Interwencja społeczna teoria i praktyka Na przykładzie Projektu IW EQUAL Akademia Przedsiębiorczości. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia

Transkrypt

1 Interwencja społeczna teoria i praktyka Na przykładzie Projektu IW EQUAL Akademia Przedsiębiorczości. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia Redakcja naukowa: dr Jerzy B. Sobczak Kraków 2008

2 Spis treści Wprowadzenie... 3 CZĘŚĆ I. REFLEKSJE TEORETYCZNE Jerzy B. Sobczak Problem społeczny oraz interwencja społeczna kilka ogólnych uwag... 9 CZĘŚĆ II. ANALIZA ROZWIĄZAŃ PRAKTYCZNYCH Marcin Kocór Analiza założeń projektu Akademia Przedsiębiorczości. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia i ich realizacji Bibliografia...68 Aneks...69 Jerzy B. Sobczak Powstanie Partnerstwa i zasady jego funkcjonowania Bibliografia...95 Spis tabel...96 Dorota Pawluś Rola społeczności lokalnej w rozwiązywaniu problemów społecznych Bibliografia Spis tabel CZĘŚĆ III. RAPORTY Z BADAŃ I. Diagnoza problemu Jerzy B. Sobczak Długotrwale bezrobotni w obliczu swego bezrobocia. Raport z badań socjologicznych 128 II. Realizacja Projektu Dorota Pawluś Analiza funkcjonowania Partnerstwa. Analiza wyników z badań jakościowych Katarzyna Stec Uwarunkowania aktywności społeczno-gospodarczej. Rola społeczności lokalnej w rozwiązywaniu problemów społecznych. Raport z badań jakościowych

3 WPROWADZENIE Treścią opracowania są zagadnienia ukazujące jeden z możliwych sposobów działania Unii Europejskiej. Stąd też trudno pominąć pytanie, czym jest ta organizacja dla naszego społeczeństwa? Rozważenie wszelkich możliwych aspektów, które mogłyby być potraktowane jako odpowiedź na postawione pytanie, wykracza poza zakres tego opracowania. Jedynie drobnym przyczynkiem może być odwołanie się do wskaźnika mówiącego o poziomie zaufania, jakim darzona jest Unia Europejska przez członków naszego społeczeństwa. W styczniu 2008 roku 73% uczestników sondażu deklarowało zaufanie do tej organizacji. Jest to bardzo wysoki poziom - większą liczbę wskazań, biorąc jedynie pod uwagę instytucje publiczne, otrzymały takie organizacje jak: wojsko (84%), organizacje charytatywne (np. WOŚP 85%, Caritas 80%), Kościół rzymskokatolicki (79%) oraz policja (75%). Do tego można dodać, że zaufanie do Unii Europejskiej systematycznie wzrasta (2002 r. 49%; 2004 r. 46%; 2006 r. 62%) 1. Można przywołać jeszcze jeden wskaźnik, mówiący o stopniu akceptacji naszego członkostwa w Unii. Liczba zwolenników, jak pokazują sondaże opinii społecznej, w maju 2007 roku wynosiła 89%. W tym wypadku możemy także mówić o wzrostowej tendencji akceptacji dla procesu integracyjnego 2. Różnice opinii dotyczą poziomu integracji w poszczególnych obszarach życia społecznego. Najwyższe przyzwolenie (85%) jest dla integracji gospodarczej, natomiast najniższe (27%) dla sfery kultury i obyczajów 3. W obu wymienionych obszarach powinna być zachowana daleko idąca odrębność. Polacy deklarują jednocześnie bardzo silne więzi z Europą. Jedynie 7% respondentów sondażu przeprowadzonego w 2007 roku nie identyfikowało się z Europą, na słabe związki wskazywało 29,7%, a pozostali na bardzo silne (17,9%) lub silne związki (45,4) 4. 1 CBOS. Zaufanie społeczne w latach Komunikat z badań, Warszawa, luty 2008, s. 9, tab. 3, ( 2 OBOS. O modelu integracji europejskiej i eurokonstytucji. Komunikat z badań, Warszawa, czerwiec 2007, s. 2, tab. 1, ( 3 Tamże, s. 4, tab Są to wyniki sondażu zrealizowanego w ramach badań Warunki życiowe społeczeństwa polskiego: problemy i strategie. Warto również zaznaczyć, że sondaż został zrealizowany na próbie osób. Zob. CBOS. Więzi społeczne i wzajemna pomoc. (Społeczno psychologiczny kontekst życia Polaków). Komunikat z badań, Warszawa, Luty 2008, s. 2, tab. 1, ( 3

