HANDEL MIĘDZYNARODOWY NA PRZYKŁADZIE HANDLU MIEDZIĄ KATODOWĄ. Marcin Boulie Krzyśko

Transkrypt

1 HANDEL MIĘDZYNARODOWY NA PRZYKŁADZIE HANDLU MIEDZIĄ KATODOWĄ Marcin Boulie Krzyśko Poznań 2010

2 SPIS TREŚCI Wstęp.. 1. Handel międzynarodowy na przestrzeni dziejów Międzynarodowa wymiana handlowa 1.2. Krótka historia handlu międzynarodowego 1.3. Poglądy na tematykę handlu międzynarodowego Uczestnicy wymiany handlowej Ograniczenia w handlu międzynarodowym 1.6. Czynniki rozwoju handlu międzynarodowego.. 2. Obecne uwarunkowania ekonomiczne i możliwości dla handlu międzynarodowego 2.1. Od handlu fizycznego do giełd towarowych Organizacje międzynarodowe GATT Światowa Organizacja Handlu Komisja ONZ do spraw międzynarodowego prawa handlowego Międzynarodowa Izba Handlowa Regulacje prawne i normy zwyczajowe w handlu międzynarodowym Międzynarodowe reguły handlu Incoterms Combiterms RAFDT Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów Prawo morskie i prawo morza Zwyczaje i uzanse handlowe Międzynarodowy arbitraż gospodarczy. 4. Rynek miedzi na świecie: Surowiec, Wydobycie i Produkcja, Zastosowanie 4.1. Wydobycie i produkcja Strona 2

3 Struktura geograficzna wydobycia miedzi 4.2. Zastosowania Handel międzynarodowy miedzią katodową 5.1. Historia miedzi i handlu miedzią 5.2. Główne podmioty uczestniczące w wymianie handlowej Londyńska Giełda Metali Nowojorska Giełda Towarowa Szanghajska Giełda Kontraktów Terminowych Ceny miedzi.. Podsumowanie i wnioski. Wykaz tablic, rysunków, wykresów i zdjęć Bibliografia Strona 3

4 WSTĘP Praca ma na celu przedstawienie handlu międzynarodowego w całej jego rozciągłości i złożoności na przykładzie handlu miedzią, od zarania dziejów do czasów obecnych. W prezentowanych poniżej rozdziałach staram się omówić nie tylko rozwój handlu międzynarodowego, w tym w szczególności handlu miedzią ale także sam metal od jego wydobycia do sprzedaży do klientów końcowych. Ze względu na bardzo liczne zastosowania miedzi a także jej stopów, które stwarzają nowe możliwości i wyzwania dla wielu naukowców oraz wychodzą naprzeciw technicznym zapotrzebowaniom rozwijającej się globalnej gospodarki, jak również ze względu na rozproszone i ograniczone występowanie tego metalu w postaci możliwej do wydobywania, a także na znaczną wartość tego metalu nieżelaznego, miedź była, jest i będzie jednym z najważniejszych metali pojawiających się w obrocie międzynarodowym. Mając na uwadze wymienione powyżej elementy, przedstawiam handel miedzią jako materiałem bez którego funkcjonowanie dawniej jak i we współczesnym świecie nastręczałoby niezwykłe trudności znacznie opóźniając jego postęp oraz rozwój technologiczny. Materiał, którym handlowano od tysięcy lat i którego wymiana handlowa ewoluowała na przestrzeni wieków pozwala na doskonałe zrozumienie ryzyk, problemów i szans jakie daje handel międzynarodowy uczestnikom obrotu gospodarczego. Strona 4

5 ROZDZIAŁ 1 HANDEL MIĘDZYNARODOWY NA PRZESTRZENI DZIEJÓW Handel należy do jednych z najważniejszych obecnie działów gospodarki. Do jego zadań należy przesunięcie produktów wytworzonych przez rolnictwo, przemysł oraz inne działy produkcji za pośrednictwem wymiany towarowej, która realizowana jest poprzez obrót towarowy inaczej kupno - sprzedaż. Handel można podzielić na handel wewnętrzny i handel międzynarodowy i ten drugi właśnie staje się przedmiotem rozważań niniejszego opracowania. 1.1 MIĘDZYNARODOWA WYMIANA HANDLOWA Pojęcie handlu międzynarodowego, można zdefiniować jako wymianę części produkcji własnej danej kraju, na produkty lub usługi oferowane przez inny kraj. Handel zagraniczny to także wynik udziału danego kraju w międzynarodowym procesie podziału pracy, a także pewnego rodzaju sposób na wykorzystywanie ograniczonych zasobów i mocy produkcyjnych danego kraju. Efektem handlu międzynarodowego jest pobudzenie rozwoju gospodarczego, postępu technicznego oraz napływ i rozprzestrzenianie się nowych technologii. 1 Handel międzynarodowy jest także swego rodzaju środkiem na uelastycznienie gospodarki danego państwa, który pozwala na rozszerzanie rynków zbytu przedsiębiorstw a w skali makro całych państw. Równocześnie, możliwość wymiany handlowej pozwala na zdobywanie nowych rynków zbytu i tym samym, na utrzymywanie w dłuższym czasie mocy produkcyjnych opartych o posiadany park maszynowy, upraszczając handel międzynarodowy pozwala na sprzedaż towarów większej liczbie uczestników globalnego rynku, niż w warunkach rynku zamkniętego w granicach jednego państwa. 1 J. Sołdaczuk, J. Mijala, Historia handlu międzynarodowego, PWE, Warszawa 2001, str. 10 Strona 5

6 Handel międzynarodowy, oprócz typowej formy wymiany towarów, może mieć również formę obrotów kredytowo majątkowych, zakupu lub sprzedaży licencji, know how, a także formę różnego rodzaju wzajemnych zobowiązań jakie mogą powstawać w wyniku przekraczania granic przez mieszkańców danego państwa. Handel międzynarodowy obejmuje procesy: importowe, eksportowe i reeksportowe 2. O imporcie mówimy wtedy, gdy następuje przywóz do danego kraju towarów, które: a. nie są wytwarzane i nie mogą być ze względu na naturalne uwarunkowania produkcji lub też istnieje potrzeba zaopatrywania się w nie na zewnątrz danego państwa ze względu na niewystarczające zdolności produkcyjne względem danego towaru, b. nie są wytwarzane, z powodów czysto ekonomicznych producent zewnętrzny produkuje je po kosztach niższych niż dany kraj, c. nie mogą być wyprodukowane w danym kraju ze względów czysto czasowych produkcja krajowa jest zbyt czasochłonna wobec krótkiego czasu przeznaczonego na pozyskanie danego towaru, d. nie mogą być produkowane ze względów nakładowych gdy produkcja zewnętrzna jest tańsza niż krajowa. O eksporcie mówimy wtedy, gdy następuje wywóz towarów do innych krajów, pod postacią: a. wyrobów przemysłowych, b. surowców i płodów rolnych, c. wyrobów przemysłu samochodowego itp. Proces ten dotyczy więc przede wszystkim tych towarów, które wytwarzane są zarówno na potrzeby własne (krajowe), jak również mogące z powodzeniem pokrywać popyt innych krajów. 2 M.Guzek, Międzynarodowe stosunki gospodarcze: Zarys teorii i polityki handlowej, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 2001, str. 37 Strona 6

7 Eksport pozwala na obniżanie kosztów własnych produkcji, ze względu na możliwość wytwarzania produkcji masowej, która zapewnia rozkładanie się kosztów własnych przedsiębiorstw na większą ilość produkowanych towarów. Ogólnie mówiąc, proces ten pozwala na zdobywanie szerszego rynku zbytu dla produktów wytwarzanych przez dane przedsiębiorstwo, lub inną jednostkę obrotu gospodarczego w warunkach niedoboru popytu wewnętrznego. O reeksporcie możemy mówić wtedy, kiedy następuje przywóz danego towaru do kraju celem poddania go np. procesom uszlachetniającym, a następnie następuje jego eksport poza granice danego kraju. Rys 1.1 Eksport per capita w roku 2007 (Waluta: USD) Źródło: WTO World Maps, str. 242, wyd Podsumowując można powiedzieć, że handel międzynarodowy to zjawisko ekonomiczne i ważny czynnik, który dynamizuje rozwój gospodarczy, zapewniając stałe dostawy płodów rolnych, niezbędnych surowców, technologii oraz dóbr kooperacyjnych z jednego kraju do drugiego. Odbywać się to może na drodze bezpośredniej - wymianie towaru na towar, lub pośredniej - polegającej na wymianie towaru na pieniądz, pieniądza na towar. Handel usługami i towarami oddziałuje w znaczący sposób na gospodarkę światową. Sytuacja na Strona 7

8 rynku globalnym ma wpływ na poziom materialny wielu milionów ludzi. Pod pojęciem handlu należy rozumieć ruch dóbr materialnych i niematerialnych oraz usług między producentem a konsumentem, na zasadzie kupna i sprzedaży. Bardzo często w ruchu tym biorą udział pośrednicy, np. hurtownie, sklepy. Handel międzynarodowy to również szereg powiązanych ze sobą działań, których wynikiem jest osiągnięcie zamierzonych celów handlowych. Celem może być np. osiągnięcie zysku, nawiązanie współpracy, wymiana (zakup, sprzedaż). Wyróżniamy tutaj: aspekt techniczno-handlowy aspekt formalno-prawny, transakcje są rozpatrywane jako grupa umów wzajemnie ze sobą powiązanych, powstałych w związku z zawarciem i realizacja konkretnego kontraktu. Wyk. 1.1 Udział w handlu międzynarodowym towarowym poszczególnych krajów Źródło: Eurostat ( W transakcja handlu zagranicznego mówimy o cyklu transakcji a w związku z tym wyróżniamy 4 jego fazy (może ich być więcej): 1. przygotowanie transakcji 2. zawarcie transakcji 3. realizacja Strona 8

9 4. kontrola Ponad 70% obecnych transakcji handlowych dokonywanych jest między krajami Ameryki Północnej, Australii, Europy i Japonii. Do największych potęg handlowych świata należą obecnie Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy, Włochy, Francja i Wielka Brytania 3. Stany Zjednoczone są największa potęgą gospodarczą świata, mimo to ich udział w obrocie towarowym na międzynarodowym rynku handlu nie jest tak dominujący. Głównym powodem tego stanu jest fakt, że znaczna część wyprodukowanych towarów trafia na rynek wewnętrzny. Stany Zjednoczone posiadają także złoża niema wszystkich surowców naturalnych, przez co nie jest to państwo zmuszone do ich importu. W przypadku krajów europejskich sytuacja jest odmienna. Europa jest znacznie uboższa w bogactwa mineralne, przez co jej rynek jest największym centrum światowego handlu międzynarodowego. Handel międzynarodowy pozwala na wyspecjalizowanie się krajów w produkowaniu tych dóbr, które można najtaniej wytworzyć w związku z dostępem do surowców. Państwa starają się nie produkować tych towarów, których możliwość tańszej produkcji jest możliwa w innym miejscu. Towary takie opłaca się sprowadzać z zagranicy a przemysł krajowy koncentrować na produkcji w tym segmencie, którego produkty można najkorzystniej sprzedać w międzynarodowym handlu. Niektóre państwa posiadają tak różnorodne i bogate zasoby surowców naturalnych że mogą dzięki nim produkować w zasadzie wszystkie towary. Mimo tego często koncentrują się one na wyprodukowaniu tych dóbr, które są w stanie zapewnić im największy zysk. Jeżeli kraj posiada zasoby wszystkich niezbędnych surowców i technologii potrzebnych do produkcji stali, ubrań i wina, a przy tym produkcja stali może być najbardziej opłacalna dla gospodarki kraju, to wtedy państwo to będzie się specjalizować tylko w tej gałęzi przemysłu. Zyski pochodzące ze sprzedaży stali 3 E.Jantoń Drozdowska, Międzynarodowe Stosunki Gospodarcze, Poznań 2004, str. 61 Strona 9

10 pozwolą na import innych towarów. Kraje pozbawione z kolei bogactw naturalnych rozwijają gałęzie przemysłu przetwórczego. Rynek światowy w większej części kontrolowany jest przez przedsiębiorstwa prywatne. Firmy państwowe mają niewielki udział. Od czasu upadku komunizmu i rozwiązania Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej udział firm państwowych zmniejszył się jeszcze bardziej. Rządy rzadko uczestniczą w transakcjach handlowych, jednak polityka jaką prowadzą w tym zakresie, ma nieraz znaczny wpływ na rynek. Rządy często w celu ochrony rodzimego rynku pracy lub w celu utrzymania znaczących gałęzi przemysłu wprowadzają cła. Innym sposób to wprowadzanie limitów importowych. Te bariery ograniczają swobodny przepływ towarów, obniżają wartość obrotów i są powodem nieproporcjonalnego drożenia niektórych produktów. Rządy państw rozwiniętych gospodarczo wprowadzają często bariery celne w odniesieniu do produktów cechujących się wysokim stopniem przetworzenia, sprowadzanych z państw rozwijających się, powodując wzrost cena końcowych i zmniejszając tym ich konkurencyjność. Państwa takie zmuszone są do eksportu własnych bogactw naturalnych które obciążone cłem są tańsze i przez to bardziej konkurencyjne. Mimo utrudnień, państwa rozwijające się eksportują po to by pozyskać środki przeznaczona na zakup i importowanie towarów, których same nie mają możliwości produkować. Taka polityka państwa uprzemysłowionych powoduje hamowanie rozwoju przemysłu i gospodarki rozwijających się państw. Maja miejsce sytuacje gdy restrykcje celne dotykają również silne gospodarczo państwa. Państwa rozwijające się, wprowadzają ograniczenia na towary importowane z krajów rozwiniętych. Działania takie służą wspieraniu rodzimego przemysłu i zwiększenie wewnętrznego popytu skierowanego a rodzime surowce. Ograniczenia na import niektórych towarów pozwala rodzimym producentom sprzedawanie swoich produktów na rynku wewnętrznym, dzięki cłom mniejszym od ceł produktów importowanych. Strona 10

11 1.2 KRÓTKA HISTORIA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO Dzieje handlu międzynarodowego sięgają kilku tysięcy lat. Już w miastach położonych w dorzeczu Eufratu i Tygrysu działali kupcy sprzedający i kupujący różne towary. Transportowali je wielbłądami, osłami czy nawet statkami. Trakty handlowe były nieraz bardzo długie. Szlak jedwabny wiodący z starożytnego Rzymu do Chin miał długość prawie 6500 km. 4 Kolej na Egipt. Jeśli chodzi o handel kraj ten leżał w miejscu dogodnym do prowadzenia wymiany zarówno z Afryką jak i z Azją. Z wysp greckich przywożono wino, miedź, srebro, sól, daktyle, trzcinę, wino, bydło, a to to tylko niektóre z rzeczy, jakimi handlowano. Do tego z Synaju przywożono miedź i turkusy. Z wnętrza Afryki przywożono heban, kość słoniową, kadzidło, jaja i pióra strusi, skóry lamparcie i egzotyczne zwierzęta. Z Nubii przywożono złoto, miedź, niewolników, bydło i ametysty. Z Cypru czerpano miedź i sok z maku. Ze wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego przywożono drewno, srebro, cynę, miedź, niewolników, konie, wino, oleje i rodzynki. Natomiast z Puntu sprowadzano drzewa mirrowe jako źródło kadzidła. Handel zagraniczny był zwykle kontrolowany przez króla, choć świątyniom i kupcom zezwalano czasem na handel poza granicami kraju. W porównaniu ze współczesnością wiele się zmieniło, ale jest to efekt postępu technicznego. Handluje się większą ilością towarów na zdecydowanie większą skalę. Dużą role odgrywa pieniądz, ponieważ nie jest to już tylko i wyłącznie handel wymienny. W XV wieku najważniejsze ośrodki handlowe w Europie to miasta północnych Włoch i Flandria. Jednak bardzo ważną rolę w handlu europejskim odgrywały także miasta niemieckie, leżące nad Morzem Północnym i Bałtyckim, stały się głównymi organizatorami handlu na tym obszarze, a w pełnym średniowieczu kupcy hanzeatyccy wyparli ze szlaków bałtyckich Skandynawów i Słowian. W XIV w. gospodarczą potęgą tego regionu stał się Zakon Krzyżacki. Najważniejszym miastem związku była Lubeka. Towarami handlu 4 J. Sołdaczuk, J. Mijala, Historia handlu międzynarodowego, PWE, Warszawa 2001, str. 34 Strona 11

12 hanzeatyckiego były tradycyjne surowce północno wschodniej Europy, czyli futra, drewno, zboże. Z Zachodu, obok rzadkich towarów luksusowych, przywożono głównie wino i sukno. Hanza Niemiecka w niektórych okresach XIV i XV w. posiadała największą flotę w Europie. Handel międzynarodowy stał się jedną z przyczyn wielkich odkryć geograficznych. Krzysztof Kolumb poszukując drogi do Indii, które były wtedy ważnym partnerem handlowym dla Europy, odkrył Amerykę. Z Indii były sprowadzane kamienie szlachetne, jedwab i przyprawy. Handel był też powodem dokonywanych przez kraje Europy kolonizacji i podbojów innych kontynentów. W początkach epoki nowożytnej od XVII w. handel międzynarodowy wymagał od prowadzących go kupców zaangażowania znacznych sum pieniędzy, do jego prowadzenia niezbędne, więc było zdobywanie i gromadzenie większych kapitałów. Wielki kupiec stawał się bankierem, a jednocześnie istniejące już banki coraz bardziej brały udział w finansowaniu handlu. W handlu zamorskim zdarzało się, że wielu kupców podejmowało wspólnie przedsięwzięcia, tworząc tzw. kompanie handlowe. Wśród towarzystw akcyjnych do handlu zaoceanicznego największe znaczenie miała holenderska Kompania Wschodnioindyjska, założona w roku 1602, i angielska Kompania Wschodnioindyjska, założona również na początku XVII w. Oba te towarzystwa opanowały zupełnie handel z Indiami Wschodnimi. Naturalnym następstwem ich współzawodnictwa była ciągła walka, którą toczyły między sobą; przejściowo tylko następowało między nimi zawieszenie broni. Gdy kupcy, którzy stali poza tymi kompaniami, odważyli się na podróż do Indii, traktowani byli jako piraci morscy, okręty ich ulegały konfiskacie. 5 Na wzór tych obu kompanii powstawały inne towarzystwa akcyjne, np. holenderska Kompania Zachodnioindyjska (do handlu z Brazylią), angielska Kompania Afrykańska (do handlu z Gwineą), Kompania Hudsońska i Kompania Grenlandzka. W r Richelieu założył we Francji Kompanię Kanadyjską oraz 5 N. Rosenberg, L. E. Birdzell, Jr., Historia kapitalizmu, Signum, Kraków 1995 Strona 12

13 Senegalską. Colbert powołał do życia za przykładem Niderlandów Kompanię Wschodnioindyjska, Zachodnioindyjska, Północną (do handlu z Niderlandami, Szwecją, Rosją) i Lewantyńską. Na przełomie XVII i XVIII w. powstała Kompania Gwinejska do handlu niewolnikami. Także w innych krajach w Szwecji, Danii, Austrii, Prusach zakładano uprzywilejowane towarzystwa akcyjne do handlu zamorskiego. Struktura tych towarzystw była w poszczególnych krajach różna, upodabniając się częściowo do ustroju państwowego danego kraju. Handel międzynarodowy był też jedną z przyczyn europejskich podbojów i kolonizacji innych kontynentów. Wiele fabryk wybudowanych w okresie rewolucji przemysłowej powstawało głównie po to by przetwarzać sprowadzone z kolonii surowce. Potęgi kolonialne również dużo eksportowany do swoich kolonii. Najczęściej eksportowano tanie produkty takie jak ubrania czy buty, przy okazji doprowadzając do upadku lokalnych producentów, którzy, wytwarzając towary nawet wyższej jakości, nie byli w stanie sprostać konkurencji cenowej. W rezultacie takiej polityki kolonie coraz bardziej uzależniały się od swoich uprzemysłowionych kolonizatorów. W okresie do 1945 kraje europejskie handlowały głównie ze swoimi koloniami, jednakże zaczął rosnąć obrót towarami w obrębie państw europejskich. Po II wojnie światowej dawne kolonie uzyskały niepodległość co powodowało zwiększenie obrotów w handlu pomiędzy nimi. Zawiązanie ścisłych więzi handlowych spowodowało zmianę porozumień, które dały początek Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej (Unia Europejska) i Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA). NA początku chęć przystąpienia do EWG wyraziło sześć krajów; Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN i Włochy. Teraz w gronie członków Unii znajduje się 15 krajów. Obroty wymiany handlowej w obrębie Unii Europejskiej ulegają systematycznemu wzrostowi. Zacieśnienie stosunków pomiędzy krajami europejskimi ma niekorzystny wpływ na wyniki i gospodarkę krajów rozwijających się, ponieważ rynek europejski jest dla nich coraz bardziej niedostępny. Strona 13

