Dysleksja jako szczególny rodzaj trudności w czytaniu i pisaniu.

Transkrypt

1 Małgorzata Goździak kształcenie zintegrowane terapia pedagogiczna Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana Kochanowskiego w Ząbkach artykuł Dysleksja jako szczególny rodzaj trudności w czytaniu i pisaniu. Terminologia Określenia specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu zmieniały się na przestrzeni lat i większość terminów ma obecnie tylko znaczenie historyczne. Po raz pierwszy specyficzne trudności w uczeniu się opisano sto lat temu. I co ciekawe, przypadek dyslektyka, opisany został nie przez psychologa czy pedagoga, lecz przez... okulistę. W. P. Morgana (1896), do którego nauczyciel skierował czternastolatka, u którego podejrzewał wadę wzroku, bo nie odróżniał liter i nie mógł nauczyć się czytać. Ów okulista - po wykluczeniu wady wzroku - ten defekt nazwał ślepotą słowną, ślepotą na wyrazy. W polskiej literaturze G. Byczkowski posługiwał się nazwą legastenia dla określenia wrodzonego defektu zdolności czytania. Powszechnie używany termin "dysleksja wrodzona" wprowadził J. Hinshelwood w swoich publikacjach w latach Obecnie na oznaczenie specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci najczęściej stosowany jest jeden termin - dysleksja rozwojowa. Światowa Federacja Neurologów w 1968 roku w Dallas (USA) przyjęła jako obowiązującą definicję: "Specyficzna rozwojowa dysleksja to zaburzenia manifestujące się trudnościami w nauce czytania, mimo stosowania obowiązujących metod nauczania, normalnej inteligencji i sprzyjających warunków społecznokulturowych. Jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych, co często uwarunkowane jest konstytucjonalnie". 1 Najnowsza definicja dysleksji została opublikowana w 1994 roku w USA przez Towarzystwo Dysleksji im. Ortona (ODS): Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym 1 M. Bogdanowicz, O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Wydawnictwo Popularnonaukowe LINEA,Lubin 1994, s. 32.

2 zaburzeniem o podłożu językowym, uwarunkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów co zazwyczaj są niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych; trudności te nie są wynikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej, często oprócz trudności w czytaniu dodatkowo pojawiają się trudności w opanowaniu czynności pisania i poprawnej pisowni. 2 Niektórzy specjaliści posługują się jednakże dwoma terminami - dysleksja i dysgrafia lub nawet trzema - dysleksja, dysortografia i dysgrafia: dysleksja na określenie trudności w czytaniu, dysgrafia jako trudności w opanowaniu kaligrafii (niski poziom graficzny pisma), dysortografia jako trudności w opanowaniu poprawnej pisowni (w tym popełnianie błędów ortograficznych). Stosowanie większej liczby terminów pozwala na sprecyzowanie rodzaju trudności występujących u danego dziecka. Przyczyny tych trudności spowodowane są nieprawidłowym funkcjonowaniem układu nerwowego, a w szczególności zaburzeniami pamięci, opóźnieniem w rozwoju języka, kłopotami z orientacją, zaburzeniami w postrzeganiu wzrokowym czy słuchowym. Uwarunkowania tych zaburzeń są wielorakie. Wskazuje się na dziedziczność, uszkodzenie układu nerwowego (podczas ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu czy we wczesnym dzieciństwie), wreszcie na zaburzenia hormonalne. Zaniedbanie środowiskowe pogłębia zaburzenia i trudności dziecka. Przyczyny dysleksji. W literaturze istnieje wiele teorii wyjaśniających pochodzenie dysleksji. Są one źródłem kontrowersji i dyskusji, świadczących o różnicy poglądów autorów. I. Koncepcja genetyczna upatrująca przyczynę w dziedziczeniu tych zmian w centralnym układzie nerwowym (c.u.n.), które są przyczyną 2 M.Bogdanowicz, Psychometryczna czy kliniczna diagnoza dysleksji?, [W:] Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD, nr 6/1996, s. 35.