4 Przytoczone dane charakteryzują jeden z wymiarów kontekstu społecznego, w którym podejmowane są działania inicjowane przez Unię Europejską. Na ich podstawie można postawić hipotezę, że propozycje zmian sygnowane nazwą programów realizowanych przez tę organizację nie powinny napotykać na społeczny opór. Raczej odwrotnie, powinna im towarzyszyć społeczna akceptacja. Czy umacnianiu poczucia przynależności do Europy i bycia członkiem Unii Europejskiej sprzyjają toczone w kraju dyskusje na temat europejskiej integracji i uczestnictwa Polski w tym procesie? Dyskurs na wspomniany temat jest prowadzony na wielu płaszczyznach. Najważniejsza z nich definiowana jest przez stałe rozważanie problemu: czy członkostwo w Unii Europejskiej to szansa czy zagrożenie? Przy tej okazji ujawniają się różne stanowiska. Upraszczając, można w tym wypadku mówić o dwóch typach postaw oraz nurtach refleksji. Jeden nurt, który jest stale obecny w naszym życiu społeczno-politycznym, ale nie ma dominującego charakteru, przywołuje argumenty i posługuje się językiem eksponującym przede wszystkim możliwość zagrożeń, jakie będą wynikały z procesu integracji. Utrata suwerenności, a w dalszej perspektywie narodowej tożsamości to stałe argumenty przywoływane w takich przypadkach. Perswazyjny język dyskursu utrudnia racjonalizację sporu, w tym definiowanie źródeł realnych zagrożeń oraz minimalizowanie oporu przeciw integracji. Wspomniany typ argumentacji pojawił się na etapie dyskusji poprzedzającej nasze przystąpienie do wspólnoty, ale jest on przywoływany przy każdej okazji, jeśli tylko pojawia się konieczność podjęcia ważnych decyzji. Przykładem może być spór wokół ratyfikacji Traktatu Lizbońskiego. Rzecz dotyczy sprawy o kluczowym znaczeniu, ponieważ chodzi o dokument określający nowe zasady funkcjonowania Unii Europejskiej oraz jej przyszły kształt. Istotą walki o traktat jest domaganie się wprowadzenia dodatkowych zabezpieczeń przed ewentualnymi zagrożeniami, jakie mogą w przyszłości wynikać z ratyfikowanego dokumentu. Taka jest oficjalna wykładnia stanowiska ugrupowania politycznego będącego inicjatorem dyskusji. Przebieg samego sporu oraz sposób argumentacji prezentowanych stanowisk nie poszerza wiedzy członków naszego społeczeństwa na temat tego, co wydaje się być najważniejsze, a mianowicie tendencji przekształceń i zasad funkcjonowania wspólnoty w przyszłości. Na marginesie można zauważyć, że wspomniany dyskurs (jego język, przywoływane argument, preferowane idee) powinien stać się przedmiotem socjologicznej analizy. 4

5 Drugi nurt dyskusji eksponuje przede wszystkim szanse, stara się walczyć z mitami, w tym z podstawowym mitem doszukiwaniem się w integracji jedynie negatywnych skutków. W przekonaniu zwolenników integracji, głównym zagrożeniem byłoby pozostawanie Polski poza granicami europejskiej wspólnoty. Wydaje się, że konieczność dowodzenia słuszności dokonanego wyboru jest prowadzona kosztem mniejszego eksponowania korzyści, jakie z tego faktu wynikają dla państwa oraz jego obywateli. W przypadku prezentowania zasad funkcjonowania Unii Europejskiej uwaga bywa zazwyczaj skoncentrowana na takich zagadnieniach jak: Parlament Europejski, Komisja Europejska i sposób jej działania, mechanizm głosowania, tworzenie wspólnego budżetu i zasady podziału gromadzonych środków, wypracowywanie zasad prowadzenia wspólnej polityki gospodarczej itp. Wspólna waluta, otwarcie granic, znoszenie ograniczeń w podejmowaniu pracy, a w dalszej perspektywie powstanie europejskiego rynku pracy, to kolejny krąg zagadnień, który bywa często dyskutowany i prezentowany przez środki masowego przekazu. Rzadziej natomiast poruszane są zagadnienia ukazujące mechanizm społecznych przekształceń, jaki jest uruchamiany w przypadku realizowania programów inicjowanych i finansowanych ze środków unijnych. Chodzi tu o inicjowanie i przebieg realnych procesów integracyjnych. Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL, a przede wszystkim sam sposób realizowania zadań nakreślonych przez ten program, to tylko jeden z przykładów ukazujących działanie wspomnianego mechanizmu. Sposób jego działania jest treścią niniejszego opracowania. Jednym z głównych celów Unii Europejskiej, co zostało zapisane w 1997 roku w Traktacie Amsterdamskim, jest działanie na rzecz zwiększenia zatrudnienia oraz wzrostu liczby osób aktywnych zawodowo. Wypracowana została Europejska Strategia Zatrudnienia, której podstawy prawne określał wspomniany Traktat. Realizacji strategii miało służyć powołanie Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), do celów którego należało wspieranie rozwoju zasobów ludzkich oraz przeciwdziałanie bezrobociu. Inicjatywa EQUAL jest jednym z programów Funduszu, a jej celem jest: tworzenie nowych i lepszych miejsc pracy oraz zapewnienie, by nikogo nie pozbawiano do nich dostępu 5. Inicjatywa Wspólnotowa EQUAL jest programem specyficznym. Już w swych założeniach została pomyślana jako rodzaj laboratorium, którego działanie miało być 5 Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 11 sierpnia 2004 r. w sprawie przyjęcia programu operacyjnego Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL dla Polski [w:] Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL dla Polski , Wyd. Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004, s. 6. 5