14 1.3 POGLĄDY NA TEMATYKĘ HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO Na przełomie wieków XX i XXI, pojawiały się różne teorie i tendencje we wzajemnych stosunkach handlowych państw. Istniały teorie, w których państwo było regulatorem handlu, ale także i takie, które pozostawiały mechanizm regulacyjny wolnemu rynkowi. Tak też było na przełomie XIX i XX w., kiedy to panował wolny handel międzynarodowy oraz już od połowy XVIII w., głównie za sprawą szkoły angielskiej 6. Przedstawiciele merkantylizmu, którzy pierwsi zaprezentowali systematyczne ujecie wielu problemów ekonomicznych, uważali, że korzystne dla kraju są duże rozmiary eksportu i jednocześnie niewielki import, który powinien być ograniczony cłami i innymi barierami handlowymi. Takie postrzeganie handlu zagranicznego wynikało z podstawowej idei markantylistycznej, zgodnie z którą przejawem bogactwa kraju były zasoby nagromadzonych kruszców. Najprostszą drogą ich zdobycia był właśnie eksport dóbr, za które państwa eksportujące płaciły złotem lub (rzadziej) srebrem. W takiej koncepcji handlu międzynarodowego korzyści z wymiany odnosił tylko eksporter. Inne spojrzenie na handel międzynarodowy, jego przyczyny i związane z nim korzyści, zaprezentowała klasyczna szkoła angielska, której twórcy, Adam Smith i Dawid Ricardo, za przejaw bogactwa narodowego uważali rozmiary produkcji dóbr i usług, a nie pieniądz kruszcowy. W takim ujęciu dochody z eksportu maja znaczenie tylko o tyle, o ile umożliwiają nabycie na rynku światowych dóbr i usług, których gospodarka nie wytwarza. W sytuacji, kiedy każdy kraj zarówno eksportuje, jak i importuje, wszyscy uczestnicy handlu międzynarodowego czerpią z niego korzyści, a ich źródłem jest specjalizacja produkcji, która umożliwia bardziej racjonalne wykorzystanie zasobów każdego kraju, a więc także ogólnych zasobów gospodarki światowej jako całości. W rezultacie produkcja wszystkich towarów odbywa się przy stosunkowo najmniejszych nakładach, rosną jej rozmiary przy danych nakładach, a więc także bogactwo i dobrobyt w skali światowej. Warunkiem takiej globalnej 6 G. M. Trevelyan, Historia Anglii, PWE, Warszawa 1967, str. 92 Strona 14

15 racjonalności jest całkowicie wolny, nie ograniczony żadnymi barierami handel międzynarodowy. W ujęciu Smitha o kierunkach specjalizacji i korzyściach z handlu międzynarodowego decydować miały absolutne różnice kosztów wytwarzania między poszczególnymi krajami. Ricardo natomiast wykazał, że możliwości korzystnej wymiany międzynarodowej istnieją nie tylko wtedy, gdy gospodarka narodowa może wytwarzać określone dobra taniej niż inne kraje, ale również wówczas, gdy produkuje wszystkie towary drożej. Podstawa do wzajemnej wymiany istnieje, zdaniem Ricarda, już wtedy, gdy między krajami występują względne różnice w kosztach wytworzenia. Kraj powinien specjalizować się w produkcji i eksporcie tych dóbr, które może wytworzyć stosunkowo taniej, a więc, inaczej mówiąc, tych, w przypadku których ich względna przewaga w kosztach wytworzenia nad innymi krajami jest stosunkowo największa. Koncepcja Ricarda, oparta na tym twierdzeniu, znana jest w teorii ekonomii jako teoria kosztów komparatywnych lub przewag komparatywnych. 7 W XX w., w okresie międzywojennym, pojawiły się oznaki protekcjonizmu państwowego, co w dłuższym czasie mogło prowadzić jedynie do rozregulowania mechanizmów rynkowych i wytworzenia różnego rodzaju barier ograniczających swobodny przepływ towarów między państwami. Ustanowiony w 1948 roku Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu, pozwolił jednak w jakimś stopniu powrócić do idei wolnego handlu i znieść pewne regulacje celne, jakie powstały we wzajemnych stosunkach międzypaństwowych w okresie międzywojennym. Z biegiem lat, na mocy szeregu postanowień i regulacji międzynarodowych handel zagraniczny coraz bardziej liberalizował się. Jednak pełna liberalizacja nie została osiągnięta i istnieją dalej pewne obszary, w których wymiana handlowa jest utrudniona. Swego rodzaju zamknięte rynki powstały także w wyniku tworzenia różnego rodzaju związków międzypaństwowych, takich jak np. Unia Europejska, która wytworzyła szereg regulacji i narzędzi prawnych chroniących jej rynek np. przed nadmiernym importem. 7 N. Rosenberg, L. E. Birdzell, Jr. Historia kapitalizmu, Signum, Kraków 1995, str. 104 Strona 15

16 Zmiany poglądów na tematykę handlu zagranicznego mają też charakter czysto ewolucyjny. Wynika to przede wszystkim z ciągłego rozwoju gospodarczego świata. Kraje, które do tej pory były eksporterem surowców, wyniku doskonalenia bądź zdobywania nowych technologii stają się eksporterami półproduktów bądź też gotowych półwyrobów. Niektóre z nich stają się potentatami w zakresie tzw. Nowych technologii. Wszystko to prowadzi do ciągłych ewolucji w spojrzeniu na problematykę i możliwości płynące z wolnej wymiany międzynarodowej. 1.4 UCZESTNICY WYMIANY HANDLOWEJ Uczestnicy wymiany handlowej to oprócz eksporterów, importerów i przewoźników także pośrednicy występujący w handlu zagranicznym. Możemy rozróżnić kilka rodzajów pośredników ze względu na rodzaj działalności handlowej. a. pośrednik działający na cudzy rachunek w cudzym imieniu (agent, makler, broker). Wynagrodzenie to prowizja. Zysk, strata należą w pełni do zleceniodawcy, koszty prowadzonej działalności są dzielone pomiędzy pośrednika a zleceniodawcą. Agent handlowy działalność polega na doprowadzeniu do transakcji. Otrzymuje prowizję od wszystkich transakcji, które zostały zawarte na jego obszarze. Makler (broker) pośredniczy przy zawieraniu transakcji. Celem jest doprowadzenie do zawarcia transakcji. Reprezentować zarówno sprzedającego i kupującego. Płacą ją po połowie eksporter i importer. 8 b. pośrednik działający na cudzy rachunek we własnym imieniu (komisant, konsygnatariusz). Wynagrodzenie to prowizja. Zysk, strata należą w pełni do zleceniodawcy, koszty prowadzonej działalności są dzielone pomiędzy pośrednika a zleceniodawcą. Komisant to kupiec, Pośredniczy w realizowaniu transakcji. Komitent osoba która zleca przeprowadzenie transakcji. Konsygnatariusz dokonuje tylko sprzedaży towaru. Odpowiedni komisanta. Konsygnacja to szczególny rodzaj komisu. Sprzedaż towaru ze składu znajdującego się na obszarze 8 Strona 16

17 wolnocłowej. Ma na celu zapewnienie elastyczności dostaw i sprzedaży. Dotyczy tylko sprzedaży. Odpowiednikiem komitenta jest konsygnator ustala minimalną cenę sprzedaży. c. pośrednik działający na własny rachunek - w cudzym imieniu, (przedstawiciel). Jako wynagrodzenie otrzymuję marżę. W pełni ponoszę koszty związane z prowadzoną działalnością. W pełni uzyskuję zysk i ponoszę straty. d. pośrednik działający na własny rachunek - we własnym imieniu (dystrybutor, dealer). Jako wynagrodzenie otrzymuję marżę. W pełni ponoszę koszty związane z prowadzoną działalnością. W pełni uzyskuję zysk i ponoszę straty. Dystrybutor Sprzedaż i promocja towarów to jego zadania. Często posiada wyłączność terytorialną. Może też posiadać wyłączność w handlu określonymi towarami. Dealer dostarcza on towar bezpośredniemu odbiorcy np. handel samochodami. Organizacja promocji zadanie. 1.5 OGRANICZENIA W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM Handel międzynarodowy to część naszej rzeczywistości. Anglicy piją wina pochodzące z Francji, Amerykanie jeżdżą samochodami produkowanymi w Japonii, a Rosjanie noszą amerykańskie ubrania. Mimo że korzyści jakie pociąga ze sobą międzynarodowa wymiana, żaden z krajów nie pozwoli sobie na zupełnie wolny handel. Istnieje wiele powodów dla których rządy stawiają różne bariery na handel zagraniczny.. W wypadku gdy kraj zbyt dużo wydaje na import, a wartość eksportu jest mała, musi go ograniczyć. Niektóre z gałęzi przemysłu, należących do strategicznych, stąd ochrona ich jest konieczna. Państwo musi chronić się także przed konkurencją na rynkach zagranicznych, szczególnie przed dumpingiem, tj. sprzedażą dóbr poniżej kosztów ich produkcji. Do ograniczenia importu stosuje się szereg narzędzi. Są nimi taryfy tj. podatki dotyczące dóbr Strona 17

18 importowanych. Powodują wzrost cen produktu niezależnie od wielkości importu. Inny sposób to wyznaczenie kwot importowych, polegających na określeniu ilości dobra, które może być sprzedana na rynku. Istnieją możliwości wprowadzenia dewiz w celu uniemożliwienia przekroczenia reglamentacji przez import określonej wielkości, uwolnienie subsydiów producentom ma na celu obniżenie kosztów produkcji oraz zwiększenie konkurencji na rynku w obrębie używanych produktów odniesieniu do analogicznych produktów zza granicy. W każdym kraju zazwyczaj jest grupa produktów możliwych do przywiezienia na jego terytorium bez opłacania cła. Znaczą część tych towarów przewozić można tylko w określonych ilościach (kontyngenty). Ilość ta wyliczona jest i podana w aktach wykonawczych. Cło jest formą podatku nałożonego przez państwo na towary, które są przywożone lub wywożone granicę (cła importowe) lub przewożone (cła eksportowe) przez terytorium danego kraju (cła przewozowe). Cła były stosowane już w czasach starożytnych, choć były jedynie elementem polityki finansowej państwa. Od XVII wieku wzrasta rola cła jako instrumentu gospodarczego, które pozwala poprzez ograniczenie handlu zagranicznego na realizację określonych celów gospodarczych. Wyróżnia się cła: a. prohibicyjne - ma na celu hamowanie importu określonych towarów, b. protekcyjne - chroni interesy rodzimych produktów, c. reglamentacyjne - regulują stan i kierunki handlu zagranicznego CZYNNIKI ROZWOJU HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO - GLOBALIZACJA Dociekliwi badacze historii gospodarczej odnajdują korzenie globalizacji w odległych wiekach, w których nastąpił rozwój długodystansowego transportu i 9 E. Domańska, Wokół interwencji państwa w gospodarkę, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, str 78 Strona 18

19 rozszerzyły się możliwości komunikowania miedzy ludźmi. Szczególne znaczenie przypisuje się odkryciom geograficznym w XV i XVI w współcześnie określanym mianem spotkania cywilizacji. Nowo odkryte ziemie zagospodarowano bazując na wzorze feudalnej Europy. Ziemię przydzielano żołnierzom zasłużonym, urzędnikom i Kościołowi, po czym zatrudniano na nich niewolników miejscowych bądź przywożonych z odległych zakątków świata. Odkrycia geograficzne, a także ich wpływ na rozwój handlu, ukształtowały kapitalizm kupiecki lub merkantylny. Główną jego cechą była rosnąca wymiana towarów za pośrednictwem pieniądza. Ten rodzaj kapitalizmu istnieje nie tylko dzięki rozwojowi handlu i manufaktur, ale także wielu instytucji wspierających i zabezpieczających wymianę towaru. Ukształtował on na zachodzie Europy silne postawy ekonomiczne gospodarki rynkowej. Gospodarkę rynkową promowała ideologia kapitalizmu, która wyrosła w epoce Oświecenia. Zasadniczą rolę we wprowadzaniu u upowszechnianiu liberalizmu odegrały rewolucja amerykańska i rewolucja burżuazyjna we Francji a także napoleońska kodyfikacja prawa handlowego i cywilnego. Redukcję taryf celnych uczyniły Anglię w połowie XIX w krajem wolnohandlowym i zdecydowanie zaktywizowały brytyjski handel zagraniczny. W 1860 r. Anglia podpisała z Francją traktat, co było początkiem podjęcia przez Francję polityki wolnohandlowej 10. Ważnym elementem traktatu była klauzula największego uprzywilejowania, rozszerzająca przywilej zawarte w umowie dwustronnej na innych partnerów handlowych. Analogiczne traktaty Francja zawarła w późniejszych czasach z Belgią, Hiszpanią, Holandią, Szwajcarią, Szwecją i państwami niemieckimi. XIX-wieczny postęp polityki wolnohandlowej, która była ważnym czynnikiem procesu globalizacji, blokowały Stany Zjednoczone, które dążył do rozwoju własnego przemysłu. Stany Zjednoczone stały na stanowisku, iż podstawą gospodarki powinien być rynek wewnętrzny i wymiana towarów między 10 G. M. Trevelyan, Historia Anglii, PWE, Warszawa 1967, str. 143 Strona 19

20 przemysłem a rolnictwem. Stany wprowadziły cła ochronne. Wysokie cła stały się przyczyną rozdźwięków między stanami południowymi a północnymi. Tendencjom globalizacyjnym sprzyjała zapoczątkowana w II połowie XVIII wieku w Anglii rewolucja przemysłowa. Uprzemysłowienie stopniowo ogarniało Europę i Stany Zjednoczone. Masowa, standardowa produkcja otworzyła nowe perspektywy przed handlem w skali międzynarodowej, a powstanie ośrodków fabrycznych nasiliło proces urbanizacji i migracji o zasięgu międzynarodowym. Postęp rewolucji przemysłowej wyznaczał do lat 70. wzorce rozwoju gospodarczego. Ich podstawą był podział państw na te, które najwcześniej wkroczyły na drogę industrializacji, kraje spóźnione i nieobecne. Kolejnym impulsem w kierunku globalizacji przyniosły zmiany dokonujące się w sferach techniki, a także organizacji i zarządzania w drugiej połowie XIX w. Do głównych osiągnięć można zaliczyć masową i tanią produkcję stali, aluminium, barwników, leków i przetwórstwo ropy naftowej. Silnik spalinowy, lżejszy i sprytniejszy od parowego umożliwił w latach 80. skonstruowanie samochodów i motocykli. Postęp w komunikacji nastąpił dzięki udoskonaleniu telegrafii oraz stworzeniu telefonii i radiokomunikacji. Żeglugę i handel światowy usprawniło ułożenie na dnie oceanów długodystansowych kabli telekomunikacyjnych. Początek XX w przyniósł też narodziny radiokomunikacji, która umożliwiła między innymi wyposażenie większych statków w nadajniki i odbiorniki radiowe. Telekomunikacja stała się też ważnym instrumentem nawiązywania kontaktów międzyludzkich. Czynnikiem sprzyjającym tendencjom globalizacyjnym, a tym samym rozwojowi handlu międzynarodowego, był przełom w transporcie lądowym, związany z rozwojem kolejnictwa, wykorzystującego trakcję parową, a następnie spalinową i elektryczna. Silniejszym związkom w gospodarce światowej sprzyjały zmiany w systemie pieniężnym. W pierwszej połowie XIX w światowe systemy walutowe Strona 20

21 zdominował bimetalizm, oznaczający równoległe występowanie w obiegu monet bitych z dwóch kruszców: złota i srebra. Od połowy XIX w nastąpił gwałtowny wzrost wydobycia złota. Dostatek złota skłonił obradujących w 1867 r w Paryżu międzynarodowy kongres monetarny do stworzenia światowej unii monetarnej opartej na walucie złotej. Jednakże do takiej unii nie doszło, ale coraz więcej krajów na walutę złotą przechodziło. W systemie złotej waluty wymianę wewnętrzną obsługiwały złote monety. Swobodny był też przepływ złota obsługiwanego międzynarodową wymianę towarów i usług. Występujący obok pieniądza kruszcowego banknoty wymieniano na złote monety. Tendencje globalizacyjne osłabił największy w XIX w kryzys gospodarczy, rozpoczynający się od paniki finansowej w Wiedniu i Nowym Jorku w 1873r. Wywołał ją gwałtowny spadek cen, którego źródłem był wzrost konkurencji międzynarodowej, szczególnie w produkcji rolniczej. Unowocześnienie i potanienie transportu otworzyło rynki zachodnioeuropejskie dla taniego zboża amerykańskiego i ukraińskiego. Masowy import spowodował spadek cen ziarna i innych produktów rolnych. Ucierpiały na tym dochody rolników, a w konsekwencji nastąpiło załamanie popytu na produkty przemysłowe. Kryzys i trwająca aż do 1896r depresja w istotny sposób wpłynęła na politykę ekonomiczną i zachowania przedsiębiorców. Nasiliły się tendencje protekcjonistyczne. Falę protekcjonizmu, która pojawiła się w związku z kryzysem w 1873r. zahamowała dynamicznie rozwijający się handel międzynarodowy. Kryzys, który doprowadził do ruiny tysiące drobnych producentów, przyśpieszył proces koncentracji produkcji przemysłowej. Okres po 1873r nazywa się fazą rozwoju wielkich przedsiębiorczości lub ruchu połączeniowego. Do łączenia przedsiębiorców i koncentracji produkcji skłaniały producentów też wymogi postępu technicznego i poszukiwanie nowych źródeł kapitału. Procesowi globalizacji sprzyjała masowa migracja interkontynentalna.w latach do Stanów Zjednoczonych przybyło ponad 20 mln. imigrantów, do Kanady blisko 3 mln., do Brazylii 2,5 mln., a do Australii ponad 6 mln. Strona 21

22 Osadnicy pochodzili głównie z Europy i Chin. Silnie wzrosły także wewnątrz kontynentalne ruchy ludności. Okręgi przemysłowe Europy Zachodniej wchłonęły rzeszę wędrujących za chlebem imigrantów z Europy Środkowej i Wschodniej. Cudzoziemców, głównie Niemców, Austriaków, Chińczyków i Japończyków, pociągało osadnictwo na rozległych terytoriach Rosji. Z migracją wiązało się nie tylko zwiększenie zasobu siły roboczej, ale tak- że przepływ kapitału, myśli technicznej i ekonomicznej, obyczajów i dorobku kulturalnego. Rosła, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, tolerancja wobec odmiennych poglądów politycznych i stosunku do religii. W ostatnim 25-leciu XIX w. zakończono terytorialny podbój kuli ziemskiej, znikły białe plamy na mapach, nastąpił administracyjny podział ludów zamieszkujących glob. Łączny obszar kolonii osiągnął w 1914 r. 75 mln2 km, czyli ponad połowę lądów na kuli ziemskiej. Pod koniec XIX w. obok centrów rozwoju kapitalistycznego, jak Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Japonia i Stany Zjednoczone, ukształtowały się peryferie, obejmujące wiele krajów azjatyckich, wschodnioeuropejskich i południowoamerykańskich. Peryferyjnymi nazywano kraje położone w strefie umiarkowanej i eksportujące żywność i surowce. Centra, łącznie z eksportem kapitału, propagowały na peryferiach swoje osiągnięcia techniczne, wzorce konsumpcji, instytucje i poglądy. Kapitalizm peryferyjny, przyjmując je, stawał się w istocie systemem naśladowczym, poszerzającym obszary globalizacji. Powszechne jest przekonanie o zahamowaniu globalizacji w okresie wojen Światowych, na skutek izolacji poszczególnych państw i ich grup, trudności gospodarczych, lawinowo rosnącej regulacji i reglamentacji oraz wrogości w stosunkach międzynarodowych. Rozciąga się ten pogląd na okres międzywojenny, wskazując na konsekwencje powstania systemu komunistycznego w Związku Radzieckim oraz faszyzmu, szczególnie włoskiego i niemieckiego. Odrzucenie przez bolszewików zasad gospodarki rynkowej i ograniczenie funkcjonowania rynku w państwach faszystowskich powiązano z centralnym kierowaniem procesami ekonomicznymi oraz silnymi tendencjami autarkicznymi. Zbliżony wpływ na gospodarkę państw demokratycznych miał Strona 22