3 zaburzeń funkcjonalnych i podłożem trudności w czytaniu i pisaniu (czynnikiem patogennym są w tym wypadku geny, przekazywane z pokolenia na pokolenie); II. Koncepcja opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego upatrująca przyczynę trudności w spowolnieniu dojrzewania c.u.n. i zaburzeniach funkcjonalnych (czynniki patogenne: geny, czynniki uszkadzające c.u.n.: hormony); III. Koncepcja organiczna upatrująca przyczynę w mikrouszkodzeniu struktury tych okolic mózgu, które realizują czynność pisania i czytania (czynniki patogenne chemiczne, fizyczne i biologiczne oddziałują na c.u.n. w okresie okołoporodowym); IV. Koncepcja hormonalna upatrująca przyczynę w niedokształceniu struktury niektórych okolic kory mózgowej i nieprawidłowym modelu rozwoju mózgu tzn. zablokowaniu rozwoju lewej półkuli mózgowej (czynniki patogenne: nadprodukcja hormonów, np. testosteronu); V. Koncepcja psychodysleksji upatruje przyczyny w zaburzeniach funkcjonalnych c.u.n. emocjonalnych (czynniki patogenne: urazy psychiczne, stres). 3 Żadna z tych koncepcji nie jest w pełni zweryfikowana. Prof. H. Spionek jako bezpośrednią przyczynę trudności w czytaniu i pisaniu upatruje w zaburzeniach rytmu i tempa rozwoju psychoruchowego Zaburzenia te nazwała fragmentarycznymi deficytami w rozwoju. Deficyty te dotyczą: 1) zakresu percepcji wzrokowej, analizy i syntezy wzrokowej; 2) percepcji słuchowej analizy i syntezy słuchowej; 3) sprawności ruchowej, lateralizacji. 4 Według J. Konorskiego trudności te mogą być spowodowane zaburzeniami w tworzeniu się połączeń asocjacyjnych między polami gnostycznymi analizatorów zaangażowanych w procesie czytania i pisania, a więc analizatora słuchowego, wzrokowego i kinestetycznego. Wszystkie te rozważania na temat przyczyn dysleksji podkreślają zgodnie, że zaburzenia umiejętności czytania i pisania dotyczą mechanizmów 3 M. Bogdanowicz, O dysleksji czyli specyficznych trudnościach w czytaniu i pisaniu odpowiedzi na pytania rodziców i nauczycieli, Wydawnictwo Popularnonaukowe LINEA,Lubin 1994, s Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne. Warszawa 1985, s. 129.

4 przetwarzania i kodowania informacji. Dzieci dotknięte tą niezdolnością nie mają zaburzeń widzenia ani słyszenia. Objawy zaburzeń. W nauce czytania i pisania szczególnie ważna jest sprawność i poprawne współdziałanie trzech analizatorów wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno ruchowego. Objawy zaburzenia analizy i syntezy wzrokowej: Wypowiadanie się w związku z trudnością odpoznawania przedmiotów na obrazkach opis obrazka jest ubogi, dziecko zauważa małą liczbę szczegółów. Rysowanie rysunki przeważnie ubogie, kłopoty z odwzorowaniem prostych figur geometrycznych (koło, kwadrat, trójkąt, romb), a także z odtwarzaniem układów figur geometrycznych, znaków graficznych, cyfr. Czytanie mylenie liter o podobnym kształcie (a-o, m-n, l-t-ł, b-d, n-u, m-w, e-c, h-k), opuszczanie liter, sylab, wyrazów, wierszy, przekręcanie końcówek wyrazów, zgadywanie, gubienie się w tekście. Tempo czytania wolne, szybko następuje zmęczenie i niechęć do czytania. Czytanie nierytmiczne, długo utrzymuje się technika literowania. Koncentracja na technicznej stronie czytania utrudnia rozumienie przeczytanej treści. Pisanie trudności z zaplanowaniem kształtu liter, mylenie liter o podobnym kształcie, pomijanie drobnych elementów graficznych liter (kropek, ogonków, kresek), opuszczanie liter lub cząstek wyrazów. Pomimo znajomości zasad i reguł ortograficznych liczne błędy ortograficzne (dziecko ma trudności z zapamiętaniem obrazów pisanych słów, nie może poprawić błędów, bo ich nie dostrzega ten sam wyraz w tym samym tekście pisze w różny sposób). Trudności w innych przedmiotach szkolnych: geografia kłopoty w posługiwaniu się mapą; geometria, arytmetyka np. błędne przepisywanie słupków; języki obce trudności z opanowaniem nowych znaków graficznych.(...) Objawy zaburzeń spostrzeżeń słuchowych: Wypowiadanie się ubogie słownictwo, agramatyzmy, zniekształcanie wyrazów mało znanych; opóźnienia i zaburzenia mowy. Czytanie długo utrzymuje się technika literowania, kłopoty z syntezą dźwięków. W czytaniu nie są uwzględniane znaki przestankowe. Błędy w czytaniu: opuszczanie liter i sylab, mylenie głosek i wyrazów o podobnym