6 zorientowane na poszukiwanie dwóch typów rozwiązań. Jeden obszar został zdefiniowany przez zadania wynikające z Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Podejmowane w tym zakresie działania można ogólnie określić, jako poszukiwanie nowych rozwiązań w zakresie polityki zatrudnienia. Z kolei drugi typ zadań wynikał z włączenia Programu EQUAL w realizację działań Procesów Integracji Społecznej. W konsekwencji problematyka rynku pracy miała być rozwiązywana przy współpracy kilku partnerów, włącznie z partnerami zagranicznymi. Logika postępowania, wynikająca ze specyfiki Programu, wyznaczała następującą sekwencję działań: poszukiwanie nowych rozwiązań i ich modelowe opracowanie, testowanie założeń modelu, promocja gotowego produktu. W przypadku Programu koordynowanego przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie (ROPS) pn. Akademia Przedsiębiorczości. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia., przedmiotem poszukiwań były zagadnienia rynku pracy. Dla ich rozwiązywania utworzone zostało Partnerstwo, którego jednym z członków został Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Struktura niniejszego opracowania jest wypadkową dwóch czynników. Po pierwsze, zadań realizowanych przez Instytut, a po drugie, wspomnianej już poprzednio logiki realizacji celów przez Partnerstwo. Opracowanie składa się z trzech części. Pierwsza ma charakter teoretyczno metodologiczny, a jej treścią jest między innymi próba odpowiedzi na pytanie, co to jest problem społeczny oraz ingerencja społeczna? W części drugiej zebrane zostały prace, których przedmiotem jest analiza konkretnych rozwiązań (założeń Projektu i ich realizacji, powstania Partnerstwa i zasad jego funkcjonowania oraz sposobów przeprowadzania interwencji w społecznościach lokalnych). Z kolei w części trzeciej zostały zamieszczone trzy raporty. Są to opracowania wyników badań empirycznych. Przedmiotem jednego z nich jest analiza wyników badania bezrobocia, natomiast dwóch kolejnych sposób realizacji Projektu. Na zakończenie tych uwag warto wspomnieć o pewnej zasadzie metodologicznej, która wyznaczała nasze myślenie o problemach będących przedmiotem zainteresowania Partnerstwa. Chodzi o rynek pracy i sposób jego postrzegania. Socjologia, a zwłaszcza socjologia gospodarki, proponuje kilka sposobów jego ujmowania. Preferowany jest punkt widzenia, który proponuje rozpatrywać rynek jako strukturę społeczną. Opis funkcjonowania tej struktury, w tym także dokonywanie jakichkolwiek jej zmian, nie jest możliwy 6

7 w oderwaniu od innych struktur społecznych. Wspomniane postępowanie pozostaje w zgodzie z metaforą osadzenia 6 i wynikającymi z niej zasadami metodologicznymi. 6 Termin osadzenie bywa używany zamiennie z zakorzenienie (zob. W. Morawski, Socjologia ekonomiczna, Warszawa 2001). Sama metafora została wprowadzona przez K. Polanyiego w pracy The Great Transformation.The Political and Economic Origins of Our Time, Beacon Press,

8 Część I. Refleksje teoretyczne

9 Jerzy B. Sobczak Instytut Socjologii UJ Problem społeczny oraz interwencja społeczna kilka ogólnych uwag Wprowadzenie Zrozumienie wyborów, przed którymi się staje, wymaga zrozumienia przyczyn i natury ubóstwa. (Joseph E. Stiglitz 1 ) W przytoczonym stwierdzeniu mowa jest co prawda o ubóstwie, które nie jest przedmiotem naszego opracowania, ale wspomniana zasada ma szerszy zakres. Może być traktowana jako ogólna dyrektywa postępowania we wszelkich przypadkach dokonywania jakiejkolwiek interwencji społecznej. Mówi ona, że zamiar przekształcenia istniejącej sytuacji społecznej powinien być poprzedzony nie tylko wskazaniem generujących ją czynników, ale przede wszystkim jej rozpoznaniem i zdefiniowaniem specyfiki. Podobną myśl można znaleźć u Johna Kennetha Galbraitha 2, który jednocześnie zauważa: jeżeli działania władz i instytucji państwowych podjęte w celu zwalczania jakiegoś schorzenia społecznego są zgodne z głównym nurtem wydarzeń i z ich kierunkiem, to będą one skuteczne 3. W przytoczonym cytacie mowa jest o kolejnej zasadzie, której przestrzeganie będzie prawdopodobnie sprzyjało wzrostowi efektywności działań podejmowanych z myślą dokonania przekształceń jakiegoś fragmentu szeroko rozumianej rzeczywistości społecznej. Trudno jednak mówić o strategii postępowania i jej zasadach, pomijając sprawę podstawową, a mianowicie sam przedmiot oddziaływania. Może nim być wspomniane już ubóstwo. Drugi z zacytowanych wyżej autorów mówi o schorzeniach społecznych. Ubóstwo będzie w tym wypadku traktowane jako jedno ze schorzeń społecznych. Pozostając na gruncie konwencji terminologicznej, którą się posłużył J. K. Galbraith, do rozważenia pozostaje sprawa, jakie zdarzenia lub zjawiska możemy określać jako schorzenie społeczne? 1 Stiglititz, J.E., Globalizacja, PWN, Warszawa 2004, s Pisząc również o ubóstwie stwierdził: Jeżeli się prawidłowo określi czynniki decydujące o masowym ubóstwie, to środki zaradcze będą z nich bezpośrednio wynikały i będą skuteczne (Galbraith, J.K., Istota masowego ubóstwa, PWN, Warszawa 1987, s. 64). 3 Tamże, s