23 wielki kryzys gospodarczy w latach Nastąpiło zahamowanie wymiany handlowej i przepływu kapitałów. Podjęto działania o charakterze protekcyjnym. W ramach interwencjonizmu państwowego powszechnie odchodzono od systemu waluty złotej i wprowadzano różnorodne bariery utrudniające import. W okresie międzywojennym występowały jednak zjawiska świadczące o postępie globalizacji. Nie ustawał proces koncentracji produkcji, szczególnie w nowoczesnych gałęziach wytwórczości. Powstały nowe korporacje transnarodowe jako rezultat tworzenia za granicą firm córek lub łączenia istniejących firm. Wysoka dynamika cechowała rozwój transportu morskiego, w którym dominowała Wielka Brytania, a na drugie miejsce wysunęły się Stany Zjednoczone. Podstawowym sposobem napędu statków stały się turbiny parowe i silniki spalinowe, co pozwalało na budowę coraz większych jednostek. Obok statków uniwersalnych pojawiało się coraz więcej jednostek specjalistycznych, takich jak statki chłodnie czy zbiornikowce. Wielkim powodzeniem cieszyły się połączenia regularne i wycieczkowe, szczególnie na Atlantyku, realizowane przy użyciu luksusowych statków pasażerskich. Rozwijał się również transport lotniczy, który zapoczątkowała obsługa połączenia Paryż Londyn w 1919 r. Początkowo wykorzystywany do przewozu przesyłek pocztowych, z czasem zaczął odgrywać coraz większą rolę w przewozach pasażerskich. Jednak dopiero w latach 30. podróże lotnicze powszechnie uznano za bezpieczne, a największe samoloty pasażerskie zabierały do 35 podróżnych. Przed wielkim kryzysem przywrócono funkcjonowanie waluty złotej, a eksport kapitałów rósł systematycznie. Największe sumy pochodziły ze Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, a także z Kanady, Francji i Belgii. W latach amerykańskie inwestycje zagraniczne wzrosły z 7 mld. do 17 mld. dol. Wśród importerów kapitału dominowały Niemcy, które w latach przyjęły około 4,2 mld. dol A.Zorska, Ku globalizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, str. 89 Strona 23

24 Po doświadczeniach I wojny światowej, które zapisały się upadkiem systemu waluty złotej i wielką inflacją, schyłek II wojny światowej przyniósł świadomie podjęte przez społeczność światową działania na rzecz zapobiegania perturbacjom w gospodarce, zwłaszcza w sferze pieniądza. W lipcu 1944 r., z inicjatywy prezydenta F. D. Roosevelta, zebrały się w Bretton Woods delegacje 44 państw, aby omówić problemy finansowe, z jakimi może spotkać się gospodarka światowa po zakończeniu wojny. Zadecydowano o powstaniu Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) i Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku Światowego). Celem Banku Światowego była pomoc w powojennej odbudowie przez udzielanie pożyczek na cele rozwojowe i ułatwianie inwestycji prywatnych. Służyły one rozbudowie dróg, linii kolejowych, portów, systemów energetycznych i irygacyjnych. Bank Światowy i MFW pomagały w przezwyciężaniu powojennych trudności ekonomicznych, umacnianiu elementów rynku oraz tworzeniu międzynarodowego systemu walutowego i celnego, kreującego wolny handel. Początkowo z działalnością tych instytucji wiązały nadzieje na pomoc zniszczone kraje Europy Środkowej. Jednak polityka Związku Radzieckiego, który traktował je jako państwa satelickie, uniemożliwiła współpracę, a nawet spowodowała ich kilkudziesięcioletnią absencję w strukturach MFW i Banku Światowego. Załamanie współpracy gospodarczej między Wschodem a Zachodem stanowiło element zainaugurowanej zaraz po II wojnie światowej tzw. zimnej wojny. Wbrew początkowym nadziejom nastąpiło pogłębienie podziału politycznego i gospodarczego świata, któremu towarzyszyły, realizowane z różnym nasileniem regionalne projekty integracyjne 12. Pod egidą ZSRR w 1949 r. Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry i ZSRR powołały Radę Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG). Rada koncentrowała się na zwiększeniu wymiany wewnętrznej, zastępującej kontakty gospodarcze z Zachodem. Było to konieczne, ponieważ zimna wojna 12 Strona 24

25 doprowadziła do stałego kurczenia się wymiany towarowej między Wschodem a Zachodem. Inny charakter i cele miała powołana w 1958 r. Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG), grupująca Belgię, Francję, Holandię, Luksemburg, Niemcy i Włochy. Statut EWG zakładał: zniesienie wewnętrznych ceł i kontyngentów, liberalizację transferu osób, kapitałów i płatności, zniesienie restrykcyjnych praktyk w handlu, wprowadzenie wspólnej polityki rolnej i transportowej, koordynację polityki w dziedzinie zatrudnienia i finansów. Oznaczało to stworzenie warunków do funkcjonowania wspólnego rynku. W 1959 r., z inspiracji Wielkiej Brytanii, w reakcji na powstanie EWG, Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania założyły w Sztokholmie Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA). Cele tej organizacji były mniej ambitne niż EWG i sprowadzały się do pobudzania wzrostu gospodarczego, ograniczania bezrobocia i dążenia do stabilizacji finansowej. EFTA dążyła przede wszystkim do redukcji taryf celnych. Przynależność do EFTA nie uniemożliwiała krajom europejskim starań o wejście do EWG. 13 Pod wpływem zmian w układzie sił politycznych i gospodarczych na świecie, Stany Zjednoczone zaczęły tracić swoją hegemonistyczną pozycję na rzecz integrującej się gospodarczo Europy Zachodniej i dynamicznie rozwijającej się Japonii. Blok radziecki i Chiny, mimo ogromnego wysiłku inwestycyjnego i wysokiej stopy wzrostu gospodarczego, nie były w stanie doścignąć wspomnianej trójki pod względem nowoczesności i jakości produkcji oraz stopy życiowej ludności. Kraje uprzemysłowione notowały w latach wysoką dynamikę rozwoju, której źródłem było wykorzystanie osiągnięć rewolucji naukowo-technicznej. Wyznacznikiem rewolucji stał się rozwój elektroniki, energetyki jądrowej, produkcja nowych materiałów syntetycznych oraz postęp w biochemii i genetyce. Zawdzięczano go nowoczesnym laboratoriom, dysponującym wysokimi budżetami, świetnie wyposażonym i zatrudniającym wysoko wykwalifikowanych specjalistów. 13 L. Ciamaga i inni, Unia Europejska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, str. 27 Strona 25

26 Zmniejszyło się znaczenie indywidualnych badań i samodzielnych wynalazców, a nauka i technika stały się najważniejszymi siłami produkcyjnymi. Przewaga Stanów Zjednoczonych w dziedzinie opracowywania i wprowadzania nowych produktów przyczyniła się do powstania luki technologicznej między nimi a Europą Zachodnią i Japonią. O jej rozmiarach świadczył fakt, że 50% patentów stosowanych w Europie Zachodniej i Japonii pochodziło ze Stanów Zjednoczonych. Pod koniec lat 60., w rezultacie wzrostu nakładów na badania w Europie i w Japonii, rozmiary luki technologicznej uległy zmniejszeniu. Ameryka utrzymała przewagę w produkcji komputerów, półprzewodników, satelitów komunikacyjnych i instrumentów naukowych. Rosło natomiast znaczenie Europy Zachodniej w badaniach nad nowoczesnymi produktami chemicznymi, a Japonii w elektronice użytkowej. Stany Zjednoczone i Kanada zdecydowanie przodowały w zakresie nowoczesnych metod kierowania i organizacji. Ich zasługą było zainaugurowanie rewolucji menedżerskiej, wprowadzającej funkcjonalne układy zależności między poszczególnymi jednostkami przedsiębiorstw. Ich rozwój w latach 60., związany z ekspansją zagranicznych inwestycji bezpośrednich, przyczyniał się do zmniejszenia luki technologicznej między Stanami Zjednoczonymi i Europą Zachodnią. Najnowsze technologie ze względu na taniość miejscowej siły roboczej w niewielkim stopniu zasilały gospodarkę krajów rozwijających się. Ich eksport do krajów komunistycznych ograniczały restrykcje, wynikające z funkcjonowania instytucji kontrolujących wywóz technologii militarnych. W rozwiniętych krajach o gospodarce rynkowej na wysoką dynamikę handlu międzynarodowego szczególnie duży wpływ miało systematyczne znoszenie barier celnych. Ważnym elementem globalizacji stał się proces dekolonizacji, dzięki któremu zaraz po wojnie powstały niezależne Indie, Pakistan, Birmę, Cejlon i Indonezję. W latach 50., a szczególnie 60. niepodległość ogłosiły liczne państwa Afrykańskie, azjatyckie i Środkowoamerykańskie. Część z nich adaptowała Strona 26

27 system demokratyczny wraz z gospodarką rynkową. Niektóre nawiązywały do radzieckiego lub chińskiego socjalizmu. Nowe państwa i kraje słabe zaawansowane gospodarczo stworzyły tzw. Trzeci Świat, coraz energiczniej wyrażający swoje aspiracje polityczne i ekonomiczne. W kwietniu 1974 r. Zgromadzenie ogólne ONZ przyjęło deklarację o ustanowieniu Nowego Międzynarodowego ładu Ekonomicznego. Przewidywał on zwiększenie udziału krajów rozwijających się w światowej produkcji przemysłowej przez zdynamizowanie procesu industrializacji. Industrializację miała umożliwić współpraca handlowa i technologiczna z krajami rozwiniętymi. Szczególną rolę przypisywano przeniesieniu niektórych rodzajów produkcji przemysłowej do krajów rozwijających się. Lata , w których odnotowano kryzys gospodarczy i społeczny, cechowała znacznie niższa dynamika wzrostu w stosunku do okresu Po 1973 r. wystąpiły na świecie dwa okresy recesji, ściśle związane z kryzysami naftowymi, oraz dwa okresy wzrostu. Rozwinięte kraje o gospodarce rynkowej, a także część państw Trzeciego Świata, wraz z Chinami, zdecydowanie stawiły czoło nowym wyzwaniom. Rządy M. Thatcher w Wielkiej Brytanii i R. Reagana w Stanach Zjednoczonych przyjęły za podstawę swojej polityki liberalizm i teoretyczne zasady monetaryzmu. Stworzyły programy dostosowawcze, których wynikiem było przezwyciężenie kryzysu energetycznego, wdrożenie nowych technologii i rozszerzenie wymiany międzynarodowej. Na tym polu zdecydowanie z tyłu pozostały państwa bloku radzieckiego, co w znacznej mierze przyczyniło się do klęski ich centralnie kierowanych gospodarek. Generalnie, po 1973 r., nastąpiło zwolnienie tempa handlu międzynarodowego, ale dotyczyło to głównie wymiany surowców i półfabrykatów. Handel wyrobami reprezentującymi zaawansowane technologie rozwijał się względnie szybko. Obserwowano także wzrost obrotów w ramach grupy krajów wysoko rozwiniętych. Cechą charakterystyczna krajów rozwiniętych były intensywne zmiany strukturalne w gospodarce. W produkcji przemysłowej zwiększył się udział wyrobów elektronicznych, elektrotechnicznych, Strona 27

28 chemicznych i farmaceutycznych. Rewolucja naukowo-techniczna wkroczyła w fazę szerokiego zastosowania mikroprocesorów. Rozmachu nabrała mikroelektronika, inżynieria materiałowa i biotechnologie. Przystąpiono, głównie w Japonii, do stosowania na dużą skalę robotów przemysłowych. Telekomunikacja, stosując światłowody, połączenia radiowe i satelitarne, systematycznie zwiększała zakres usług i liczbę abonentów. W Stanach Zjednoczonych, na podstawie technologii wojskowych, wszedł do użycia Internet. Zdynamizowanie rozwoju nastąpiło w latach 70. i 80. w krajach rozwiniętych korporacji transnarodowych, wykorzystujących zarówno korzyści skali produkcji, jak i zakresu i zasięgu produkcji. Rozmiary produkcji i zróżnicowanie asortymentu pozwalały im osiągać ogromne zyski i wysoki stopień konkurencyjności. Oprócz korporacji związanych z petrochemią i motoryzacją rozszerzyły swoją działalność międzynarodowe firmy elektroniczne (Hitachi, Philips, Motorola), przedsiębiorstwa przemysłu spożywczego (Nestl, Sandoz), kosmetycznego (Colgate) i chemicznego (Unilever, ICI). Korporacje transnarodowe znacznie przyczyniły się do rozwoju handlu światowego, a przede wszystkim eksportu kapitał i technologii, co sprzyjało procesowi globalizacji. Pierwsze miejsce w sferze inwestycji zagranicznych utrzymały Stany Zjednoczone, jednak ich udział w światowym eksporcie kapitału zmniejszył się na początku lat 70.XX w. do 1/3 w końcu lat 80. na światowym rynku kapitałowym coraz większą rolę odgrywały Wielka Brytania (15% udziału w eksporcie kapitału), Japonia (13%) i Niemcy (10%). 14 Japonia inwestowała nie tylko w Azji, ale także w Stanach Zjednoczonych i Europie Zachodniej. Aktywność kapitału europejskiego i japońskiego sprawiła, że w latach 80. Stany Zjednoczone stały się importerem netto kapitału. W 1987 r. aktywa amerykańskie ulokowane za granicą wynosiły 1,2 mld. dol., natomiast aktywa obce ulokowane w Stanach Zjednoczonych 1,5 mld. dol. Największymi 14 Strona 28

29 inwestorami w tym kraju były: Wielka Brytania, Japonia, Holandia, Niemcy i Kanada. Korporacje europejskie i japońskie inwestowały tam w przemysł stalowy, samochodowy, elektroniczny, farmaceutyczny, a także filmowy i fonograficzny. Nowa sytuacja dała przyczynek do rozwinięcia koncepcji, która dzieliła świat na państwa położone w centrum i na peryferiach. W nowym podejściu krajom rozwiniętym, uznanym za centra, towarzyszyły pół-peryferie i peryferie. W pierwszych, obok wysokich dochodów, wysokiego poziomu urbanizacji i industrializacji występowało znaczne zaawansowanie technologiczne, pozwalające na przewagę w handlu międzynarodowym. W krajach peryferyjnych, borykających się z niskimi dochodami, niskim poziomem urbanizacji i uprzemysłowienia, dominowały prymitywne technologie i produkty. Między nimi znajdowały się kraje pół peryferyjne, wykorzystywane przez centra, a jednocześnie eksploatujące gospodarczo peryferia. Na przełomie lat 80. i 90. XX w. pojawiło się załamanie gospodarki centralnie kierowanej w Europie Środkowej i w Związku Radzieckim. Wprowadzanie w tej części świata gospodarki rynkowej stanowiło bodziec do wzmożenia tendencji globalizacyjnych. W tym samym kierunku oddziaływało tworzenie w Chinach stref ekonomicznych, stanowiących enklawy kapitalizmu. Pogłębiła się współzależność ekonomiczna całego świata, następowało ujednolicenie metod wytwarzania i wzorców konsumpcji oraz potęgowała się międzynarodowa konkurencja. Globalizacji na gruncie ekonomicznym sprzyjało znoszenie barier ograniczających wymianę dóbr i usług, a także dalszy rozwój transportu i telekomunikacji, wprowadzanie nowych technologii i metod zarządzania oraz ograniczanie funkcji regulacyjnych państwa. Czynnikiem przyspieszenia globalizacji był dynamiczny wzrost bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BZI), które przyczyniały się do zwiększenia wydajności pracy, poziomu inwestycji i zatrudnienia oraz wprowadzania nowoczesnych metod zarządzania. Inwestycjom bezpośrednim sprzyjała liberalizacja przepisów dotyczących przepływu kapitału i rosnące oszczędności w krajach rozwiniętych gospodarczo. Światowe bezpośrednie inwestycje Strona 29

30 zagraniczne zwiększyły się z 202 mld w 1990 r. do 1270 mld dol. w 2000 r. Obszarem zainteresowania inwestorów zagranicznych był przemysł chemiczny, farmaceutyczny, elektroniczny i spożywczy, a także wydobycie ropy naftowej, telekomunikacja i finanse. W krajach rozwijających się ulokowano w 2000 r. 240 mld dol., co stanowiło tylko 19% ogółu światowych inwestycji bezpośrednich. Skorzystały z nich głównie kraje Azji i Pacyfiku oraz Ameryki Łacińskiej. Inwestycje w krajach Europy Środkowej i Wschodniej wyniosły 27 mld dol., co odpowiadało zaledwie 2-procentowemu udziałowi w światowych przepływach inwestycji bezpośrednich. Inwestycje zagraniczne lokowane w różnych regionach świata pochodziły w 82% z krajów Triady (Unii Europejskiej, Stanów Zjednoczonych i Japonii). Na początku XXI w. prawie 90% korporacji transnarodowych miało swoje siedziby macierzyste w krajach Triady. Do największych należały: General Electric, Exxon Mobil Corporation, Royal Dutch Shell Group, General Motors i Ford Motor Company. Filie korporacji transnarodowych występowały głównie w krajach wysoko rozwiniętych, połowa działa w Europie, a 10% w Ameryce Północnej. Globalizacji sprzyjał bardzo szybki rozwój Internetu, co zawdzięczano popularności komputerów osobistych, wprowadzeniu sieci WWW i rozwojowi usług internetowych, szczególnie poczty elektronicznej i handlu elektronicznego. W 1994 r. na świecie, głównie w Stanach Zjednoczonych, było 3 mln. użytkowników Internetu, zaś na początku 2000 r. ponad 300 mln, w chwili obecnej około 450 mln. W sprzedaży elektronicznej pojawiły się nie tylko książki i płyty, ale także samochody i papiery wartościowe. Połowa korporacji transnarodowych rekrutowała pracowników wykorzystując sieć internetową. W bankowości powstała możliwość dokonywania elektronicznie, bez odwiedzania banku, płatności, transferu środków finansowych, a nawet korzystania z kredytu. Stworzono specjalnie zabezpieczone rachunki i upowszechniono podpis cyfrowy. Zmiany spowodowane przyspieszoną globalizacją i zastosowaniem nowoczesnych technologii elektronicznych skłaniały do określania głównych Strona 30