5 brzmieniu, zniekształcanie słów, trudności w rozumieniu przeczytanej treści wynikają z niedokładnego rozumienia określeń słownych. Błędy typu fonetycznego fonetyczna deformacja słów. Pisanie szczególne trudności w pisaniu ze słuchu wynikające z kłopotów z dokonaniem prawidłowej analizy dźwiękowej dyktowanych wyrazów (niekiedy wyrazy są nieczytelne), trudności z wyodrębnianiem wyrazów ze zdań, pisaniem wyrazów nieznanych, łączenie wyrazów, zmiana kolejności wyrazów w zdaniu. Błędy w pisaniu wyrazów z dwuznakami, grupami spółgłosek, zmiękczeniami, z i-j, słabe różnicowanie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych: b-p, k-g, d-t, s-z itp.. samogłosek nosowych (ą=om, on itp.), opuszczanie liter i końcówek wyrazów. U dzieci z wadami wymowy mogą występować błędy fonetyczne mimo zakończonych ćwiczeń logopedycznych. Trudności w innych przedmiotach szkolnych trudności w nauce języków obcych, uczeniu się pamięciowym (wierszy, tabliczki mnożenia) spowodowane gorszą pamięcią słuchową. Mogą występować trudności ze zrozumieniem instrukcji nauczyciela. (...) Objawy zaburzeń funkcjonowania analizatora kinestetyczno ruchowego: Rysowanie rysunki sprawiające wrażenie niestarannych, ruchy kanciaste, gwałtowne lub zwolnione. Za duży lub za mały nacisk ołówka, przeważają linie proste, mało jest linii falistych. Pisanie za duży lub mały nacisk, mała precyzja dłoni i palców, wolne tempo. Obniżony poziom graficzny pisma litery niekształtne, kanciaste, nieprecyzyjne, różnej wielkości, wychodzące poza linie, połączenia miedzy literami za duże lub za małe, linie niepewne, litery niedokończone. Pismo mało czytelne. Tempo pisania wolne trudności z nadążaniem za tempem klasy. Zeszyty sprawiają wrażenie źle utrzymanych. Trudności w innych przedmiotach szkolnych ogólna niska sprawność ruchowa powoduje problemy na lekcjach wych. fizycznego. Nieudolność w grach, zabawach sportowych. Kłopoty w takich czynnościach, jak np.: rysowanie, majsterkowanie, lepienie, wycinanie, szycie, kreślenie. Wolne tempo czynności manualnych.(...) Objawy zaburzeń procesu lateralizacji i orientacji przestrzennej: Wypowiadanie kłopoty z rozumieniem sytuacji przedstawionej na obrazku, określaniu miejsca przedmiotu, wzajemnego położenia przedmiotów,

6 przyswajaniu i operowaniu pojęciami w zakresie stosunków przestrzennych (nad, pod, obok, w prawo, w lewo itp.). Rysowanie zmiany kierunku w rysunkach (np. rysowanie szlaczków od strony prawej do lewej). Trudności z odwzorowaniem kształtów geometrycznych łuki przekształcają w kąty ostre lub rozwarte. Złe rozplanowanie rysunku, zakłócenia proporcji elementów, rysunki sprawiają wrażenie chaotycznych, są uproszczone, mało szczegółów. Czytanie na skutek mylenia kierunków występuje przestawianie i opuszczanie liter, sylab, wyrazów, a nawet całych linijek druku (opuszczanie wiersza w tekście). Trudności w zrozumieniu treści zawierającej pojęcia stosunków przestrzenno czasowych i struktur gramatyczno logicznych. Wolne tempo czytania. Pisanie w początkowej fazie nauki pisania (szczególnie przy lateralizacji skrzyżowanej) może występować pismo lustrzane, odwracanie liter, cyfr, zmiana ich kolejności, opuszczanie końcówek w wyrazach, a nawet całych wyrazów. Mylenie znaków graficznych różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej (p-g, d-b) lub poziomej (w-m, u-n, b-p, d-g). Problemy z zapisem wyrazów (liczb) w tabelkach. Poziom graficzny zwykle obniżony, pismo o nierównym nacisku. Trudności w innych przedmiotach szkolnych: geografia kłopoty z orientacją na mapie, w stronach świata; geometria, fizyka mylenie pojęć przestrzennych i geometrycznych przyswajanych werbalnie, zmiany kierunków w rysunkach (wektorach); wychowanie fizyczne pomyłki przy zmianie kierunku w rzędzie i w szeregu w związku ze słabą orientacją w schemacie ciała. 5 5 W. Brejnak, K. J. Zabłocki, Dysleksja w teorii i praktyce, Warszawski Oddział Polskiego Towarzystwa Dysleksji, Oddział Terenowy nr 1, Warszawa 1999, s