10 Przedmiotem dalszej części tego artykułu będą dwa zagadnienia. Po pierwsze, spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, co mamy na myśli, kiedy mówimy problem społeczny. Wprowadzenie tego wątku wydaje się być uzasadnione chociażby tym, że rozwiązywanie problemów społecznych jest najczęstszym motywem podejmowania interwencji społecznej. W tym kontekście poświęcimy nieco uwagi dwóm problemom społecznym, bezrobociu i bierności. Ich wybór nie jest przypadkowy. Przedmiotem zainteresowania Projektu EQUAL Akademia przedsiębiorczości była problematyka rynku pracy. Po drugie, w kręgu naszego zainteresowania znalazły się zagadnienia związane z dokonywaniem interwencji społecznych. Poniższy tekst jest próbą odpowiedzi na pytanie, czym ona jest. Równocześnie w bardzo ograniczony sposób mowa będzie o wybranych zasadach dokonywania zmiany społecznej 4. O interpretacjach pojęcia problem społeczny Gdybyśmy się cofnęli do przełomu XVIII i XIX wieku, do okresu pojawienia się pierwszych badań społecznych, które są dzisiaj uznawane za początek rozwoju empirycznych badań socjologicznych, to napotkamy tam inne określenie, a mianowicie - kwestia społeczna. Inaczej mówiąc źródłem inspiracji pierwszych badań socjologicznych była chęć zrozumienia i rozwiązania kwestii społecznych, jakie były generowane przez rozwijającą się rewolucję przemysłową. W pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku poszukiwano sposobów zlikwidowania kwestii robotniczej 5. Dzisiaj częściej, co nie znaczy wyłącznie, używamy innego terminu. Mamy raczej skłonność, aby temu, co odbiega od naszej wizji świata, również w jej potocznym wydaniu, nadawać miano problemu społecznego. Bieda, bezrobocie, bezdomność, agresja społeczna, narkomania, alkoholizm, to wszystko przykłady rzecz jasna, że nie jedyne - problemów społecznych. Bywają one tak określane nie tylko w literaturze naukowej, ale także w środkach masowego przekazu. Tak samo są postrzegane przez polityków oraz definiowane przez pracowników socjalnych i w taki sam sposób funkcjonują na poziomie potocznej świadomości. Częstość użycia terminu nie oznacza jeszcze powszechnie akceptowanej 4 Szerzej problem zmian omawia miedzy innymi Witold Morawski (zob. Morawski, M., Zmiana instytucjonalna. Społeczeństwo, gospodarka, polityka, PWN, Warszawa 1998). 5 Szczepański, J., Odmiany czasu teraźniejszego, KiW, Warszawa 1971, s Szerzej rozwój i stan badań społecznych w pierwszej połowie XIX wieku omówiony został przez J. Szczepańskiego na stronach Zob. także Szczepański, J., Socjologia. Rozwój problematyki i metod, PWN, Warszawa 1967, s

11 wiedzy na temat tego, jakie zdarzenia lub zjawiska (stany rzeczy) będziemy określali jako problemy społeczne. Do rozważenia pozostaje pytanie dotyczące warunków, które muszą być spełnione, aby w sposób zasadny coś mogło być uznane za problem społeczny. Na początek powróćmy do próby odpowiedzi na pytanie dotyczące relacji między poprzednio wymienionymi terminami. Trudno pozostawić bez rozstrzygnięcia pytanie, czy wymienione określenia to synonimy? Odpowiedź pozytywna mogłaby w tym przypadku oznaczać, że to zmienność języka doprowadziła do zastąpienia jednego określenia przez inne, brzmiące bardziej współcześnie. Dlatego też zamiast o kwestiach społecznych mówimy dzisiaj raczej o problemach społecznych. Nie oznacza to, że pierwszego ze wspomnianych terminów nie używa się już współcześnie 6, jest on jednak przywoływany rzadziej niż w przeszłości. Pozostaje jeszcze do ustalenia relacja miedzy terminami schorzenie społeczne a problem społeczny. Czy mogą być traktowane jako synonimy? Jeden z nich ma wyraźne zabarwienie wartościujące. Co zatem mamy na myśli mówiąc problem społeczny? Sam termin problem ma grecki rodowód i znaczył tyle, co przeszkoda lub trudność. Jego słownikowa definicja brzmi poważne zagadnienie, zadanie wymagające rozwiązania, rozstrzygnięcia; sprawa trudna do rozwiązania 7. Z kolei termin kwestia jest pochodzenia łacińskiego i pierwotnie oznaczał pytanie, był używany w znaczeniu zagadnienie, problem, sprawa oraz trudności, kłopoty, przykrości: zarzuty 8. Przestarzała wersja była kojarzona z kłopotami i trudnościami. Znaczenie obu terminów jest podobne. Dostrzegalna jest jedna różnica, pojęcie prob lem nie nasuwa tak jednoznacznych skojarzeń wartościujących. Po tych wyjaśnieniach etymologicznych możemy powrócić do próby odpowiedzi na pytanie, co mamy na myśli mówiąc problem społeczny? Jest to termin wieloznaczny, który, generalnie rzecz ujmując, w literaturze nauk społecznych występuje przynajmniej w dwóch znaczeniach. W jednym z nich, które bywa określane jako szersze, stosujemy go do określenia różnych zjawisk będących aktualnie lub potencjalnie przedmiotem zainteresowań socjologii lub innej nauki z obrębu nauk społecznych 9. To znaczenie jest użyteczne przy 6 K. Mlonek próbując określić specyficzne cechy bezrobocia pisze między innymi: W rzeczywistości bezrobocie jest jednocześnie problemem ekonomicznym i kwestią społeczną (s.63). Zdaniem autorki, bezrobocie ze względu na to, że posiada aspekty społeczne nabiera cech kwestii społecznej. Terminowi kwestia społeczna zostało w tym przypadku nadane określone znaczenie. (Zob. Mlonek, K., Tradycje badań bezrobocia w Polsce [w:] Borkowski, T., Marcinkowski, A., (wybór), Socjologia bezrobocia, Interat, Warszawa 1999). 7 Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, s Tamże, s Sztumski, J., Problem społeczny jako przedmiot badań socjologii, Studia Socjologiczne 1977, nr 3, s