31 gałęzi gospodarki terminem nowa gospodarka (new economy lub e-economy). Nową gospodarkę opartą na wiedzy charakteryzowała przewaga pracy umysłowej nad fizyczną oraz innowacyjności nad masową produkcją. Jej ważnymi atrybutami były: konkurencja w skali światowej oraz stałe zmiany technologiczne i organizacyjne, wykorzystujące komputeryzację. W rozwoju nowej gospodarki wielką rolę odgrywało partnerstwo i współpraca sektora prywatnego oraz państwowego. Rozwój firm internetowych i komputerowych oraz międzynarodowy obrót walutami i papierami wartościowymi przez cała dobę w systemie on-line często uznawano za ważną przyczynę nowej generacji kryzysów finansowych. Wybuchały one niespodzianie w warunkach wzrostu gospodarczego i równowagi pieniężno-finansowej. W latach ataki spekulacyjne na waluty zachodnioeuropejskie spowodowały osłabienie m. in. brytyjskiego funta, francuskiego franka i włoskiego lira. W 1995 r. kryzys dotknął Meksyk i kraje ASEAN, a w 1997 r. Japonią, Hongkong, Tajwan i Koreą Płd. Zasadniczą przyczyną kryzysów była liberalizacja przepływu kapitałów spowodowana wprowadzeniem płynnych kursów walutowych. Umożliwiła ona szybki transfer kapitałów, szczególnie inwestycji portfelowych. W krajach gdzie nie zastosowano odpowiedniej kontroli, pojawiły się działania o charakterze spekulacyjnym na poziomie międzynarodowym. Kryzysy walutowe, które pociągały za sobą kryzysy bankowe, ujawniały negatywne aspekty globalizacji. Historyczne spojrzenie na problematykę globalizacji dowodzi jej uniwersalnego charakteru, związanego z konwergencją w dziedzinie ideologii, myśli naukowej, postępu techniczno-ekonomicznego oraz transferu ludzi, kapitału, produktów i usług. Uświadamia występowanie w dziejach zarówno faz przyspieszenia, jak i regresu na drodze do globalizacji, a także przeciwstawnych tendencji w tych samych okresach historycznych. Wskazuje na sięgające głęboko w dzieje korzenie dzisiejszego oblicza świata. Jednocześnie nie przeczy tezie, że przełom XX i XXI wieku przyniósł zdecydowane przyspieszenie tego procesu pod wpływem rewolucji informatycznej. Strona 31

32 ROZDZIAŁ 2 OBECNE UWARUNKOWANIA EKONOMICZNE I MOŻLIWOŚCI DLA HANDLU MIĘDZYNARODOWEGO 2.1 OD HANDLU FIZYCZNEGO DO GIEŁD TOWAROWYCH Przodkiem giełdy był jarmark instytucja handlowa znana już w Babilonie czy w starożytnym Egipcie, a wzmianki o nim można znaleźć w tekstach pochodzących zarówno z tamtych jak i późniejszych czasów. Na przykład Marek Terencjusz Varro pisał o corocznym jarmarku w Rzymie, na którym sprzedawano szynki, kiełbasy i słoninę z Galii. Upadek Cesarstwa Rzymskiego oznaczał jednak również upadek handlu. Niebezpieczne, źle utrzymane drogi odstraszały wielu kupców od podejmowania ryzykownych w takiej sytuacji wypraw. Gospodarka przeszła na samowystarczalność. Dopiero w późniejszych wiekach, w miarę umacniania się państw feudalnych i rozwoju miast, ruch na traktach handlowych zaczął rosnąć. Aby przyciągnąć kupców, a także zwiększyć zyski płynące z handlu, poszczególne miasta organizowały w określone dni w roku jarmarki. Niektóre z nich szybko zaczęły nabierać rozłosu. W XlI wieku słynne były na przykład jarmarki w Szampanii. Odbywały się one regularnie, przyciągając wiele osób. Tradycją, spotykaną również w Polsce stało się m.in. wyznaczanie terminów płatności różnych zobowiązań na czas jarmarku. Na niektórych pojawił się nowy zwyczaj. Otóż zaczęto na nich handlować towarem, którego na nim nie było. Dotychczas kupiec jechał na jarmark z całym towarem i wystawiał go tak, aby nabywca mógł go obejrzeć, dotknąć, potargować się itd. Kupował bowiem konkretny towar ten, który mu się spodobał. W tym zaś przypadku było inaczej. Kupujący płacił za towar, którego nie widział, bowiem znajdował się on daleko od miejsca zawarcia transakcji, która opierała się na zaufaniu. Na tym,, że dostarczone np. beczki solonych śledzi (był to jeden z pierwszych towarów giełdowych) będą miały taką samą wagę jak zawsze, że będzie to ryba o określonej świeżości itd. Słowem, że towar ten odpowiadać będzie pewnemu wzorcowi. W ten sposób dokonał się pierwszy Strona 32

33 krok w kierunku powstania giełdy towarowej. Przedmiotem handlu przestał bowiem być konkretny towar, a towar który posiadał ściśle określone cechy, towar standaryzowany. Ten rodzaj handlu, chociaż ograniczony na początku tylko do nielicznych artykułów, szybko znalazł zwolenników. Zyskiwano bowiem zarówno na czasie jak i na kosztach transportu. Towar nie musiał być przecież wieziony na jarmark, a od razu mógł być transportowany do odbiorcy. Z czasem spotkania kupców zainteresowanych tego rodzaju transakcjami zaczęły odbywać się częściej, a do poszczególnych miast zaczęli zjeżdżać wszyscy ci, którzy chcieli kupić bądź sprzedać dany towar. Wiadomym bowiem było, że właśnie tam o niego najłatwiej. Skoro zaś nie było potrzeby oglądania towaru przed zawarciem umowy, to nie koniecznie musiał ją też zawierać właściciel lub nabywca towaru. Stąd też coraz częściej targi odbywały się między pośrednikami. To następna już cecha charakterystyczna giełdy: kupno i sprzedaż na zlecenie. Wykształcały się również zwyczaje handlowe dotyczące np. terminów płatności obowiązujące na tych pragiełdach. Jednocześnie ceny po jakich zawierano na nich transakcje, stawały się punktem odniesienia dla handlu już na zwyczajnych jarmarkach. Mniej więcej w ten sposób doszło do tego, że w połowie XIV wieku działała w Antwerpii giełda zbożowa już z prawdziwego zdarzenia. Było to możliwe również dlatego, że władze tego miasta przyznały zagranicznym kupcom prawo wolnego handlu nie tylko w czasie jarmarku, ale w ciągu całego roku. Nieco odmiennie przebiegała historia giełdy pieniężnej, młodszej siostry giełdy towarowej. Także i tutaj można oczywiście użyć zwrotu, że Już starożytni Rzymianie..." bowiem niektórzy historycy za pierwowzór giełdy pieniężnej uważają odbywające się na Forum collegia mercatorum" tj. zebrania, na których ówcześni bankierzy wymieniali informacje handlowe i załatwiali interesy. Tak naprawdę początek giełdom pieniężnym dal jednak handel wekslami i pośrednictwo w wymianie pieniędzy w krajach śródziemnomorskich. Wekslarze jak nazywano pośredników mieli swoje miejsca pracy we Strona 33

34 włoskich miastach. Zawsze można było ich tam spotkać. Niekiedy był to określony punkt głównego placu miejskiego ze specjalnie ustawioną ladą lub ławami. Nieraz były to loggie domów i tak też jako loggie" zaczęto nazywać pierwowzory giełd pieniężnych. Były one także miejscem spotkań miejscowych i przyjezdnych kupców, bankierów, kapitanów statków. Niejednokrotnie zawierając transakcje między sobą, korzystali oni z wiedzy wekslarzy, ich znajomości kursów różnych pieniędzy itd. Współczesna nazwa giełdy, jaką spotykamy w wielu językach (po niemiecku die Boerse", po francusku bourse", po rosyjsku birża") powstała nieco później. Jak można przeczytać w broszurce wydanej z okazji 100-lecia giełdy warszawskiej powszechnie narzucał się domysł, że włoska borsa", czy holenderska beurs" (wyrazy te powstały najwcześniej) wywodzi się z łacińskiego: bursa", słowa oznaczającego sakiewkę do pieniędzy. Instytucja mająca głównie za zadanie obrót pieniędzmi, nosząca miano, wyprowadzone ze źródłosłowu, tak blisko z pieniędzmi spokrewnionego, jakby przypuszczać można, zaczerpnęła nazwę ze swojej treści. Wbrew temu historycy dowodzą, że nazwa pochodzi od nazwiska wekslarzy w Burges (ówczesnej metropolii niderlandzkiego handlu), którzy byli tam najpoważniejszą firmą maklerską. Nazywali się oni według jednych Van der Beurse, według innych Van der Bursę. Przed ich domem, ozdobionym godłem trzech sakiewek, była w Bruges największa loggia" wekslarska. Oczywiście przypuszczać należy, że samo nazwisko wekslarzy wywodziło się od ich'zawodu i że dlatego to rodowe nazwisko utożsamiano z rzemiosłem. Roscher stawia jeszcze jedną hipotezę. Nazwę giełdy ( burs") wyprowadza on od średniowiecznej bursy", tj. Stowarzyszenia Kupieckiego, wspólną kasę, wspólną sakiewkę (po łacinie bursa) mającego (...) Tak czy inaczej, już w XV i XVI wieku dominuje bursa" i bourse" (...) z wyjątkiem języka angielskiego, w którym z pobudek narodowych Tomasz Gresham nadał pierwszej królewskiej giełdzie nazwę Royal Exchange" Strona 34

35 (exchange znaczy wymiana) i stąd we wszystkich krajach, zostających pod wpływem tego języka, miano exchange" dla oznaczenia giełdy się utrzymało. 15 Nie tylko jednak sama nazwa weszła w obieg. W XVI wieku powstają w różnych miastach Europy coraz to nowe giełdy, przede wszystkim pieniężne, na których zajmowano się handlem wekslami, wymianą pieniędzy oraz pośrednictwem w pożyczkach. Pojawiają się pierwsze ceduły tj. urzędowe notowania kursów giełdowych. Szczególne znaczenie zyskuje giełda w Antwerpii, która w 1531 roku otrzymuje nawet osobny budynek, nad wejściem do którego umieszczono następujący napis: in usum negotiatorum cujuscunque nationis ac linguae" tj. dla ludzi handlu wszystkich narodów i języków". Szybko stało się to rzeczywistością. Jak zanotował jeden ze zwiedzają cych tę giełdę: Słyszano tam szum z pomieszania wszystkich języków, widziano pstrą ciżbę, ubraną w przeróżne stroje. Słowem giełda w Antwerpii wyglądała jak mały świat, w którym wszystkie części świata były złączone". Założenie w 1602 roku najpierw holenderskiej Kompanii Wschod-nioindyjskiej, a w dwadzieścia lat później Kompanii Zachodnioindyjs-kiej oznaczało nowy etap w rozwoju giełd, z których coraz większe znaczenie zyskuje amsterdamska. Na niej to właśnie pojawiły się po raz pierwszy akcje tych kompanii. Zyski jakie przyniosły spowodowały, że ich ceny na giełdzie szybko szły w górę, zaś ludzi opanowała gorączka spekulacji. Jak pisał Joseph de Vega w 1688 r.: Kto raz stanie się właścicielem akcji, ten będzie je już ciągle kupował i sprzedawał. Obojętnie, gdzie ci ludzie się znajdują. Myślą i rozmawiają tylko o nich. Nawet we śnie o nich marzą. (...) Jest to źródło wszelkich oszustw, pogrzebywania pożytecznych spraw i źródło niezdrowia". Faktem jest, że na giełdzie amsterdamskiej doszło wówczas do realizacji pierwszej transakcji terminowej. Otóż część giełdziarzy zaczęła sprzedawać w znacznych ilościach akcje, których nie posiadała w momencie zawierania transakcji. Ich realizacja miała bowiem nastąpić po pewnym czasie. Na giełdzie 15 M.Drewiński, Giełdy towarowe, PWE, Warszawa 1998, s. 30 Strona 35

36 w Amsterdamie zapoczątkowano także szereg innych, spotykanych obecnie operacji giełdowych. W ten sposób stała się ona pierwszą z prawdziwego zdarzenia giełdą pieniężną. Szybko zaczęła jej jednak wyrastać konkurencja. Niedaleko, w Londynie powstała również giełda, na której pod koniec XVII wieku (prawie równocześnie z amsterdamska) pojawiły się pierwsze pożyczki państwowe z zabezpieczeniem. Pierwsza połowa XVIII stulecia w historii giełd zaznaczyła się oprócz oczywiście doskonalenia techniki transakcji, pojawienia się na nich nowych papierów wartościowych ltd. także, jako okres szalonych spekulacji. W Londynie była to m.in. tzw. afera,,south Sea Bubbles". Otóż w 1712 roku wypuszczone zostały akcje utworzonej rok wcześniej Kompanii Mórz Południowych. Początkowo emisja miała opiewać na 200 tysięcy funtów, ale pod wpływem ogromnego powodzenia akcji, wręcz wymuszania zmiany gotówki na nie, rozpoczęto przyjmowanie zapisów do sumy półtora miliona funtów. W tym czasie ich kurs podskoczył na ponad tysiąc funtów przy nominalnej wartości stu. Jednocześnie, korzystając z gorączkowych prób zakupu akcji tej kompanii przez wiele osób, zaczęto zakładać fikcyjne przedsiębiorstwa, które natychmiast wypuszczały swoje akcje. Pod wpływem ogólnego rozgorączkowania także i ich ceny szybko rosły, co pozwalało w krótkim czasie zbić ogromny majątek. Kiedy ta fala opadła, specjalną ustawą tzw. Bubbles Act" parlament skasował 202 tego rodzaju firmy. Podobna gorączka spekulacyjna miała również miejsce na giełdzie paryskiej, za sprawą Szkota z pochodzenia, Johna Lawa. Otóż w pierwszej dekadzie XVIII wieku zwrócił się on do władz Francji z memorandum. Przedstawił w nim propozycję uzdrowienia fatalnego stanu finansów publicznych, na których ciążyły ogromne długi Ludwika XIV. Po wielu kłopotach, dopiero przy poparciu regenta w 1715 roku zyskał on zezwolenie na uruchomienie prywatnego banku. Właścicielem banku była specjalnie utworzona w tym celu kompania. Zgodnie z poglądami Lawa, głównym zadaniem gospodarki było zapewnienie szybkiego Strona 36

37 obiegu pieniądza, zwłaszcza papierowego. Z tego też powodu jego bank zamieniał przede wszystkim złoto na banknoty. Ze względu m.in. na wysokie koneksje, pieniądze te cieszyły się dużym powodzeniem. Na dodatek regent polecił państwowym urzędom traktować banknoty Lawa jak gotówkę. Początkowo akcje kompanii, która prowadziła bank, nie zyskiwały nabywców. Law jednakże zaczął podbijać ich kurs, wypuszczając zresztą jednocześnie nowe akcje. Osiągnął on w końcu cenę 18 tysięcy liwrów za nominalnie 500-liwrową akcję. Tak duży wzrost kursu przy stale nowych emisjach zaczął jednakże budzić nieufność i mimo np. podniesienia dywidendy z 12 do 40 procent (miało to zapewnić zwiększenie atrakcyjności akcji), doszło do wielkiego skandalu. Kiedy w lipcu 1720 roku państwowi urzędnicy podsumowali stan finansów obydwu instytucji Lawa okazało się, że ogólna wartość wyemitowanych akcji wyniosła 3 miliardy liwrów, podczas gdy w kasie znalazły się wartości na łączną kwotę 120 milionów liwrów, w tym 21 milionów w gotówce. Law uciekł za granicę, natomiast gospodarka Francji przez dłuższy czas nie mogła sobie poradzić ze skutkami jego działalności. XIX wiek, zwłaszcza jego druga połowa to z kolei okres szybkiego rozwoju giełd. Jednocześnie z krystalizowaniem się zasad ich funkcjonowania, rosło znaczenie giełd w gospodarce, tak światowej jak i poszczególnych krajów. Szczególną rolę odgrywała wówczas giełda w Londynie, a to przede wszystkim ze względu na rolę Wielkiej Brytanii w gospodarce i handlu światowym, tak w XIX wieku jak i na początku obecnego. W odróżnieniu od giełd na kontynencie, nad którymi nadzór sprawowały w mniejszym lub większym stopniu władze państwowe, giełdy angielskie powstały jako instytucje początkowo całkowicie autonomicze. Mimo braku rygorów narzuconych z zewnątrz, rządziły się one swoimi, niejednokrotnie bardzo surowymi regułami wewnętrznymi. Zostać na przykład członkiem giełdy w Anglii nie było łatwo. Jeżeli o członkostwo ubiegała się osoba, która wcześniej niewiele miała wspólnego z giełdą, to musiała przedstawić rekomendację trzech członków giełdy. Byli oni również odpowiedzialni finansowo w pewnych sprawach za jej działalność. Nieco łatwiej było uzyskać członkostwo osobom, które zatrudnione były już na giełdzie. Członek giełdy musiał przy tym, pod Strona 37

38 warunkiem wykluczenia z niej, zajmować się wyłącznie handlem giełdowym i nie mógł podejmować jakiejkolwiek innej działalności. Regulamin przewidywał również wykluczcie z giełdy np. w przypadku zawarcia małżeństwa z osobą trudniącą się handlem. Charakterystycznymi postaciami giełdy w Wielkiej Brytanii byli jobberzy i brokerzy. Pierwsi z nich mogli dokonywać transakcji wyłącznie na własny rachunek, a drudzy tylko na zlecenie osób trzecich. Każdy członek giełdy musiał przy tym zadeklarować, jakiego rodzaju działalnością pragnie się zajmować. Podział ten spowodował wiele zatargów, bowiem niejednokrotnie zdarzało się, że przychodzący na giełdę za zleceniami broker, nie znajdując odpowiednich kontrahentów i przekonany, że kurs będzie kształtował się korzystnie, zawierał transakcję faktycznie na własny rachunek. Tego typu zarzuty co i raz wysuwali przeciwko brokerom jobberzy. Tamci też nie pozostawali dłużni, twierdząc, iż jobberzy dokonują po cichu transakcji również na zlecenie. Inne charakterystyczne dla giełdy londyńskiej postacie, to byki" i niedźwiedzie". Określenie byk" oznaczało (i dalej oznacza) osobę grającą na zwyżkę kursu, natomiast niedźwiedź" na zniżkę. Licząc na wzrost kursu byki" zaczynały kupować papiery, co przy w miarę stabilnej podaży prowadziło do wzrostu ceny. Powstawała wówczas hossa, czy też bullish market" ( byczy rynek"). Teraz należało tylko wybrać odpowiedni moment sprzedaży, aby zarobić na tym wszystkim. Niedźwiedzie" postępowali natomiast odwrotnie tworząc bessę tj. bearish market" ( niedźwiedzi rynek"). Na giełdzie londyńskiej powstał jeszcze inne określenia na oznacze nie osób trudniących się charakterystycznymi transakcjami np. kulawy jeleń", kupujący papiery przed ich wprowadzeniem na giełdę. O ile jednak giełda w Londynie jak już wspomniano była i w znacznym stopniu jest instytucją samodzielną, chociaż faktycznie kontrolowaną przez administrację, to giełdy na kontynencie objęte były kontrolą państwową. Zgodnie np. z niemieckim prawem giełdowym z 1896 roku do założenia giełdy potrzebne było zezwolenie rządu, który sprawował nadzór nad nią. Strona 38

39 W ten sposób wyłonił się pierwszy podział giełd. Jedna grupa to właśnie giełdy, dla których utworzenia potrzebna jest zgoda władz państwowych i które poddane są kontroli jego organów, ustawowo określonych. Tego typu giełdy istnieją np. w RFN i Francji. Do drugiej należą giełdy organizowane, czy to przez zrzeszenia kupców, czy też samorząd terytorialny, często w formie spółki akcyjnej. Tego typu giełdy spotyka się głównie w USA i w Wielkiej Brytanii, przy czym są one również poddane nadzorowi ze strony organów państwowych. Podstawowym rozróżnieniem giełd, ze względu na przedmiot obrotu, jest jednak ich podział na towarowe, papierów wartościowych oraz usług tj. frachtowe i ubezpieczeniowe. Poza tym można wyróżnić giełdy wyspecjalizowane i uniwersalne. Do pierwszej grupy należy wiele giełd towarowych np. metale w Londynie czy Szanghaju, bawełny w Nowym Jorku i Hawrze. Na giełdach drugiego rodzaju przedmiotem obrotu są niekiedy bardzo różne towary. Np. na Chicago Board of Trade handluje się nie tylko owsem, pszenicą i soją ale także srebrem, sklejką i tarcicą. Spotyka się również podział na giełdy o znaczeniu światowym i lokalnym. Do pierwszych zalicza się przykładowo giełdy papierów wartościowych w Nowym Jorku, czy też londyńską giełdę metali, a do drugich np. giełdę bawełnianą w Bremie czy cukrową w Tokio. W dniu dzisiejszym definiuję się giełdę towarową jako miejsce gdzie uczestnicy spotykają się, porozumiewają i zawierają transakcje w ściśle określonym miejscu i czasie, a ich działania ograniczają różnorodne regulaminy. W określonym miejscu i czasie dochodzi do konfrontacji podaży i popytu oraz kupna i sprzedaży towarów masowych, wysoko standaryzowanych pod względem jakości i ilości. W zależności od relacji podaż-popyt kształtuje się tu ceny towarów. Podstawowym celem giełdy towarowej, stanowiącym istotę jej działania, jest stworzenie przestrzeni handlowej, aby członkowie mieli udogodnienia w handlu określonymi towarami. Giełda towarowa działa jako spółka, a jej akcjonariuszami są najczęściej agencje rynkowe, fundacje rozwoju gospodarczego, banki, izby gospodarcze oraz inni uczestnicy (np. producenci, hurtownicy), a ostatnio również firmy ubezpieczeniowe. Strona 39