12 określaniu pola badawczego poszczególnych nauk społecznych lub, mówiąc bardziej ogólnie, odróżnianiu problemów społecznych od tych, które są przedmiotem zainteresowania innych rodzajów nauk (przyrodniczych, technicznych, medycznych). Z kolei w drugim znaczeniu, tym razem węższym, terminem problemy społeczne będą określane jedynie te zjawiska i zdarzenia, które wywołują określony rezonans [podkreślenie org. - przyp. red.] w świadomości ludzi danego społeczeństwa lub społeczności 10. Wynika z tego, że w tym znaczeniu nie każde zagadnienie będące przedmiotem zainteresowania nauk społecznych automatycznie staje się problemem społecznym. Tym mianem będziemy określali jedynie problemy wynikające z sytuacji, jakie nie dają się pogodzić z powszechnie uznanymi w danym społeczeństwie normami, standardami czy wartościami i co do których istnieje przekonanie, że mogą być rozwiązane lub przezwyciężone poprzez aktywność społeczną 11. Stefan Nowak dla odróżnienia wspomnianych znaczeń proponuje wydzielać dwa typy sytuacji społecznych. Jedne z nich nasuwają badaczowi 12 określonego rodzaju problemy badawcze. Ten rodzaj sytuacji jest jedynie źródłem inspiracji poznawczej. Z kolei drugi rodzaj sytuacji, które bywają sytuacjami społecznie dotkliwymi 13, jest źródłem problemów społecznych. Są to sytuacje wskazujące na rozbieżności między tym, co jest, a tym, czego by się chciało, czy też między rzeczywistym, a uznawanym za właściwy stanem rzeczy nawet wtedy, gdy z istnienia tego problemu nie zdają sobie sprawy członkowie danej zbiorowości 14. Dalej wspomniany autor rozwija swoją myśl, wskazując na jeszcze jedną ważną cechę problemów społecznych, że dotyczą one stanów rzeczy domagających się zmiany lub przynajmniej działania w świetle określonego systemu dążeń i wartości 15. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną sprawę, na którą wskazywał C. Wright Mills - wybitny socjolog amerykański. Chodzi o umiejętność odróżniania tego, co należy do prywatnej sfery jednostki od tego, co jest lub może się stać przedmiotem uwagi publicznej. Jest to pytanie o to, co będziemy traktowali jako osobiste troski 16 jednostki, a jakie zdarzenia lub zjawiska będziemy skłonni traktować jako publiczne problemy występujące w strukturze społecznej 17. Inaczej mówiąc, co będziemy uznawali jako troskę, Tamże, s Tamże, s Nowak, S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 2007, s 28. Tamże, s. 28. Tamże, s. 29. Tamże, s. 29. Mills, C.W., Wyobraźnia socjologiczna, PWN, Warszawa 2007, s. 55. Tamże, s

13 czyli coś indywidualnego, prywatną sprawę poszczególnych jednostek, a co będzie definiowane w kategoriach problemu społecznego. U podstaw troski leży poczucie zagrożenia cenionych przez jednostkę wartości. Problem jest sprawą publiczną czujemy, że zagrożone są jakieś wartości uznawane przez ogół 18. Orzekanie o tym, kiedy mamy do czynienia z zagrożeniem jedynie prywatnych wartości, czyli troską, a kiedy takie zagrożenia przeradzają się w coś, co ma charakter publiczny, nie jest łatwe. Zdaniem cytowanego autora problem często zawiera w sobie kryzys rozwiązań instytucjonalnych oraz to, co marksiści nazywają sprzecznościami i antagonizmami 19. Problemy społeczne, jeśli poszukać ich genezy, a także kryteriów pozwalających na ich odróżnianie od osobistych trosk, są wynikiem przemian strukturalnych, przekształceń instytucjonalnych społeczeństwa. Z czego może być wyprowadzona kolejna zasada, która powinna być brana pod uwagę w przypadku podejmowania działań zmierzających do rozwiązywania problemów społecznych. C. W. Mills ujął ją następująco: aby zrozumieć przemiany wielu osobistych środowisk, musimy sięgać wzrokiem poza nie ( ) Ten, kto potrafi to zrobić, posiada wyobraźnie socjologiczną 20. Wśród przedstawicieli nauk społecznych brak jest zgodności, co do tego, gdzie należy szukać źródeł generujących problemy społeczne. Typologię spotykanych w literaturze stanowisk przedstawił swego czasu Janusz Sztumski. Wyróżnił on cztery następujące stanowiska 21 : Po pierwsze problemy społeczne mają podłoże organiczne, stąd też mogą być traktowane jako rodzaj odchylenia od norm jednostek, które w nich uczestniczą. Są to zatem zjawiska patologiczne. Takie stanowisko jest charakterystyczne dla tych sposobów myślenia, które odwołują się do czynników biologicznych. Wydaje się, że definiowanie problemów społecznych w kategoriach zjawisk patologicznych prowadzi do ich postrzegania jako schorzeń społecznych. Wieloznaczność tej ostatniej kategorii powoduje, że mówienie o schorzeniach społecznych nie musi być powiązane z przyjmowaną wizją rzeczywistości społecznej, która opiera się o interpretację organiczną. Po drugie geneza problemów społecznych ma charakter psychologiczno kulturowy. W różnicach rozwoju kulturowego poszczególnych środowisk będą upatrywane przyczyny powstawania różnych trudności, które wymagają społecznej interwencji Tamże, s. 56. Tamże, s. 56. Tamże, s. 59. Podana charakterystyka oparta jest o artykuł J. Sztumskiego, dz. cyt., s