40 2.2 ORGANIZACJE MIĘDZYNARODOWE W dzisiejszym świcie, ze względu na mnogość pomiotów państwowych jak i prywatnych uczestniczących w wymianie handlowej jak również ze względu na chęć ujednolicania zasad handlu międzynarodowego zostało powołanych do życia kilka organizacji międzynarodowych mających dbać o standardy i regulacje handlu zagranicznego. Każda z tych organizacji ma w chwili obecnej niebagatelny wpływ na możliwości wymiany międzynarodowej tak towarowej jak i usługowej. Każda z tych organizacji dąży też do uproszczenia reguł i usunięcia ograniczeń w handlu międzynarodowym przy jednoczesnym zachowaniu standardów obowiązujących wszystkich członków GATT Pomysł liberalizacji handlu światowego w oparciu o wielostronny układ handlowy był rozważany jeszcze w tracie II wojny światowej. Na konferencji w Hawanie w 1947 roku 21 państw ustaliło tekst Układu ogólnego w sprawie taryf celnych i handlu (General Agreement on Tariffs and Trade GATT). GATT wszedł w życie 1 stycznia 1948 roku, stając się podstawą prawną wielostronnego systemu współpracy handlowej. 16 GATT jest konwencja międzynarodową, ustalającą zasady polityki handlowej prowadzonej przez państwa członkowskie i nadzorującą ich stosowanie. Celem GATT była liberalizacja handlu międzynarodowego, przejawiająca się przede wszystkim w redukcji ceł importowych i eliminacji innych barier oraz przeciwdziałanie dyskryminacji. Efektem realizacji tych celów miało być lepsze wykorzystanie zasobów produkcyjnych i wzrost dobrobytu narodów świata. Najważniejszą regułą postępowania w stosunku między stronami GATT była bezwarunkowa klauzula największego uprzywilejowania (KNU). Jej istota wyrażała się w równym traktowaniu partnerów zagranicznych, co oznaczało, że nie można było przyznać szczególnych korzyści lub przywilejów tylko jednemu państwu i jednocześnie nie można było dyskryminować żadnego z członków porozumienia Strona 40

41 Inną ważną zasadą GATT była klauzula narodowa, zgodnie z która towar importowane nie mógł być traktowany gorzej niż podobne produkty, wytwarzane w kraju. Reguła ta odnosiła się przede wszystkim do zasad obciążania podatkami dóbr importowanych oraz do stosowania innych norm i wymogów, obowiązujących na rynku wewnętrznym kraju importującego. Zasada wzajemności (zwana też zasadą równych korzyści i koncesji) oznaczała, że żaden członek GATT nie był zobowiązany do obniżania swych stawek celnych lub udzielania innych koncesji bez uzyskania takich samych lub równoważnych udogodnień od partnera. W wyniku kolejnej rundy liberalizacyjnej GATT, w 1995 roku (Runda Urugwajska) zadecydowano o powstaniu Światowej Organizacji Handlu ŚWIATOWA ORGANIZACJA HANDLU (WTO) Światowa Organizacja Handlu (ang. World Trade Organization - WTO) to organizacja międzynarodowa z siedzibą w Genewie, która stanowi kontynuację Układu Ogólnego w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), została powołana w 1994 w Marrakeszu (Maroko), w ramach tzw. rundy urugwajskiej GATT, potwierdzając w codziennej praktyce takie zasady, jak klauzula najwyższego uprzywilejowania (KNU), czy narodowe traktowanie. 17 Klauzula Największego Uprzywilejowania (ang. MFN Most Favoured Nation clause) oznacza, że preferencja przyznana jednemu krajowi musi być rozciągnięta na wszystkich członków WTO. Innymi słowy, preferencja przyznana ds. przez UE w imporcie z USA, musi być rozciągnięta na wszystkich członków WTO, i odwrotnie, wszelkie cła i opłaty wprowadzane przez UE na import danego produktu ds. z USA, muszą obowiązywać także innych członków, na tzw. zasadzie erga omnes. Nie dotyczy to umów preferencyjnych i stref wolnego handlu. Traktowanie narodowe (ang. National Treatment) Podatki i inne opłaty oraz przepisy krajowe nie powinny być stosowane wobec produktów 17 ibidem Strona 41

42 importowanych i krajowych, tak aby stwarzać ochronę produkcji krajowej. Innymi słowy, zabroniona jest dyskryminacyjne traktowanie produktów importowanych w porównaniu z produkcją krajową. Rys. 2.1 Członkowie i obserwatorzy WTO Źródło: WTO World Maps, str 240, wyd Światowa Organizacja Handlu rozpoczęła działalność w 1995, a jej siedzibą jest Genewa. Głównym zadaniem Światowej Organizacji Handlu jest liberalizacja międzynarodowego handlu dobrami i usługami, prowadzenie polityki inwestycyjnej wspierającej handel, rozstrzyganie sporów dotyczących wymiany handlowej, przestrzegania praw własności intelektualnej. Kraje przystępujące do WTO zobowiązane są do dostosowania wewnętrznego ustawodawstwa do norm Światowej Organizacji Handlu oraz udzielania koncesji handlowych podmiotom zagranicznym. Są tu określone sytuacje kiedy ma miejsce handel usługami: a. sprzedaż trans graniczna b. świadczenie i konsumpcja usług za granicą c. obecność handlowa za granicą d. fizyczna obecność świadczących usługi Strona 42

43 Organizacja, wg stanu na lipiec 2008, liczyła 153 członków. Ostatnim państwem przyjętym w szeregi organizacji jest Republika Zielonego Przylądka. Najwyższą władzą WTO są regularne Konferencje Ministerialne (KM) odbywające się co dwa lata. Na nich oceniana jest dotychczasowa działalność WTO, nakreślane są plany jej rozwoju i perspektywy dalszego działania oraz wytyczane są konkretne cele do osiągnięcia w określonym czasie, głównie w zakresie obniżek stawek celnych. Rozstrzygają one często problemy na szczeblu politycznym, których nie udało się rozwiązać w trakcie rozmów w Genewie KOMISJA ONZ DO SPRAW MIĘDZYNARODOWEGO PRAWA HANDLOWEGO UNCITRAL (United Nation Commission on International Trade Law) komisja ONZ do spraw międzynarodowego prawa handlowego. Utworzenie komisji nastąpiło 17 grudnia 1966 r., rezolucją nr Głównym zamysłem utworzenia UNCITRAL-u było zauważenie, że międzynarodowy handel elektroniczny nie ma zgodnych regulacji w wielu krajach, a więc należy ujednolicić przepisy w tej kwestii. Komisja ma swoją siedzibę w Wiedniu. Uczestnikami biorącymi udział w posiedzeniach komisji i mającymi wpływ na tworzenie tego międzynarodowego prawa są przedstawiciele 60 krajów członkowskich. Najważniejsze efekty prac komisji to między innymi: 1980 Convention on Contracts for the International Sale of Goods CISG 88 artykułów w konwencji, regulujących m.in. międzynarodowe umowy handlowe, obowiązują one w 71 krajach 1996 Model Law on Electronic Commerce czyli próba uregulowania prawnego dla międzynarodowego handlu elektronicznego 2001 Model Law on Electronic Signatures uregulowania prawne dla podpisów elektronicznych 23 listopada 2005 United Nations Convention on the Use of Electronic Communications in international Contracts CUECIC regulacje z obszaru międzynarodowego handlu elektronicznego Strona 43

44 2.2.4 MIĘDZYNARODOWA IZBA HANDLOWA (ICC) Międzynarodowa Izba Handlowa (International Chamber of Commerce - ICC) jest organizacją reprezentującą interesy światowego biznesu wobec rządów i organizacji międzynarodowych, a ponadto zajmuje się ustalaniem reguł dotyczących międzynarodowych transakcji handlowych oraz międzynarodowym arbitrażem gospodarczym. ICC, powstała w 1919 roku w Atlantic City, USA, to pozarządowa organizacją tysięcy przedsiębiorstw i izb przemysłowo - handlowych. ICC jest stowarzyszeniem autonomicznych i niezależnych Komitetów Narodowych. Początkowo skupiała przedstawicieli sektora prywatnego z Belgii, Francji, USA, Wielkiej Brytanii i Włoch; obecnie jej członkami są tysiące firm i stowarzyszeń w ponad 130 państwach. Posiada narodowe izby handlowe w ponad 90 państwach. Tradycyjnym zakresem działalności ICC jest przedkładanie rządom i organizacjom międzynarodowym opinii środowisk biznesowych za pomocą narodowych izb handlowych. W 1946 roku ICC uzyskała najwyższy status konsultatywny przy ONZ i jej agencjach. ICC opracowuje standardowe definicje uniwersalnych pojęć handlowych, np. publikowanych od 1936 roku Incoterms; rozwiązuje spory handlowe poprzez Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy założony w 1923 roku; od lat 80-tych posiada kilka agencji zwalczających przestępczość gospodarczą. Głównym organem jest Rada Światowa, odpowiadająca zgromadzeniu generalnemu w organizacji międzyrządowej, zbierająca się przeważnie 2 razy w roku, mianująca na 2 lata Przewodniczącego i przedstawiony przez niego Zarząd. Sekretariat ICC znajduje się w Paryżu. 19 Zasady stworzone przez ICC to między inymi: zasady arbitrażu gospodarczego - Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy reguły handlowe - międzynarodowe INCOTERMS zasady obsługi akredytyw - UCP 500 zasady obsługi inkasa bankowego - UCP 522 zasady obsługi rembursów międzybankowych - URR Strona 44

45 ROZDZIAŁ 3 REGULACJE PRAWNE I ZWYCZAJE W HANDLU MIĘDZYNARODOWYM Handel międzynarodowy doczekał się w ciągu stuleci wielu uregulowań i konwencji a także zwyczajów pozwalających na uproszczenie wymiany towarowej. Pojawiły się konwencję międzynarodowe ratyfikowane przez setki Państw jak również dobrowolnie wdrażane i stosowane zalecenia organizacji międzynarodowych takich jak ICC określających np.: wygląd dokumentów handlowych. Takie ujednoliceni zasad handlu międzynarodowego i częściowa regulacja handlu od strony formalno prawnej pozwoliła na szybszy rozwój handlu z regionami mniej stabilnymi oraz na dużo łatwiejsze zawieranie transakcji wymiany z partnerami o wiedzy handlowej nie wykraczającej poza zwykłe ramy lokalne. Poniżej staram się zaprezentować i omówić szereg udogodnień w handlu międzynarodowym, które w mojej ocenie są jednymi z najważniejszych osiągnięć na arenie międzynarodowej w zakresie handlu zagranicznego. 3.1 MIĘDZYNARODOWE REGUŁY HANDLU INCOTERMS Mianem Incoterms określa się zbiór ustalonych formuł handlowych, regulujących relacje i obowiązki pomiędzy stronami umowy sprzedaży (eksporterem-sprzedawcą i importerem-kupującym). Reguły te wpływają znacząco również na relacje ze spedytorami i przewoźnikami, choć ich bezpośrednio nie regulują. 20 Celem wprowadzenia jednolitych terminów handlowych była redukcja nieporozumień wynikających z różnych interpretacji umów handlowych. W handlu międzynarodowym często bowiem dochodziło do nieporozumień, które były następstwem różnych praktyk i zasad handlowych w różnych krajach. Dotyczyło to w dużej mierze kosztów ponoszonych podczas transportu i przeładunków towarów oraz odpowiedzialności za towar. 20 J. Hermanowski, INCOTERMS 2000, UNIVERS, Zielona Góra 2004, str. 27,28 Strona 45

46 W 1936 roku Międzynarodowa Izba Handlowa w Paryżu przedstawiła pierwsze wydanie formuł Incoterms. W latach 1953, 1967,1976, 1980, 1990, 2000 publikowano kolejne wydania formuł handlowych. Różnice pomiędzy kolejnymi wydaniami formuł są czasami znaczne, dlatego przy zawieraniu umowy z wykorzystaniem Incoterms niezbędne jest podanie roku wydania formuły. Dopuszczalne jest bowiem stosowanie formuł starszego wydania. Należy jednocześnie pamiętać, iż formuły Incoterms nie regulują kompleksowo praw i obowiązków wynikających z transakcji handlowej, a zawierają tylko wyraźnie sprecyzowany zakres informacji. Incoterms są zbiorem międzynarodowych warunków sprzedaży, które są szeroko używane na całym świecie. Reguły dzielą koszty i odpowiedzialność pomiędzy nabywcę i sprzedawcę oraz odzwierciedlają rodzaj uzgodnionego transportu. Incoterms odnoszą się do Konwencji ONZ dotyczącej Kontraktów dla Międzynarodowej Sprzedaży Dóbr. Rys. 3.1 Reguły Incoterms 2000 Źródło: opracowanie własne na podstawie ICC Incoterms zajmują się kwestiami związanymi z transportem produktów od sprzedawcy do nabywcy. Obejmuje to przewóz produktów, rozliczenie odpowiedzialności eksportowych i importowych, kto płaci za co, a kto ponosi Strona 46

47 ryzyko za stan produktów w różnych punktach procesu transportowego. Incoterms są używane zawsze w połączeniu z lokalizacją geograficzną i nie zajmują się transferem praw własności. Od 1 stycznia 2000 roku do dyspozycji eksporterów i importerów oddano formuły Incoterms 2000, opublikowane pod nr 560 przez Międzynarodową Izbę Handlową (ICC). Oficjalną wersją Incoterms 2000 jest oryginalny tekst angielski, który został zaaprobowany przez Komisję Prawa Handlu Międzynarodowego (UNCITRAL) Organizacji Narodów Zjednoczonych. Autoryzowane tłumaczenia w 31 językach są dostępne w lokalnych komitetach ICC. Wszystkie formuły incoterms można sprowadzić do dwóch rodzajów: formuły typu LOCO- sprzedający jest zobowiązany postawić towar na swój koszt i ryzyko do dyspozycji kupującego (u siebie w magazynie,zakładzie produkcyjnym), formuły typu FRANCO- sprzedający jest zobowiązany dostarczyć towar na oznaczone miejsce (np. do portu załadunku). Niemniej wszystkie formuły Incoterms podzielone są na cztery zasadnicze grupy: 1. GRUPA E nakłada minimum obowiązków na sprzedającego. a. EXW Ex Works (...named place) z zakładu ( określone miejsce) Sprzedający oddaje towar do dyspozycji kupującego w oznaczonym punkcie wydania (np. własnym magazynie). Towar powinien być właściwie opakowany i oznakowany. Sprzedający nie jest zobowiązany do załadunku towaru na środek transportu zawiadamia on tylko kupującego o warunkach odbioru towaru. Organizacja transportu oraz wszelkie koszty i ryzyka z tym związane spadają na kupującego. 2. GRUPA F sprzedający nie opłaca zasadniczych kosztów przewozu. Strona 47

48 a. FCA Free Carrier (...named place) franco przewoźnik ( określone miejsce). Sprzedający ma obowiązek dostarczenia towaru w ustalonym miejscu i terminie. Dalsze obowiązki, ryzyka i koszty ponosi kupujący. Wyładunek ze środka transportowego i dalsze czynności są obowiązkiem kupującego. b. FAS Free Alongside Ship (...named port of shipment) franco wzdłuż burty statku ( określony port załadunku). formuła stosowana tylko w transporcie morskim i wodnym śródlądowym. Sprzedający ma obowiązek dostarczyć towar do określonego portu załadunku, wzdłuż burty statku. Od tego momentu koszty i ryzyka przejmuje kupujący. Do niego należy obowiązek załadunku na statek, i zawarcia umowy o przewóz morski. c. FOB Free on Board (...named port of shipment) franco statek w określonym porcie załadunku tylko w transporcie wodnym. Sprzedający dostarcza towar do określonego miejsca załadunku w określonym czasie. Do jego obowiązków należy także dokonanie odprawy celnej eksportowej. Sprzedający ponosi odpowiedzialność za towar do chwili przekroczenia linii nadburcia statku (tzw. ship's rail). Umowę o przewóz morski zawiera kupujący. Informuje on sprzedającego o nazwie statku, miejscu i terminie załadunku. 3. GRUPA C Umowę przewozu zawiera sprzedający. Są to tzw. formuły dwupunktowe, gdyż podział kosztów nie odbywa się w tym samym miejscu co podział ryzyka. Koszty głównego transportu ponosi eksporter, ale ryzyko związane z przewozem ponosi importer (kupujący). Sprzedający nie zobowiązuje się co do terminu przybycia towaru do miejsca przeznaczenia. Zobowiązuje się on jedynie do terminowego załadunku. Jest to tzw. grupa "na załadunek" a. CFR Cost and Freight (...named port of destination) koszt i fracht do określonego portu przeznaczenia tylko w transporcie Strona 48

49 wodnym. Do obowiązków sprzedającego należy dostarczenie towaru na statek w porcie załadunku, zawarcie umowy przewozu towaru do określonego portu przeznaczenia, pokrycie kosztów frachtu oraz kosztów załadunku na statek. Podział ryzyka następuje z chwilą przekroczenia linii nadburcia statku przy załadunku. Kupujący ponosi kosztu wyładunku ze statku. b. CIF Cost, Insurance and Freight (...named port of destination) koszt, ubezpieczenie i fracht do określonego portu przeznaczenia tylko w transporcie wodnym. Podział kosztów i obowiązków podobnie jak w CFR, z tymże sprzedający ma obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia na czas transportu i pokrycia jego kosztów. Sprzedający przekazuje kupującemu dowód zawarcia umowy ubezpieczeniowej, by ten mógł domagać się roszczeń w przypadku uszkodzenia towaru. c. CPT Carriage Paid To (...named place of destination) przewoźne opłacone do określonego miejsca przeznaczenia. Sprzedający zawiera umowę o przewóz do określonego miejsca przeznaczenia i ponosi jego koszt. Ryzyko uszkodzenia i utraty towaru przechodzi na kupującego z chwilą dostarczenia towaru przewoźnikowi. d. CIP Carriage and Insurance Paid To (...named place of destination) przewoźne i ubezpieczenie opłacone do określonego miejsca przeznaczenia. Podobnie do formuły CPT z rozszerzeniem obowiązku sprzedającego o obowiązek zawarcia umowy i pokrycia kosztów ubezpieczenia towaru na czas transportu. 4. GRUPA D Sprzedający ponosi koszty i ryzyka dostarczenia towaru do określonego miejsca przeznaczenia. Formuły tej grupy określa się mianem "na dostarczenie" zatem sprzedający odpowiada niejako za Strona 49

50 towar do chwili dostarczenia do miejsca przeznaczenia. Powinien zostać również określony termin dostarczenia. a. DAF Delivered At Frontier (... named place) dostarczone na granicę. Sprzedający wypełnia swoje obowiązki z chwilą pozostawienia towaru do dyspozycji kupującego w określonym punkcie dostawy na granicy, ale przed granicą kraju sąsiedniego. Do obowiązków sprzedającego należy odprawa celna eksportowa. Koszty wyładunku ze środka transportowego dostawcy ponosi kupujący. b. DES - Delivered ex Ship (... named port of destination) dostarczone statkiem w określonym porcie przeznaczenia. Sprzedający ma obowiązek pozostawienia towaru do dyspozycji kupującego w określonym porcie przeznaczenia, w uzgodnionym terminie. Wyładunek ze statku oraz koszty i ryzyka z tym związane ponosi kupujący. Do jego obowiązków należą również formalności celne importowe. c. DEQ - Delivered ex Quay (... named port of destination) dostarczone na nabrzeże w określonym porcie przeznaczenia. Sprzedający dostarcza towar do dyspozycji kupującego na określonym nabrzeżu portu przeznaczenia. d. DDU - Delivered Duty Unpaid (... named port of destination) dostarczone w określonym miejscu przeznaczenia, cło nieopłacone. Sprzedający wypełnia swe obowiązki z chwilą dostarczenia towaru na środku transportu do określonego miejsca przeznaczenia. Wyładunek ze środka transportowego oraz opłata celna importowa należą do obowiązków kupującego e. DDP - Delivered Duty Paid (... named port of destination) dostarczone w określonym miejscu przeznaczenia, cło opłacone. Strona 50

51 Obowiązki, koszty i ryzyka podobne jak w DDU z rozszerzeniem o obowiązek dokonania odprawy celnej importowej przez sprzedającego. 21 W większości przypadków obowiązek dokonywania odprawy celnej ciąży na stronie posiadającej siedzibę w kraju, w którym odprawa ma mieć miejsce, tzn. eksporter dokonuje odprawy celnej eksportowej, zaś importer importowej. Wynika to głównie z trudności dokonywania odpraw przez firmy zagraniczne. Dlatego w formułach EXW i DDP zwyczajowo przyjmuje się, iż pomimo braku obowiązków dokonywania odprawy, strony służą pomocą w dokonaniu odprawy, choć nie ponoszą jej kosztów. Część formuł Incoterms odnosi się tylko do przewozów transportem wodnym (morskim lub śródlądowym). Są to formuły FAS, FOB, CRF, CIF, DES, DEQ. Pozostałe formuły mogą być stosowane niezależnie od gałęzi transportu COMBITERMS Od 1969 r. obowiązują również, nowelizowane w 1982 i 1990 r. wykładnie Combiterms. Zasadniczo zawierają one formuły zbieżne z Incoterms, przedstawione w innym podziale i kolejności. Combiterms wyróżniają się jednak bardziej szczegółową interpretacją podziału kosztów związanych z transportem, pomiędzy sprzedającym i kupującym. Reguły Combiterms 2000 są traktowane jako uzupełnienie bardzo powszechnie stosowanych formuł handlowych Incoterms, ale głównie w kwestii podziału kosztów jakie towarzyszą procesowi transportu z miejsca zakupu do miejsca przeznaczenia. Warto zauważyć, iż Combiterems jak sama nazwa wskazuje tyczy się szczególnie transportu kombinowanego (lecz nie nie tylko), czyli z uwzględnieniem zarówno lądu (transport samochodowy, kolejowy,) jak i morza (transport morski, śródlądowy) i używany jest dla dostaw zbiorczych dokonywanych głównie w kontenerach Strona 51

52 W Combiterms zastosowano system kodów i numerycznych oznaczeń, które są przyporządkowane każdej z formuł handlowych i każdej poszczególnej czynności. Uzupełnianie się powyższych dwóch systemów reguł powoduje, iż bardzo częstymi zapisami kontraktowymi staje się stwierdzenie: Incoterms 2000 with cost distribution according to Combiterms 2000 (Incoterms 2000 z podziałem kosztów zgodnym z Combiterms 2000). Dwa systemy uzupełniają się jeden podaje warunki dostaw i podział ryzyk, drugi podział kosztów. Terminy Combiterms podobnie jak Incoterms nowelizowane są co dziesięć lat, te pierwsze jednak po uprzednim uwzględnieniu zmian w Incoterms-ach. Instytucje zaangażowane w tych działaniach to : Międzynarodowa Izba Handlowa w Paryżu oraz Międzynarodowe Zrzeszenia Spedytorów FIATA ZNOWELIZOWANE AMERYKAŃSKIE DEFINICJE W HANDLU ZAGRANICZNYM Warto zauważyć, iż formuły Incoterms nie są jedynymi obowiązującymi w obecnej wymianie handlowej. W handlu z Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej konieczna jest znajomość Znowelizowanych Amerykańskich Definicji Handlowych z 1945r. Amerykańskie organizacje handlowe wyraziły, co prawda, chęć propagowania formuł Incoterms w miejsce definicji amerykańskich, ale nie oznacza to, iż są one stosowane w praktyce. 23 Znowelizowane Amerykańskie Definicje w Handlu Zagranicznym, czyli RAFTD 1941 są zbiorem i wykładnią formuł handlowych stosowanych w handlu zagranicznym USA. W kontraktach należy wyraźnie określić, z którego zbioru formuł pochodzi zastosowane uregulowanie i jest to szczególnie istotne dlatego, że mimo identycznego brzmienia formuła Incoterms jest interpretowana inaczej, niż formuła RAFDT. Oznacza to inny zakres obowiązków, jak też inny podział ryzyka i kosztów pomiędzy kupującego i sprzedającego. Nieporozumienie w tej sprawie może postawić pod znakiem zapytania opłacalność transakcji i spowodować poważne nieporozumienia przy rozliczaniu się ze spedytorem. Dla przykładu można podać, że formuła FOB wg 22 A. Blajer, Międzynarodowe Reguły Handlowe, ODDK Gdańsk, Gdańsk 2000, str Ibidem, str. 153 Strona 52

53 Incoterms oznacza obowiązek dostarczenia towaru na pokład statku w porcie załadunku (named port of shipment) KONWENCJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH O UMOWACH MIĘDZYNARODOWEJ SPRZEDAŻY TOWARÓW Kolejnym aktem o charakterze regulacyjnym handel międzynarodowy jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów (ang. CISG, Convention on Contracts for the International Sale of Goods). Jest to wielostronna umowa międzynarodowa, która ujednolica zasady międzynarodowego prawa handlowego dotyczące umów zawieranych w celu międzynarodowej sprzedaży towarów. Do 2009 roku, konwencja została ratyfikowana w sumie przez 74 państwa. Ostatnim państwem, które ratyfikowało CISG 1 grudnia 2009 roku jest Liban, stając się tym samym 74-tym członkiem. Warto przy tym nadmienić, iż CISG nie ratyfikowała do tej pory Wielka Brytania. Konwencja CISG została podpisana w Wiedniu 11 kwietnia 1980, dlatego bywa nazywana także konwencją wiedeńską lecz nie powinna być mylona z innymi umowami noszącymi tę nazwę. Weszła w życie 1 stycznia 1988 r., po ratyfikowaniu przez 10 państw. W przypadku, gdy nie jest to wyraźnie ujęte w umowie, przepisy CISG uznaje się za obowiązujące w prawodawstwie krajowym odnoszącym się do transakcji sprzedaży towarów pomiędzy kontrahentami z krajów, które ratyfikowały konwencję. 24 Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów jest pomocna w konstruowaniu kontraktów handlowych z partnerami zagranicznymi, w szczególności przy precyzowaniu praw i obowiązków stron. Zawiera też szereg wyłączeń - zakresem konwencji nie są objęte: sprzedaż konsumencka, na licytacji, w drodze egzekucji przez organy wymiaru sprawiedliwości, udziałów, akcji, tytułów inwestycyjnych, papierów wartościowych, okrętów, statków, poduszkowców, statków powietrznych oraz energii elektrycznej Strona 53

54 Konwencja pozwala na dużą łatwość w zawieraniu międzynarodowych porozumień handlowych a w połączeniu z innymi regułami handlu międzynarodowego stanowi bazę do kształtowania stosunków cywilnoprawnych pomiędzy podmiotami międzynarodowej wymiany handlowej. 3.2 PRAWO MORSKIE I PRAWO MORZA Prawo morskie - jest z reguły prawem wewnętrznym państwa regulującym stosunki prawne związane z żeglugą morską i korzystaniem z morza. Innymi słowy jest to prawo praktyki obrotu morskiego danego państwa. Prawo morza to dział prawa międzynarodowego publicznego, określający status prawny obszarów morskich oraz statków morskich. Prawo morza opiera się na zwyczaju międzynarodowym oraz umowach międzynarodowych, spośród których najpowszechniej stosowaną jest Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza sporządzona 10 grudnia 1982 w Montego Bay (tzw. Konwencja jamajska). 25 Międzynarodowe prawo morza określa sytuację prawną obszarów morskich i statków oraz reguluje zagadnienia korzystania z obszarów morza pełnego, znajdujących się poza zasięgiem zwierzchnictwa terytorialnego państw nadbrzeżnych jak również unifikuje przepisy wewnętrzne dotyczące obrotu morskiego. 3.3 ZWYCZAJE I UZANSE HANDLOWE Warto wspomnieć jeszcze o o zwyczajach (uzansach) w handlu międzynarodowym dotyczących głównie transportu morskiego. Mogą to być wręcz lokalne zwyczaje portowe. Zwyczaj handlowy 26 to: tradycyjna forma postępowania przy zawieraniu kontraktów albo przyjęty jednolity sposób interpretacji terminologii stosowanej w handlu 25 JP. Beurier & al., Droits maritimes, Editions Dalloz, Paryż 2008, str Strona 54

55 nie może być sprzeczny z normami prawnymi bezwzględnie obowiązującymi, uzupełnia jedynie postanowienia umowne, musi być odpowiednio jasny i znany w handlu międzynarodowym lub w określonej branży. Uzans handlowy to: zwyczaj handlowy potwierdzony oficjalnie przez miarodajną instytucję ogłoszony przez nią jako obowiązujący lub jako zalecany. Jako przykład zwyczaju można podać skrót FIO - oznaczający free in and out, czyli koszt załadunku do ładowni statku i wyładunku z ładowni na nabrzeże ponosi czarterujący statek. Rozszerzenie do FIO stowed lub FIO trimmed oznacza, że czarterujący ponosi także koszty rozmieszczenia ładunku na statku. Z kolei określenie FOB liner terms oznacza dostawę FOB na statek i na warunkach żeglugi liniowej. Zwyczaje stosowane są również do akredytyw dokumentowych jak i ujednolicania zasad inkasa dokumentowego oraz w przypadku innych dokumentów i instrumentów płatniczych jak weksle. 3.4 MIĘDZYNARODOWY ARBITRAŻ GOSPODARCZY W obrocie zagranicznym przyjęła się zasada rozstrzygania sporów przez sądy arbitrażowe. Dostrzeżono bowiem, że w handlu zagranicznym coraz większą rolę odgrywa specjalizacja. A nie można oczekiwać, że sądy państwowe zatrudnią rzesze specjalistów. Od sędziów orzekających w sprawach cywilnych lub handlowych trudno też wymagać znajomości wszystkich dziedzin produkcji i usług. Dla prawidłowego rozstrzygania sporów wynikłych na tle transakcji w handlu zagranicznym konieczna jest znajomość różnych przepisów obowiązujących w obrocie międzynarodowym, zwyczajów handlowych i języków obcych. Aby uniknąć problemów związanych z ewentualnym sporem przed sądem powszechnym, strony transakcji międzynarodowych postanowiły iż rozwiązaniem jest zawarcie w umowie - np. sprzedaży - klauzuli arbitrażowej. Strony kontraktu międzynarodowego, godząc się na sporządzenie klauzuli Strona 55

56 arbitrażowej, mają świadomość, że wyłączona zostanie jurysdykcja (właściwość) sądów państwowych, a ewentualny spór zostanie rozstrzygnięty przez kompetentnego arbitra lub zespół arbitrów, na których skład i wybór strony kontraktu mają bezpośredni wpływ. Przy rozstrzyganiu kwestii spornych w handlu międzynarodowym poprzez sądownictwo polubowne należy mieć na uwadze regulamin arbitrażowy UNICITRAL, czyli dokument adresowany do stron potencjalnego sporu prywatno-prawnego, który nie będzie rozstrzygany przez którykolwiek stały sąd polubowny, a miałby być poddany rozstrzygnięciu arbitrażu ad hoc. Do materii arbitrażowej należy również konwencja nowojorska o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych z 1958 roku Konwencja nowojorska - ratyfikowana praktycznie przez większość państw członkowskich ONZ - decyduje o sensie arbitrażu międzynarodowego. Bez uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń, międzynarodowy arbitraż byłby bowiem instytucją martwą. Wśród międzynarodowych stałych sądów arbitrażowych niewątpliwie najbardziej znany jest Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy przy Międzynarodowej Izbie Handlowej (ICC) z siedzibą w Paryżu. Innymi popularnymi sądami są arbitraż w Wiedniu, Sztokholmie i Londynie. 27 Międzynarodowa Izba Handlowa (ICC) jest prekursorem udostępniania alternatywnych sposobów rozstrzygania sporów. Ma to duże znaczenie przede wszystkim dlatego, że strony różnej narodowości mają bagaż odmiennych doświadczeń prawnych i kulturowych i różne oczekiwania. Arbitraż ICC zapewnia również pełną poufność, swobodę w wyborze arbitrów, miejsca prowadzenia postępowania, stosowanego prawa, a nawet języka, w jakim prowadzona jest rozprawa. 27 A.Tynel, Międzynarodowy arbitraż handlowy, Difin, Warszawa 1999, str.15 Strona 56

57 ROZDZIAŁ 4 RYNEK MIEDZI: SUROWIEC, WYDOBYCIE I PRODUKCJA, ZASTOSOWANIA Rudy metali stanowią drugą co do wartości grupę kopalin użytecznych po surowcach energetycznych. Wydobycie ich stanowi ok. 19% wartości światowej produkcji górniczej, przy czym na pierwszym miejscu znajdują się: rudy żelaza 5,6%, miedzi 3,1%, złota 3,1%, uranu 1,9%, manganu 1%, ołowiu 0,9%, a w dalszej kolejności: cynku, cyny, niklu, antymonu, srebra, boksytów i innych 28. Fot. 4.1 Miedź katodowa w paletach o wadze 1 tony Źródło: zdjęcie własne Czysta miedź metaliczna jest czerwono-brązowym, miękkim metalem o bardzo dobrym przewodnictwie cieplnym i elektrycznym. Nie ulega na powietrzu korozji, ale reaguje z zawartym w powietrzu dwutlenkiem węgla pokrywając się 28 International Copper Industry, Woodhead Publishing Limited, London 2003, str. 234 Strona 57

58 charakterystyczną zieloną patyną. Gdy w powietrzu zawarte jest dużo dwutlenku siarki zamiast zielonej patyny obserwuje się czarny nalot siarczku miedzi. Siarczan miedzi(ii) CuSO4 ma własności odkażające, a bezwodny ma silne własności higroskopijne i jest stosowany do suszenia rozpuszczalników. Kompleksy miedzi są trwałe, jednak dość łatwo jest zmieniać stopień utlenienia miedzi w takich kompleksach i dlatego są one często stosowane jak katalizatory reakcji redoks. Roztwory wodne soli miedzi(i) są intensywnie zielone, a roztwory soli miedzi(ii) intensywnie niebieskie, co wykorzystuje się w miareczkowaniu kolorymetrycznym układów redoks. Miedź z cyną, cynkiem, molibdenem i innymi metalami przejściowymi tworzy cały zestaw stopów zwanych ogólnie brązami. Najbardziej znane z nich to: udający złoto tombak i posiadający bardzo dobre własności mechaniczne oraz znaczną odporność na korozję mosiądz. Miedź posiada 26 izotopów. Foto 4.2 Tombak udający złote nugaty Źródło: M2 Suisse A.G. Miedź jest szeroko rozpowszechniona w skorupie ziemskiej i każdy kilogram zawiera 70 mg miedzi. W przyrodzie występuje głównie w postaci wielu minerałów, ale także jako czysty metal. Jedną z najważniejszych własności chemicznych miedzi jest jej stosunkowo duża odporność na korozję. W wilgotnym powietrzu miedź pokrywa się warstwą tzw. patyny, która jest zasadowym węglanem miedzi, chroniącą w pewnym stopniu miedź przed dalszą korozją. Na działanie wilgotnej atmosfery przemysłowej, zawierającej dwutlenek siarki, jest miedź jednak nieodporna, Strona 58

59 ponieważ wytwarzająca się wtedy na jej powierzchni warstewka zasadowego siarczanu miedzi nie zabezpiecza jej przed dalszą korozją. Rozpuszczalnikiem miedzi jest kwas azotowy, w którym rozpuszcza się ona bardzo łatwo, szczególnie przy użyciu go w stanie stężonym. Miedź jest mało rozpowszechniona w przyrodzie, rzadko występuje w stanie rodzimym, tworzy minerały (chalkipryt, bronit, kowelin, kupiryt, malachit). Miedź była już znana w starożytności. Obecnie otrzymuje się ją za pomocą procesów ogniowych stosowanych w pirometalurgii oraz w mniejszym stopniu za pomocą procesów hydroelektrometalurgicznych. 29 Foto 4.3 Miedź katodowa 99,96% Źródło: Konsorcjum miedziowe Pacro Sp. z o.o. Centromet s.c. Miedź otrzymana za pomocą procesów pirometalurgicznych jest silnie zanieczyszczona i z tego powodu poddaje się ją zazwyczaj rafinacji ogniowej lub elektrolitycznej Strona 59

60 Miedź elektrolityczna dla wielu celów, zwłaszcza naukowych i elektronicznych, jest jeszcze zbyt silnie zanieczyszczona i z tego powodu poddaje się ją dodatkowo rafinacji, ale najczęściej już w pracowniach naukowych lub w zakładach użytkowych, metodami metalurgii próżniowej. Jako materiał wyjściowy do tej rafinacji służy miedź elektrolityczna, którą poddaje się najpierw w stanie ciekłym redukcji tlenkiem węgla, lub węglem i otrzymuje się miedź beztlenową. Następnie przetapia się ją w próżni i otrzymuje się miedź próżniową pozbawioną prawie całkowicie gazów. Zawartość miedzi w większości rud jest stosunkowo niewielka 0,4% do 1 %. Rudy wzbogaca się więc przez flotację do zawartości ok. 25% Cu. Pierwsza operacja polega na wyprażeniu wzbogaconych rud siarczkowych. Następuje przy tym przekształcenie części siarki w dwutlenek siarki; równocześnie wydzielają się w postaci lotnych tlenków, zawarte jako domieszki pierwiastki: arsen, antymon i selen. Pozostałość, stanowiącą głównie mieszaninę tlenków i siarczków miedzi i żelaza stapia się doprowadzając SiO2 i powietrze, przy czym siarczek żelaza łatwiej przekształca się w tlenek niż siarczek miedzi. Utworzony tlenek żelaza jest wiązany prze SiO2 i tworzy żużel. Po przekształceniu żelaza w żużel utrzymuje się dopływ powietrza, dopóki część siarczku miedzi nie przekształci się w tlenek, którego ogrzewanie w nieobecności powietrza z nadmiarem siarczku miedzi daje miedź. Otrzymana w taki sposób miedź surowa (czarna) ma czystość 98-99% i może być dalej oczyszczana. Współcześnie proces pozyskiwania miedzi zasadniczo odbywa poprzez oddzielanie siarczków (chalkopiryt od skały płonnej) przy użyciu flotacji, dzięki czemu otrzymywany jest koncentrat, który po przerobieniu (wytopie) w piecach hutniczych następnie poddawany jest elektrorafinacji. Produktem finalnym są katody, które w zależności od przeznaczenia przetapiane są na wlewki różnego kształtu. Katody miedziane o gatunku grade A (z minimalna zawartością miedzi 99,95%) są głównym i najbardziej cennym ekonomicznie (handlowo) produktem tej branży. Należy dodać, że podczas oczyszczania miedzi elektrolizą część obecnych w niej zanieczyszczeń przechodzi do roztworu, a pozostałe opadają na dno elektrolizera, jako tzw. szlam anodowy. Strona 60

61 Jest on źródłem metali szlachetnych, głównie srebra, które złożom miedzi często towarzyszy. Zależnie od metody otrzymywania w handlu występuje kilka gatunków miedzi, różniących się stopniem zawartości zanieczyszczeń. 4.1 WYDOBYCIE I PRODUKCJA Najwięcej rudy miedzi wydobywa się w Chile. Dochody ze sprzedaży miedzi stanowią aż 48 % krajowego zysku z eksportu. W Polsce występuje w Lubińsko- Głogowskim Okręgu Miedziowym. Nasz kraj znajduje się w pierwszej dziesiątce producentów miedzi. Na pierwszym miejscu pod względem wielkości wydobycia miedzi są Stany Zjednoczone Rys. 4.1 Najwięksi producenci (niekoniecznie wydobywcy) miedzi w 2008r. (w tys. t) Źródło: opracowanie własne Zasoby miedzi szacuje się na ok mln ton, a jej złoża występują w większych ilościach jedynie w kilku regionach naszego globu. Najbogatsze i największe występują: w tzw. Pasie Miedziowym w Zambii i oblicza się je na ok. 54 mln ton, co stanowi 18% zasobów światowych. 30 ibidem Strona 61