14 Po trzecie - interpretacja ekologiczna, która będzie zwracała uwagę na procesy dezintegracji poszczególnych środowisk. Po czwarte źródłem problemów społecznych mogą być procesy dysfunkcjonalne. Jak zauważa J. Sztumski: Według tych koncepcji wszelkie działania sprzeczne z warunkami funkcjonowania życia społecznego, a więc takie, które naruszają przeróżne instytucjonalne związki lub też blokują jednostkom możliwość realizacji ich potrzeb - są właśnie działaniami społecznie dysfunkcjonalnymi Wydaje się, że przytoczona typologia powinna zostać uzupełniona przez jeszcze jedno stanowisko, za którego reprezentanta można uważać cytowanego wyżej C. W. Millsa. Przypomnijmy jego podstawową tezę, która była już wyżej przytoczona, mówiącą, że publiczne problemy występują w strukturze społecznej. Jest to stanowisko podobne do wymienionego w punkcie czwartym, ale jednak nie takie samo. Różnica kryje się, ujmując rzecz bardzo skrótowo, w preferowanych wizjach rzeczywistości społecznej. Widzenie C. W. Millsa odbiega od funkcjonalnej interpretacji życia społecznego. Reasumując, kiedy możemy mówić o problemach społecznych? Wypada rozpocząć od bardzo banalnej konstatacji, że odpowiedź na to pytanie będzie zależała od przyjmowanej wizji rzeczywistości społecznej. Do tego należy dodać jeszcze jedną ważną sprawę - nie bez znaczenia jest w tym wypadku preferowany system wartości, który może wynikać z przyjmowanej przez nas ideologii (światopoglądu). Cechą definicyjną terminu problem społeczny, niezależnie od przyjmowanych założeń teoretycznych, jest to, że zjawiska lub zdarzenia tworzące go odbiegają od istniejącego porządku społecznego lub mogą stanowić dla niego zagrożenie. Chodzi o zjawiska niepożądane, które są również kłopotliwe 23. Mówimy w tym wypadku o sytuacjach, które nie są neutralne, tzn. nie mogą być oderwane od preferowanych w danym społeczeństwie czy środowisku systemów wartości. Nie są one neutralne kulturowo. Z czego wynika, że uznanie czegoś za problem społeczny będzie zależało od społeczeństwa lub określonej społeczności. Stąd tak ważnego znaczenia nabiera umiejętność diagnozowania powstających sytuacji społecznych. Problemy społeczne, na co wskazywał C. W. Mills, są zdarzeniami publicznymi. Każda próba ich eliminowania lub ograniczania zakresu oddziaływania ich skutków, wymaga podejmowania działań zbiorowych. Troska to nasza prywatna sprawa, jej rozwiązanie zależy od indywidualnego działania Tamże, s Tamże, s

15 Zbiorowa aktywność nie jest jedyną postawą, jaka bywa prezentowana wobec występujących problemów społecznych. Bywają również preferowane postawy pasywne 24. Jak zauważa C.W. Mills: obojętność sama w sobie jest problemem. To właśnie ten stan, stan niepokoju i obojętności, jest rysem charakterystycznym naszych czasów 25. Do rozważenia tej ostatniej tezy powrócimy w tym opracowaniu. O bezrobociu i bierności Społeczeństwo przechodzące głębokie przekształcenia, a do takich należy nasze, jest miejscem występowania wielu problemów społecznych. Jest to wynik między innymi rewolucyjnego charakteru przeżywanej transformacji, która swym zakresem objęła wszystkie dziedziny życia, poczynając od sfery polityki, a na gospodarce kończąc. Jednym z przejawów tworzenia się nowego typu społeczeństwa - społeczeństwa rynkowego - jest wyłanianie się nowego stylu życia, rozumianego jako sposób organizacji codziennych działań członków społeczeństwa. Warto mieć świadomość, że proces przekształceń nie sprowadza się jedynie do zmian instytucjonalnych, a przynajmniej tej ich warstwy, która bywa określana jako reguły formalne. Istnieje jeszcze warstwa nieformalnych przymusów 26, której zmiana rządzi się specyficznymi prawami. Mówimy w tym wypadku o kulturze i jej roli w kształtowaniu społecznych interakcji. Ten wątek spróbujemy niżej rozwinąć. Próba analizy problemów społecznych współczesnej Polski nie może nie dostrzegać tendencji przekształceń szeroko rozumianego otoczenia. Mam w tym wypadku na myśli globalizację oraz generowane przez nią przemiany, szczególnie o charakterze społecznogospodarczym. Z globalizacją łączone jest wyłanianie się nowego typu gospodarki, która bywa określana jako nowa gospodarka lub nowy kapitalizm 27. Mimo braku zgody, co do cech konstytutywnych nowej gospodarki jedno nie ulega wątpliwości, że jej integralną cechą jest downsizing. Tym samym można przyjąć, że do takich cech można również zaliczyć inny rodzaj praktyk, a mianowicie outsourcing. 24 Ich omówienie daje między innymi:sztumski, j., dz. Cyt, s., Dz. cyt., s Zgodnie z propozycją D. C. Northa, instytucje to nic innego jak występujące w społeczeństwie reguły gry, to wymyślone przez ludzi przymusy, które kształtują ludzkie interakcje. Są one zatem społecznie konstruowane, a ich budowa może być rozpatrywana z punktu widzenia skodyfikowanych przepisów prawnych ( reguły formalne ) oraz nieformalnych przymusów (inaczej mówiąc niepisanych kodów zachowań ). Zob. North, D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press Ten rodzaj gospodarki charakteryzuje się następującymi cechami instytucjonalnymi: przesunięciem się międzynarodowej rywalizacji, ograniczeniem wpływu państwa na przemysł (deregulacja), instytucjonalizacja własności firm, szybkie zmiany technologiczne. Zob. Budros, A., The new capitalism and organizational rationality: the adoption of downsizing programs, , Social Forces September 1997, 76(1), p

16 Oba przytoczone terminy należą do słownika współczesnego zarządzania. Skrótowo rzecz ujmując można powiedzieć, że pojęcie downsizing jest używane do opisu dokonywanych przez organizacje stałych i na dużą skalę przeprowadzanych redukcji zatrudnienia. Cięcia w zatrudnieniu są dokonywane w celu podniesienia konkurencyjnych właściwości organizacji. Z kolei outsourcing 28 jest traktowany jako instrument zarządzania pozwalający na wykorzystywanie przez organizację zewnętrznych zasobów, co również umożliwia zmniejszanie zatrudnienia oraz tworzy warunki do wykorzystywania, tzw. alternatywnych form zatrudnienia 29. New economy (nowa gospodarka) kojarzona jest, przynajmniej na obecnym etapie jej rozwoju, z likwidacją miejsc pracy i generowaniem nowego typu bezrobocia. Jej przeciwieństwem staje się gospodarka społeczna (social economy). Istota tej ostatniej polega na tworzeniu miejsc pracy i zapewnianiu zatrudnienia osobom, które z procesu pracy zostały wyłączone, wykluczone. Stąd też bywa ona czasami określana jako gospodarka wykluczonych, co jest zapewne uproszczeniem. Równocześnie, ponieważ jest rozwijana przede wszystkim z myślą o ludziach pozostających poza rynkiem pracy, określenie gospodarka dla ludzi wykluczonych nie jest całkowicie pozbawione uzasadnienia. Wspomniane poprzednio typy praktyk, czyli downsizing i outsourcing, będą niosły określone skutki dla funkcjonowania rynku pracy, a szczególnie instytucji zatrudnienia. Jak przekonują Terrence E. Deal i Allan A. Kennedy, znani badacze kultury organizacyjnej, downsizing przyczyni się do radykalnej zmiany dotychczasowej kultury rynku pracy 30. Zasady funkcjonowania przyszłych rynków pracy, jak prognozują wspomniani Autorzy, będą wyznaczane przez kilka rodzajów kultur 31. Jedną z nich będzie kultura strachu. Poczucie zagrożenia możliwością utraty pracy będzie się łączyło z obawą o dotychczasowy sposób życia. Co nie pozostanie bez wpływu na kształtowanie się wzorów postępowania i preferowanie wartości charakterystycznych dla kultury cynizmu. Dbałość o własna karierę (m. in. myślenie o własnej kieszeni) oraz myślenie w kategoriach własnego interesu (kultura własnego interesu) będą podstawowymi treściami wspomnianej kultury. Kolejnym typem będzie kultura braku zaufania, nieufności. Skutkiem obawy o utratę pracy będzie skupianie się przez wszystkie kategorie pracowników na własnych sprawach. Czy w takiej sytuacji 28 Określenie pojawiło się w latach 90. Jest to skrót angielskiego wyrażenia outside resource using. 29 Szerzej wspomniane zagadnienie zostało omówione w opracowaniu: Sobczak, J. B., O kierunkach poszukiwania alternatywnych form pracy oraz zatrudnienia (2005) maszynopis. 30 Zob. Deal, T.E., Kennedy, A.A., The New Corporate Culture, London New York Tamże, s Krótki opis kultur podajemy za wspomnianą pracą. 16