62 północne i środkowe Chile 50 mln ton USA 45 mln ton Kongo 36 mln ton POLSKA ponad 11 mln ton W krajach kapitalistycznych czynniki polityczno-ekonomiczne wpłynęły na to, że przez dłuższy czas największe ośrodki hutnictwa znajdowały się w W. Bryt., Holandii i Belgii, a więc w krajach nie posiadających złóż miedzi, lecz przywożących jej koncentraty z kolonii. Podczas gdy kapitały brytyjskie opanowały wydobycie miedzi w krajach Afryki i południowej Europy, kapitały amerykańskie podporządkowały sobie całkowicie górnictwo miedzi w przeważającej części Kanady oraz aż do 1971r. w Chile. Kontrolują one ok. 45% wydobycia miedzi na świecie. 31 Fot. 4.4 Kopacze miedzi w USA początek XX w. Źródło: LME ( Strona 62

63 4.4.1 STRUKTURA GEOGRAFICZNA WYDOBYCIA MIEDZI W przekroju geograficznym w 2008 r. największe wydobycie miedzi realizowane było na obszarze Chile (5330 tys. ton), Peru (1267,9 tys. ton), Stanów Zjednoczonych (1310 tys. ton.) oraz Chin (1022 tys. ton.), Australii (886 tys. ton) i Indonezji (705 tys. ton). 32 Tab 4.1 Wielkość wydobycia, rezerw oraz zasobów miedzi w 2009 r. (w tys. ton) Kraj Wielkość Wielkość Zasoby wydobycia rezerw* Chile Peru USA Chiny Indonezja Australia Rosja Zambia Kanada Polska Kazachstan Meksyk pozostali Źródło: opracowanie własne na podstawie danych London Metal Exchange Trade Book * rezerwy określane są jako część zasobów, które można stosunkowo szybko zaoferować w celu ewentualnego (interwencyjnego) zrównoważenia rynku. Wśród krajów europejskich bardzo silną pozycję na światowej mapie producentów tego surowca mają Rosja (705 tys. ton) i Polska (429,4 tys. ton). Z kolei w przerobie produkcyjnym, tj. w wyrobie miedzi rafinowanej wiodącą rolę odgrywają Chiny (3779,3 tys. ton), Chile (3060 tys. ton), Japonia (1540 tys. ton), 32 Strona 63

64 USA (1267 tys. ton), a z państw europejskich Rosja (862 tys. ton), Niemcy (689 tys. ton) i Polska (526 tys. ton). Wyk. 4.1 Dynamika światowego PKB i wydobycia miedzi w latach w (w %) Źródło: LME Wyk. 4.2 Struktura geograficzna wydobycia miedzi w 2009 r. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych MFW i LME Strona 64

65 4.2 ZASTOSOWANIE MIEDZI Dzięki posiadanym właściwościom mechanicznym (ciągliwość, kowalność), elektrycznym (przechowywanie ciepła, najwyższy po srebrze poziom przewodzenia prądu) i chemicznym (duża odporność na korozję, bakteriobójczość) znajduje olbrzymie zastosowanie technologiczne i metalurgiczne (ze względu na miękkość jest powszechnie włączana do stopów ze srebrem, cyną czy cynkiem). Znaczenie miedzi dla sfery wytwórczej trudno praktycznie przecenić, gdyż jest ona kluczowym komponentem we wszystkich gałęziach przemysłu elektrotechnicznego i elektroenergetycznego. Jest także wszechobecna w urządzeniach informatycznych i telekomunikacyjnych. Znajduje kompleksowe zastosowanie w budownictwie oraz infrastrukturze rurociągowej, produkcji artykułów gospodarstwa domowego (od wanien i zlewów po lodówki i sztućce). Wykorzystywana jest w biomedycynie i wyrobie instrumentów muzycznych, a także w przemyśle obronnym (np. elementy amunicji). Ciągle też zachowuje mocną pozycję w branży menniczej, będąc składnikiem monet Unii Europejskie, USA, Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii. Czerwony metal znany jest ludzkości od tysięcy lat, ale ponad 95% jego dotychczasowej eksploatacji przypada na okres rozpoczynający się od XX wieku. Całkowite zasoby miedzi są w skali świata ogromne 1040 mln ton. Oznacza to, że przy obserwowanym od trzech dekad średniorocznym tempie produkcji (ok. 3%) trudno byłoby stwierdzić kiedy mogłyby się one wyczerpać. W tej sytuacji podstawowy problem sprowadza się jednak kosztów, czyli ograniczeń po stronie opłacalność i technologii wydobycia. 33 Miedź jest doskonałym przewodnikiem elektryczności i dlatego ma szerokie zastosowanie w przemyśle energetycznym, elektrotechnicznym, motoryzacyjnym, zbrojeniowym i w telekomunikacji, a wydobycie jej rud wzrasta wraz z rozwojem tych gałęzi przemysłu: w 1900r. wynosiło 500 tys. ton rocznie, a w 1970r. osiągnęło 5440 tys. ton. Nie był to jednak wzrost ciągły. Miedź jest bowiem ze względu na szerokie zastosowanie w przemyśle zbrojeniowym i energetycznym czułym barometrem koniunktury gospodarczej: 33 Strona 65

66 w latach wojny wydobycie wzrosło do 3,5 mln ton i spadło bezpośrednio po wojnie do 2,3 mln ton. Miedź znalazła bardzo duże zastosowanie, przede wszystkim z powodu swojej wysokiej przewodności elektrycznej i cieplnej oraz dużej odporności na korozję, znacznej plastyczności i zdolności do tworzenia wielu bardzo cennych stopów. Ponieważ miedź ma po srebrze największą przewodność elektryczną właściwą, wynoszącą w temperaturze 20C, 58,0 MS/m, przeto jest ona najważniejszym materiałem na przewody. Połowa całego zużycia miedzi przypada na elektrotechnikę, w której znajduje zastosowanie w postaci drutów, blach, taśm itp. Z powodu dużej przewodności cieplnej, miedź znalazła również zastosowanie w przemyśle chemicznym do wyrobu chłodnic, aparatów chemicznych itp. Na zastosowanie to wpływa również stosunkowo duża odporność miedzi na korozję. Zdolność miedzi do pokrywania się patyną spowodowała, że znalazła zastosowanie do krycia dachów zabytkowych budowli oraz do wyrobu dzieł sztuki. Dużą plastyczność miedzi umożliwia wykonanie z niej za pomocą obróbki plastycznej na zimno lub gorąco różnych półfabrykatów w postaci prętów, drutów, rur, blach, taśm itp., a duża zdolność do tworzenia bardzo cennych stopów, w których występuje jako składnik główny lub stopowy, czyni ją również niezmiernie cennym materiałem dla przemysłu maszynowego. Stopy miedzi są po stalach i stopach aluminium najbardziej rozpowszechnionymi stopami technicznymi. Zawartość miedzi jest w nich różna i zależy przede wszystkim od dodanego składnika stopowego. Stopy podwójne miedzi z niklem, manganem, złotem, platyną i palladem, tworzą roztwory stałe ciągłe, a ze srebrem - w zależności od zawartości jednego składnika w drugim, tworzą roztwory stałe lub mieszaniny roztworów stałych granicznych. Z innymi składnikami, jak np. cynkiem, cyną, aluminium, krzemem, berylem, antymonem, kadmem i magnezem podwójne stopy miedzi tworzą układy dość skomplikowane na skutek występowania w nich różnych faz międzymetalicznych. Strona 66

67 We wszystkich tych układach, od strony miedzi istnieją zawsze mniej lub bardziej szerokie zakresy roztworów stałych, oznaczonych jako µ. Roztwory te odznaczają się przeważnie dobrymi własność wytrzymałościowymi oraz dobrymi własnościami plastycznymi i z tego powodu stanowią zwykle użyteczne stopy przemysłowe. Rzadziej natomiast stosowane są stopy wielofazowe, które oprócz roztworu µ zawierają jeszcze i inne roztwory na bazie faz międzymetalicznych. Stopy o takiej budowie są już mniej plastyczne i z tego powodu stosowane są przeważnie w stanie lanym. Inne zastosowania miedzi to: a. Instalacje sanitarne do wody i gaz. b. Instalacje ogrzewania. c. Instalacje i systemy gazów medycznych. d. Przeciwpożarowe systemy zraszania. e. Systemy kanalizacyjne, wentylacyjne i ściekowe. f. Systemy klimatyzacyjne i chłodnicze. Zastosowanie miedzi ma duże znaczenie dla ochrony naturalnego środowiska człowieka. Takie cechy jak odporność na korozję, bakteriostatyczność i możliwość ponownego przetwarzania czyni miedź przyjaznym naturalnemu środowisku człowieka i ma bezpośredni wpływ na jego zdrowie. Dzięki zastosowaniu miedzi w budowie maszyn i urządzeń elektrycznych można było rozwinąć technologie energooszczędne. Zastosowanie energooszczędnych napędów i urządzeń elektrycznych to możliwość zmniejszenia emisji do atmosfery takich szkodliwych gazów jak: dwutlenek węgla, dwutlenek siarki oraz tlenki azotu jak również zmniejszenie emisji pyłów. Jedna zaoszczędzona kilowatogodzina to mniej o: 1,2 kg CO2; 7,1 g SO2; 2,7 g NOx i 2,2 g pyłów. Szacuje się, że potencjał oszczędności, możliwy do osiągnięcia w naszym kraju w okresie do sześciu lat, jedynie dzięki wymianie silników na energooszczędne może wynosić 3,1 TWh rocznie. Oszczędności tego rzędu w znacznym stopniu przyczynić się mogą do zmniejszenia efektu cieplarnianego występującego na Ziemi. Strona 67

68 Miedź stosuje się w budownictwie, szczególnie przy pokrywaniu dachów. Efekt starzejącej się przez dziesięciolecia miedzi od dawna jest symbolem architektonicznej elegancji, długowieczności i klasy. Zastosowanie miedzi w architekturze wynika z jej szczególnych właściwości: piękno, odporność na korozję i łatwość w użyciu. Wykorzystanie miedzi przy pokrywaniu dachów znaczących budynków jest powszechne. Miedź sama w sobie stanowi dla architektów źródło inspiracji. Ze względu na swoje właściwości fizyczne takie jak: trwałość, ciągliwość i połysk, miedź zawsze była wybierana przez artystów i rzemieślników, którym zależało na nadaniu swoim dziełom trwałego piękna. Miedź znajduje także zastosowanie w świecie muzyki: w gitarach elektrycznych, kontrabasach, saksofonach, trąbkach i puzonach. Ciekawym faktem jest również to, że materiałem jubilerskim złoto staje się dopiero po stopieniu z miedzią. Miedź ma nadzwyczajną zdolność do przewodzenia prądu, jest łatwa w użyciu, odporna na korozję. Dzięki temu jest najbardziej niezawodnym, oszczędnym oraz najbezpieczniejszym na świecie materiałem do przesyłania energii elektrycznej. Jeśli ochronę środowiska rozumie się jako polepszanie jakości życia, to można bez wahania stwierdzić, iż miedź jest idealnym materiałem do wykorzystania w instalacjach elektrycznych, wodnych i gazowych. Rury miedziane są odporne na korozje, nie są porowate i ograniczają rozwój bakterii w wodzie. Na przestrzeni wielu pokoleń setki milionów ludzi miało dostęp do wody pitnej dzięki rurom wykonanym z miedzi. Miedź jest produktem wielokrotnego użytku bez utraty jego jakości. Ocenia się, że przynajmniej 80% całej wydobytej kiedykolwiek miedzi wciąż używa się do rożnych zastosowań - od układów scalonych do rur kanalizacyjnych. Postęp w dziedzinie przesyłania danych, na przykład DSL, umożliwił milionom ludzi na świecie korzystanie z wysokiej jakości usług telefonicznych, przesyłania danych i obrazów przy użyciu istniejących miedzianych instalacji Strona 68

69 telefonicznych. Oznacza to szybszy i łatwiejszy dostęp do Internetu z wykorzystaniem instalacji miedzianej. Miedź jest i zapewne długo jeszcze będzie najlepszym nośnikiem informacyjnym. Nawet światłowody nie mają zdolności przesyłania energii w ilościach wystarczających do obsługiwania systemu telefonicznego. Poza tym miedź jest odporna na korozję spowodowaną działaniem wody. Spoglądając w przyszłość można oczekiwać, iż miedź zachowa funkcję materiału, sprawiającego, że woda pitna jest czysta i zdrowa. Miedź jest również niezawodnym i wydajnym przewodnikiem elektryczności pierwiastkiem pomocnym w zachowaniu zdrowia, dodającym budynkom piękna i trwałości. Miedź jest jednym z największych darów Ziemi. Jej wykorzystanie do transportu wody i energii, jej wpływ na artystów i architektów oraz wkład w rozwój technologii sprawia, iż nie sposób oddzielić miedzi od życia ludzkiego i postępu cywilizacyjnego. Miedź od niepamiętnych czasów jest środkiem postępu cywilizacyjnego. W 1913 roku przyjęto ją jako wzorzec przewodnictwa elektrycznego. Współczesne, nowoczesne technologie elektryczne przyczyniające się do bezpiecznego i ekonomicznego życia byłyby niemożliwe do osiągnięcia gdyby nie nadzwyczajne właściwości przewodzenia miedzi. Druty miedziane są o wiele bardziej wydajne w przesyłaniu energii niż inne materiały. Wykorzystanie miedzi powoduje zmniejszenie strat cieplnych, tym samym oszczędności energetyczne i redukcję w zapotrzebowaniu na prąd. Silniki elektryczne zużywają ponad połowę całej energii elektrycznej w krajach uprzemysłowionych. Silniki o wysokiej wydajności osiągają swoje parametry dzięki użyciu większej ilości miedzi w swoich uzwojeniach, co redukuje straty energii oraz obniża temperaturę ich pracy. Obniżenie zużycia energii oraz ograniczenie emisji niektórych gazów sprawia, że silniki o wysokiej wydajności są przyjazne dla środowiska. Z tego powodu wiodącym przedsiębiorstwom zależy na nabywaniu najlepszych i najbardziej oszczędnych urządzeń. Rury wykonane z miedzi są trwałe, odporne na przekłuwanie i ścieranie, nie kruszeją z wiekiem. Miedź dzięki swej nieporowatej strukturze chroni wodę Strona 69

70 pitną przed wieloma zanieczyszczeniami, na przykład produktów przemysłu petrochemicznego, czy środków owadobójczych. Biostatyczne właściwości miedzi hamują rozwój bakterii na jej powierzchni, co zapobiega szerzeniu się chorób. Oprócz trwałości, miedź ma także właściwości odkażające. Zabija lub ogranicza rozwój bakterii, wirusów, pasożytów, grzybów oraz innych zagrażających życiu organizmów wodnych. Miedź jest to pierwiastek naturalny - metal, który od wieków stanowi jeden z najbardziej pożytecznych i poszukiwanych surowców dla ludzkości. Ma istotny wpływ na zdrowie. Ryż, zboża, cytrusy, warzywa do prawidłowego rozwoju wymagają gleby z odpowiednią ilością miedzi. Miedź, z której wykonano Statuę Wolności, przez ponad 100 lat była wystawiana na działanie ostrych wiatrów morskich, zacinających deszczy i palącego słońca. Teraz Statua wygląda jeszcze piękniej, a jej powierzchnia w zasadzie pozostała nienaruszona. Miedź występująca w przyrodzie jest przyjaznym dla środowiska surowcem. Od czasów faraonów ma zastosowanie w dostarczaniu wody pitnej dla setek milionów ludzi na całym świecie. Strona 70

71 ROZDZIAŁ 5 HANDEL MIĘDZYNARODOWY MIEDZIĄ KATODOWĄ Miedź jest jednym z najstarszych surowców towarzyszącym ludzkości. Odkrycia archeologiczne na Bliskim Wschodzie wskazują na okres sprzed 9 10 tys. lat p.n.e. Etymologicznie nazwa tego metalu wywodzi się wprost z języka łacińskiego (cuprum), w którym tak określa się Cypr, czyli miejsce wydobywania miedzi w starożytności. W tamtych czasach nazywana była bowiem metalem Cypru (łac. Cyprium aes). W dawnych epokach historycznych należy też upatrywać branżowych korzeni wykorzystywania tego metalu - sferze kultury i sztuki (ozdoby), finansach (monety) oraz w manufakturach i budownictwie. Warto przypomnieć, że np. bramy Świątyni Jerozolimskiej pokryte były koryncką miedzią. Rys. 5.1 Obszary wydobycia miedzi w świecie starożytnym Źródło: Korint Archeological Museum Strona 71

72 5.1 HISTORIA MIEDZI I HANDLU MIEDZIĄ Miedzią ludzie handlują od najdawniejszych czasów. Wystarczy przypomnieć, że brąz, który dał nazwę całej epoce w dziejach kultury materialnej ludzkości, jest stopem miedzi z innymi pierwiastkami. Nic dziwnego, że w zmiennych losach tego metalu jak w zwierciadle odbija się stan światowej gospodarki. Człowiek zaczął wykorzystywać miedź do produkcji różnych przedmiotów już około 7 tysięcy lat temu. Jej plastyczność, kolor oraz powszechne występowanie w przyrodzie sprawiły, że w krótkim czasie stała się podstawowym surowcem do wytarzania naczyń, narzędzi i broni. Pięć tysięcy lat temu człowiek nauczył się wyrabiać brąz, czyli stop miedzi z cyną, co dało początek nowej epoce w dziejach kultury materialnej ludzkości. Wtedy też czerwony metal stał się towarem, którym handluje się do dnia dzisiejszego. Jeden z najstarszych wraków świata znaleziono niedaleko Salcombe w angielskim hrabstwie Devon. Odkrycie pozwala lepiej wyobrazić sobie, jak wyglądał wówczas handel nad kanałem La Manche. Zdaniem ekspertów znalezisko ma około lat. Sama łódź co prawda nie zachowała się, ale z morskiego dna nurkowie wydobyli tę część jej ładunku, która przetrwała do naszych czasów. Nurkowie wydobyli z morskiego dna 259 sztabek miedzi i 27 cyny. Jest to doskonały dowód wymiany handlowej, jaka w epoce brązu miała miejsce na wodach kanału La Manche. Obecnie zabytki badają specjaliści z uniwersytetu w Oxfordzie. Według wstępnych ustaleń surowiec, z którego zrobiono sztabki, pochodzi z różnych części Europy. 34 Handel miedzią już od starożytności był dochodowym zajęciem o czym dobrze wiedzieli Grecy, Fenicjanie czy Egipcjanie. Mieszkańcy Fenicji słynęli z eksportu towarów luksusowych, takich jak przedmioty wytapiane ze szkła czy różnych metali. Fenicjanie słynęli z handlowania szlachetnymi wyrobami (handel wymienny), takimi jak cynk, cyna, miedź czy ołów. Fenicjanie podróżowali i zbierali zasoby naturalne, którymi potem handlowali. Były to np. metale takie jak srebro, złoto cyna i ołów 34 Strona 72

73 sprowadzone z Hiszpanii, cyna z Wysp Brytyjskich, miedź z Cypru, złoto z dzisiejszej Afryki. Z kolei dolina Egiptu nie obfitowała w starożytności w surowce mineralne. Nie występowały metale, które należało sprowadzać z Nubii (zło-to), Półwyspu Synaj (miedź). Całkowicie brak było cyny i żelaza. Stąd też mieszkańcy Egiptu o wiele później niż w innych krajach zapoznali się z narzędziami brązowymi i żelaznymi. Pustynia natomiast obfitowała w różne rodzaje skał, których obróbkę Egipcjanie opanowali w sposób doskonały. Spowodowało to, iż miedź stała się dla nich towarem importowanym i jednym z ważnych przedmiotów wymiany handlowej. Wraz z upadkiem imperiów starożytnych zmieniło się w ówczesnym świcie wiele jednak handel miedzią pozostał ważnym elementem wielu gospodarek. Metale w średniowieczu miały duże znaczenie dla gospodarki europejskiej, a rozwój ekonomiczny w znacznym stopniu opierał się na pozyskiwaniu i handlu kruszcami. Cenne metale pochodziły głównie z krajów Europy Środkowej. Jakub Fugger o przydomku "der Reiche" - "Bogaty", (ur. 6 marca 1459 w Augsburgu - zm. 30 grudnia 1525 tamże) - niemiecki przedsiębiorca, pochodzący z rodziny przemysłowców Fuggerów był jednym z najbogatszych ludzi ówczesnych czasów. Jego zainteresowanie wzbudził handel rudami metali, i związane z nim górnictwo, i z tymi gałęziami przemysłu i handlu zdecydował się związać. W 1488 stał się właścicielem salzburskich i tyrolskich kopalni miedzi oraz państwowej mennicy w Hall. W latach następnych zainteresował się złożami miedzi w Karpatach, które stanowiły dla niego największą konkurencję. Postanowił je przejąć, i zmonopolizować handel kruszcami. Węgierskie kopalnie miedzi były bardzo zawodnione. Dlatego w 1495 w Bańskiej Bystrzycy Jakub Fugger "Bogaty" i pochodzący ze Spisza obywatel Krakowa Jan Thurzo (znanym fachowcem od rud metali, odwadniania kopalń i produkcji urządzeń wydobywczych) założyli spółkę handlową Ungarischer Handel (na przełomie XV i XVI wieku największa na świecie spółka górniczometalurgiczna.), która błyskawicznie osiągnęła ogromne obroty w handlu Strona 73

74 miedzią, stając się jednym z największych przedsiębiorstw handlowych w ówczesnym świecie. Największym problemem handlu metalami i wyrobami w XV i XVI wieku był transport. W owym czasie dysponowano tylko wozami konnymi, zwierzętami jucznymi oraz transportem wodnym. Utrudnieniem były również różne prawa lokalne, granice, myta i prawo drogowe. Aby zapewnić bezproblemowe zaopatrzenie rynków zbytu, trzeba było zawierać wieloletnie umowy z opatami, biskupami, hrabiami, książętami, a nawet z cesarzami i królami. Ponieważ transporty metali były często rabowane, dlatego spółka planowała je z dużą precyzją, a transporty były konwojowane przez uzbrojoną ochronę. Największy "szlak miedziowy" prowadził do Krakowa, gdzie miedź była ładowana na statki rzeczne i spławiana Wisłą do Gdańska. Z tego powodu Kraków należał do związku miast hanzeatyckich. Z rudy miedzi odciągano srebro w hucie seigrowej w Mogile koło Krakowa, zaś dochody płynące z tego handlu były jednym z głównych źródeł zamożności miasta. Drugi szlak miedziany" prowadził do Cieszyna, skąd dalej Odrą przez Wrocław do Szczecina. Obydwoma "szlakami miedziowymi" miedź docierała do wybrzeży Bałtyku, a z portów Morza Bałtyckiego transporty metalu docierały na statkach hanzeatyckich i niderlandzkich do Hamburga i Antwerpii, a dalej do portów francuskich, hiszpańskich i portugalskich. 35 Spółka w ciągu następnych lat potajemnie, za pośrednictwem podstawionych ludzi, nadal kupowała kolejne kopalnie i magazyny, budowała huty i drogi. Nieustannie rozszerzała swoje wpływy ponad granicami na obszarze Węgier, Czech, Polski, Saksonii i Dolnego Śląska, stopniowo przejmując udziały również w kopalniach złota. W ciągu kilku lat firma została największym bankiem świata, największą firmą handlową, najpotężniejszym i najważniejszym przedsiębiorstwem górniczym, największym pracodawcą w przemyśle górniczym, hutniczym, producentów broni, transportu, największym administratorem mennic i potęgą polityczną najwyższej rangi. Firma miała ambicje opanowania całego znanego świata. Z 35 Strona 74

75 tego powodu otwierała filie we wszystkich ważnych strategicznie miejscach. Około 1510 miała przedstawicielstwa, huty i składy m.in. w Norymberdze, Frankfurcie, Kolonii, Antwerpii, Hohenkirchen, Lipsku, Wrocławiu, Krakowie, Wiedniu, Fuggerau, Budzie, Bańskiej Bystrzycy, Bańskiej Szczawnicy, Schwaz, Hall, Bolzano, Wenecji, Rzymie, Lyonie, Madrycie i Londynie. Firma prowadziła swoją działalność ponad granicami państwowymi i blokami politycznymi, i jej decyzje miały wpływ na rozpoczęcie wojen i zawieranie pokoju. W dalszych okresach dziejów ciężar wydobycia i handlu miedzią przeniósł się poza Europę ze względu na podboje kolonialne. Rolę handlowców przejeły kompanie handlowe takie jak Holenderska Kompania Wschodnioindyjska, która powstała zaraz po brytyjskiej, już w 1602 roku, uchwałą parlamentu Republiki Zjednoczonych Prowincji i otrzymała monopol na działalność kolonialną w Azji. Błyskawicznie stała się koncernem międzynarodowym, korzystając z wielkich prywatnych inwestycji niemieckich i żydowskich, była pierwszą spółką wypuszczającą akcje i papiery wartościowe. Zakładała kantony w Iranie, Bangladesz, Syjamie (Tajlandia), Chinach i na Wyspie Sormoza (Tajwan), w Japonii oraz w Południowej Afryce kolonię w Cape. Głównym ośrodkiem holenderskim było Hugli, w dolnym Bengalu, koło późniejszej Kalkuty, skąd wywożono jedwab i bawełnę w zamian za srebro i miedź. W 1669 roku była najbogatszą kompanią handlową na świecie, przynosząc niebywałe zyski kupcom prywatnym. Posiadała 150 statków handlowych, 40 okrętów wojennych, 50 tysięcy pracowników, 10 tysięcy żołnierzy regularnej armii i pobierała 40% dywidendów od akcji. Została rozwiązana w 1798 roku z powodu kłopotów finansowych. Do połowy XIX wieku potentatem na rynku miedzi była Wielka Brytania. Dysponując najlepszą technologią wytopu tego metalu kontrolowała ponad 3/4 światowego handlu. Jednak w wyniku unowocześnienia technik obróbki rudy produkcja miedzi stale rosła. Bardziej opłacalne stało się budowanie hut i zakładów rafinacji w pobliżu kopalń i dostarczanie na rynek gotowych wyrobów. Pozycję Brytyjczyków na rynku osłabiło także odkrycie nowych wielkich złóż w Ameryce Północnej, Chile i Australii. Jednak Londyn do dziś pozostał głównym ośrodkiem światowego handlu tym metalem. Strona 75

76 Na początku XX wieku w Stanach Zjednoczonych opracowano nowe techniki wydobycia i wytopu, pozwalające wykorzystać do produkcji metalu rudy gorszej jakości. W rezultacie nastąpił gwałtowny rozwój światowego rynku miedzi. Miedź jest nadal jednym z najpopularniejszych metali. Więcej zużywa się tylko żelaza i aluminium. Na świecie produkuje się rocznie 15,5 miliona ton (dane za 2001 rok). Na jej ceny znaczny wpływ ma fakt, że wykorzystywany jest głównie w branżach wrażliwych na przebieg cyklów koniunkturalnych, takich jak budownictwo i przemysł maszynowy. Z powodu doskonałych właściwości miedzi jako przewodnika elektryczności znaczącym odbiorcą są także producenci sprzętu elektronicznego i telekomunikacyjnego. Zyskowność wydobycia tego surowca zależy przede wszystkim od stosowanej technologii. Surowiec ten znalazł też zastosowanie w przemyśle motoryzacyjnym. Każdy nowy pojazd opuszczający fabrykę zawiera w sobie średnio 25 kilogramów, a w luksusowych modelach - nawet 100 kilogramów tego surowca. Z kolei na podaż znaczny wpływ ma sytuacja polityczna, ponieważ w wielu krajach będących czołowymi producentami kopalnie znajdują się pod kontrolą państwa, jak największy światowy koncern miedziowy Codelco w Chile, czy też polski KGHM. Ostatnia, trwająca od ponad roku, gwałtowna zwyżka notowań miedzi, w wyniku której ceny osiągnęły najwyższy poziom od kilkunastu lat, spowodowana była wzrostem popytu, głównie ze strony Chin przy stosunkowo niewielkich możliwościach zwiększenia produkcji w wyniku znacznego zmniejszenia nakładów inwestycyjnych na eksploatację nowych złóż. Działania oszczędnościowe były reakcją na trwały spadek notowań miedzi w drugiej połowie lat 90-tych, po skandalu jaki wybuchł w następstwie ujawnienia w 1996 roku manipulacji cenowych dokonywanych przez maklera jednego z japońskich banków. Głównymi ośrodkami handlu, decydującymi o cenach miedzi na świecie są: Londyn, Nowy Jork i Szanghaj. Na Londyńskiej Giełdzie Metali (LME - London Metal Exchange) kontrakty na ten surowiec weszły do obrotu w 1877 roku. Obecnie na tym rynku przeprowadzanych jest mniej więcej 94% wszystkich Strona 76

77 światowych transakcji terminowych na miedź. Jeden kontrakt opiewa na 25 ton metalu najwyższej jakości z terminem dostawy za trzy miesiące. Cena podawana jest w dolarach za tonę, rozliczenia natomiast mogą być dokonywane także w funtach brytyjskich, jenach i euro. Na LME handluje się także opcjami na miedź. Na nowojorskiej giełdzie towarowej (NYMEX - New York Mercantile Exchange) pojedynczy kontrakt terminowy opiewa na 25 tysięcy funtów (1 funt - 0,48 kg) miedzi. Cena podawana jest w centach za funt. W ostatnich miesiącach zyskała na znaczeniu Giełda Kontraktów Terminowych w Szanghaju (SHFE - Shanghai Futures Exchange). 5.2 GŁÓWNE PODMIOTY UCZESTNICZĄCE W WYMIANIE HANDLOWEJ W czasach obecnych handel miedzią odbywa się na dwóch płaszczyznach. Jest to handel fizyczny, gdzie miedź sprzedawana jest przez kopalnie lub rafinerie i huty a następnie za pomocą firm transportowych przewożona do odbiorców końcowych. W tym względzie niewiele zmieniło się od czasów starożytnych. Natomiast pojawił się, wraz z rozwojem handlu międzynarodowego i technologii handlowych drugi filar handlu miedzią czyli handel giełdowy, w chwili obecnej handel elektroniczny, gdzie prócz rzeczywistego towaru handluje się opcjami, kontraktami terminowymi, akcjami kompani miedziowych. Jest to zapewne atrakcyjna forma uczestnictwa na rynku miedzi, nawet uwzględniając fakt, że w obrocie giełdowym nie znajdują się papiery chilijskiej firmy Codelco. Zdecydowanie największy na świecie górnik i metalurg miedzi pozostaje poza rynkiem notowań, będąc korporacją stricte państwową. Pomimo tego na światowym rynku kapitałowym sektor miedzi posiada swoją bardzo silną reprezentację. Z punktu widzenia realizowanego cyklu produkcyjno handlowego notowane na rynkach spółki podzielić można na te, które dysponują kopalniami i są obecne na kolejnych etapach przetwarzania surowca (tj. produkcji miedzi rafinowanej) oraz na podmioty zasadniczo skupione na metalurgi. Jest to o tyle też istotne, że potencjał własnego zaplecza surowcowego bezpośrednio przekłada się na wielkość realizowanej marży. Strona 77

78 Oznacza to, że kursy ich akcji nie odwzorowują dokładnie notowań miedzi w takim stopniu, jak papiery KGHM Polska Miedź. Problem ten częściowo pojawia się przy spółce Freeport McMoran Copper & Gold, która w 2007 r. przejęła miedziowego potentata Phelps Dogde. Papiery tej korporacji notowane są New York Stock Exchange, a także m.in. na regionalnych giełdach Niemiec w Berlinie i Dueseldorfie. Efekt dywersyfikacji surowcowej w jeszcze większym stopniu występuje przy akcjach dwóch innych australijsko brytyjskich firm tj.: BHP Billiton oraz Rio Tinto Group, których papiery notowane są na nowojorskiej NYSE, Australian Stock Exchange, London Stock Exchange, a w przypadku BHP także na Johannesburg Stock Exchange. Oba rywalizujące ze sobą koncerny funkcjonują nie tylko na rynku miedzi i innych metali przemysłowych (np. aluminium, cyny czy cynku), lecz zajmują się także eksploatacją rud żelaza. Są również liczącymi się graczami na rynku złota i diamentów. Podobnie zróżnicowanymi profilami surowcowej działalności legitymują się MMC Norylski Nikiel, afrykańsko - brytyjski Anglo American Corporation oraz szwajcarska Xstrata. Pierwsza z wymienionych spółek, poza moskiewskim rynkiem akcji (MICEX, RTS) notowana jest m.in. na London Stock Exchange i Deutsche Boerse. O ile rosyjski koncern kojarzony jest przede wszystkim z metalami przemysłowymi, to afrykańsko brytyjską korporację inwestorzy utożsamiają mimo wszystko bardziej z rynkiem złota, platyny i diamentów. W dużym stopniu jest to pochodna powiązań z rodzinną grupą kapitałową De Beers. Z kolei Xstrata oprócz kopalnictwa (m.in. miedzi, niklu, wanadu i cynku) szczególnie aktywna jest też na rynku recyklingowym tych metali. Podstawowymi rynkami notowań dla Xstraty są londyńska LSE oraz Swiss Exchange. W przypadku tej firmy należy nadmienić, że jej kontrolny praktycznie pakiet (ok. 1/3 akcji) znajduje się w rękach szwajcarskiego Glencore, jednej z najbardziej liczących się w świecie firm na rynku surowców przemysłowych i rolniczych. 36 Bardziej jednorodnie w kontekście miedzi jako centrum generowania zysków są, nie licząc KGHM, notowania meksykańskiej korporacji Grupo Mexico de CV. Jej akcje znajdują się w obrocie na Bolsa Mexicana de Valores, NYSE oraz 36 Strona 78

79 Deutsche Boerse. W tym przypadku silną stroną tej spółki są komplementarne w stosunku do działalności podstawowej usługi transportowe (kolejowe). Drugim wartym uwagi podmiotem branżowym jest brytyjska spółka Kazakhmys. Jej papiery udostępniają w swoich systemach obrotu LSE, Deutsche Boerse i nowojorski rynek OTC Pink Market. Wśród giełdowych przedsiębiorstw mających szczególnie silną pozycję w segmencie przetwórstwa i odzysku miedzi, oprócz powyżej wymienionych firm wymienić należy przynajmniej jeszcze trzy spółki. Niemiecki Aurubis AG (dawny North Deutsche Affinerie), którego akcje znajdują się na Deutsche Boerse, LSE i paryskim parkiecie Euronext. Drugim takim podmiotem jest japoński Mitsubishi Materials, z akcjami notowanymi na Tokio Stock Exchange, Deutsche Boerse oraz nowojorskim OTC Pink Market. Na takich samych rynkach obraca się również walorami kolejnego japońskiego przedstawiciel tej branży Sumitomo Metal Mining. 37 Wyszczególnione spółki stanowią same w sobie jedno z podstawowych źródeł wiedzy o światowym rynku miedzi. Status spółek publicznych powoduje bowiem, że inwestorzy mają poprzez firmowe strony internetowe powszechny (bezpłatny) dostęp do tego co się w nich dzieje, ale także bardzo bogaty zasób wiedzy o tendencjach produkcyjnych i handlowych dotyczących samego metalu. Poza tym, lektura raportów rocznych umożliwia zapoznanie się z dokładna strukturą przychodów, marż i wyników z działalności (zwłaszcza operacyjnej) realizowanej na poszczególnych rynkach surowcowych. Dając w ten sposób dość klarowny przekaz w jakim stopniu dana spółka zaangażowana jest na rynku miedzi, a w jakim generuje przychody z innych metali czy źródeł LONDYŃSKA GIEŁDA METALI (LME) Handel miedzią w światowym wymiarze historyczno - funkcjonalnym osadzony jest przede wszystkim w stolicy Wielkiej Brytanii i skupiony na London Metal Exchange (LME). Londyńska Giełda Metali jest rynkiem, który pod jednym 37 Copper Industry Yearbook, IHS Global Insight (USA), London 2009 Strona 79

80 dachem (szyldem) realizuje obroty hurtowe i od niedawna quasi detaliczne. Nieścisłością byłoby jednak ogólne stwierdzenie, że przebiegają one też według podziału na rzeczywiste (z urealnioną fizyczną dostawą metalu) oraz stricte finansowe. W rzeczywistości na LME następuje ciągłe i masowe przenikanie się transakcji spotowych z terminowymi (futures, opcje, TAPO), które ze względu na płynność i skalę realizowanych obrotów przypomina de facto gigantyczny rynek kasowy, czyli tak jaki ma miejsce na giełdzie papierów wartościowych. 38 Fot. 5.1 Londyńska Giełda Metali Źródło: LME ( Londyński rynek miedzi, to głównie miejsce spotkania - z jednej strony wielkich producentów tego metalu, a z drugiej - potężnych struktur przetwórczych i przemysłowych. W zawieranych transakcjach partycypują wyspecjalizowani, często od pokoleń gracze finansowi, funkcjonujący zarówno w wymiarze dealerskim, jak i brokerskim. Kwestie pośrednictwa są w tym kontekście bardzo istotne, gdyż na Wyspach Brytyjskich jest to tradycyjna forma swoistej kastowej nobilitacji, opartej na instytucji członkostwa i wynikających z niego przywilejów, np. do bezpośredniego przeprowadzania transakcji. LME oferuje 38 Strona 80

81 obecnie aż siedem różnych kategorii członkostwa (aspekt marketingowy) umożliwiających wprawdzie bardziej niż dawniej bezpośredni dostęp do rynku, lecz najważniejsze i najbardziej prestiżowe przywileje handlowe pozostają po stronie tradycyjnych pośredników, w tym zwłaszcza te związane z możliwością zawierania transakcji pakietowych (ring kerb trading). Bardziej otwartą formułą handlu metalami jest obrót realizowany poprzez łącza teleinformatyczne, tzn. inter office trading, czyli za pośrednictwem internetu oraz telefonicznie. Jest to jednak handel między firmami maklerskimi i/lub członkami giełdy. W przypadku zleceń na telefon handel trwa całą dobę, a za pośrednictwem internetu jest on o 5 godzin krótszy (tzn. od 1:00 do 19:00). Fot. 5.2 Londyńska Giełda Metali wygląd dawny Źródło: LME ( Fot. 5.3 Londyńska Giełda Metali wygląd dawny Źródło: LME ( Pod koniec 2006 r. Londyńska Giełda Metali wychodząc niejako naprzeciw rosnącemu w tej dekadzie zainteresowaniu rynkami towarowymi wprowadziła nową klasę produktów LMEmini. Są to stosunkowo małe kontrakty realizowane nie tylko na miedź, ale m.in. na aluminium i cynk. Realizowane są wyłącznie w systemie LMESelect - drogą elektroniczną lub przez telefon. W przeciwieństwie do tradycyjnego parkietu hurtowników są to instrumenty, za którymi nie idzie fizyczna dostawa towaru. LMEmini od razu stały się przedmiotem dużego zainteresowania ze strony funduszy inwestycyjnych i hedgingowych, inwestorów indywidualnych, developerów, a także firm przemysłowych. W przypadku również i tego rynku udział w handlu metalami wiedzie poprzez Strona 81

82 pośrednictwo, tj. firmy brokerskie lub/i członkostwo giełdy. Warto tutaj przypomnieć, że LME nie prowadzi własnego domu rozliczeniowego, co oznacza, że wielkość zabezpieczeń dla realizacji określonych transakcji ustalana jest za zwyczaj przez pośredniczących brokerów. Wyk. 5.1 Światowy trend produkcji miedzi katodowej (w%) Źródło: London Metal Exchange Wyk. 5.2 Ceny miedzi na świecie (w USD) Źródło: London Metal Exchange Strona 82