17 można mieć zaufanie do innych? Stąd już prosta droga prowadząca do wykształcania się kulturowej anomii. Downsizing budzi wiele wątpliwości. Zaczynają być wysuwane zastrzeżenie pod adresem efektywności dokonywania radykalnych cięć zatrudnienia. Rachunek korzyści i strat może doprowadzić do wypracowania nowej strategii działania, która ograniczy stosowanie obecnych praktyk. To tylko przypuszczenie. Analizy przekształceń współczesnych rynków pracy bywają również prowadzone w kategoriach zmiany zasad etyki pracy. W celu pokazania, na czym polega wspomniana ewolucja, wystarczy powiedzieć, że w wieku XIX jej treścią była praca fizyczna ukazywana jako źródło wartości i bogactwa. W wieku XX oraz współcześnie, centralnym problemem stało się przywracanie ludzi do pracy, połączone z przełamywaniem niechęci do jej wykonywania 32. Zdaniem Z. Baumana jest to widoczne w programach welfare - to - work 33. Co w tłumaczeniu na język polski oznacza z opieki społecznej do pracy. Odnosząc wspomniane wyżej zagadnienia do problemów społecznych, można powiedzieć, że muszą być one rozpatrywane przynajmniej z dwóch punktów widzenia. Z jednej strony jako źródło generujące określone rodzaje problemów społecznych, a z drugiej jako tworzące społeczno-gospodarczy kontekst, którego pominięcie nie pozostawałoby bez wpływu na efektywność działań zmierzających do wyeliminowania lub ograniczenia niepożądanych skutków towarzyszących transformacji czy też globalizacji. Kiedy pada pytanie o aktualne problemy społeczne, to na pierwszym miejscu z całą pewnością pojawia się bezrobocie. Powód jest dość oczywisty. Bezrobocie na co zwraca uwagę Eugeniusze Kwiatkowski należy do najbardziej palących problemów społecznych współczesnego świata 34. Można powiedzieć, że jest to problem o charakterze uniwersalnym. Taki charakter ma wiele innych problemów. Przykładowo można wymienić tu biedę oraz korupcję. Przy czym zakres ich występowania w poszczególnych społeczeństwach będzie zależał nie tylko od poziomu rozwoju gospodarczego, ale również czynników społeczno kulturowych. Mówiąc o bezrobociu zazwyczaj ma się również na myśli cechy rynku pracy, a wśród nich szczególna uwaga bywa zwrócona na: 32 Korzystamy w tym wypadku z opisu Z. Baumana (Bauman, Z., Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, Wyd. WAM, Kraków 2006). Problematyka zmian etyki pracy jest również przedmiotem analizy R. Sennetta (Sennett, R., Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, Wyd. Muza S.A., Warszawa 2006) Tamże, s Kwiatkowski, E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2006, s

18 Dyskryminowanie różnych kategorii pracowników. Do tradycyjnych form dyskryminacji (dokonywanej przede wszystkim w oparciu o takie kryteria jak: płeć, kolor skóry, religia) doszły nowe. Na rynku pracy preferowani są ludzie młodzi, co pozostaje w sprzeczności z założeniami koncepcji znanej pod nazwą Społeczeństwo bez wieku. Małe szanse na zatrudnienie mają osoby niepełnosprawne lub będące nosicielami wirusa HIV albo chore na AIDS. Zmieniają się również stosowane formy dyskryminacji, poczynając od mających charakter bezpośredni, a kończąc na formach ukrytych. Problem jest na tyle ważny, że stał się przedmiotem zainteresowania organizacji międzynarodowych, np. Międzynarodowej Organizacji Pracy 35. Nieformalne formy zatrudnienia. W literaturze przedmiotu oraz oficjalnych dokumentach używanych jest kilka określeń. Mowa jest o nieformalnej gospodarce (informal economy), szarej strefie (invisible economy), czarnym rynku (black market), a także hidden economy ( ukryta lub nierejestrowana gospodarka ). Określenie nieformalna gospodarka pojawiło się ponad 30 lat temu i szybko weszło do powszechnego użytku. Bardzo szybko wzrasta sama gospodarka nieformalna, której obecność jest dostrzegalna prawie w każdym zakątku kuli ziemskiej, włącznie z krajami uprzemysłowionymi 36. Szara strefa występuje również w Polsce. Jak wynika z danych GUS w 2004 roku, w ciągu 9 miesięcy (I IX) w szarej strefie pracowało ok tys. osób, co stanowiło 9,6% ogólnej liczby pracujących 37. O zakresie zjawiska mogą świadczyć inne dane. Tym razem ustalone w wyniku przeprowadzonego sondażu opinii, którego celem była próba ustalenia praktyk świadczących o występowaniu szarej strefy. Wspomniane badania pokazały, chodzi w tym wypadku o deklaracje samych respondentów, że więcej niż jedna czwarta pracowników (28%) zmuszona była pracować bez właściwego wynagrodzenia. Z kolei 8% deklarowało, że w ich zakładach wynagrodzenie wypłacane było nieregularnie. Inną stosowaną formą jest brak płacenia podatków przynajmniej od 35 Wszystkie dane podaję za raportem pt. Equality at work: Tackling the challenges. Global Report under follow up to the ILO Declaration on Fundamental Principles and Rights at Work. International Labour Conference. 96th Session Pierwszy raport został opublikowany w 2003 roku. Zob. Time for Equality at Work (91st Session, Geneva 2003). 36 Report VI. Decent work and the informal economy. Sixth item on the agenda. International Labour Office, Geneva Praca nierejestrowana w Polsce w 2004 r., GUS

19 części wynagrodzenia, jakie jest wypłacane pracownikom. Tak deklarowało 10% badanych 38. Zapewnienie godnych warunków pracy. To problem nierozłącznie związany z występowaniem szarej strefy, która ze swej istoty nie gwarantuje pracownikom przestrzegania przysługujących im praw, w tym praw socjalnych. Co nie znaczy, że jest to problem tylko gospodarki nieformalnej. Polski rynek pracy nie jest wolny od wymienionych wyżej zagrożeń, ale trudno je uznać za specyficzne dla naszego społeczeństwa i wyłaniającego się kształtu nowego porządku gospodarczego (przy czym nie chodzi w tym wypadku o zakres ich występowania). Mimo, że od 2004 roku obserwujemy spadek wielkości bezrobocia, to nadal jest ono bardzo wysokie. W końcu grudnia 2007 roku bez pracy pozostawało 1 746,6 tysięcy osób, w zdecydowanej większości były to kobiety 39. Z tego wynika, że bezrobocie nadal jest ważnym problemem społecznym. Jeśli nawet zmniejsza się wielkość bezrobocia, to nie redukuje to automatycznie obaw o możliwość utraty pracy. Innym źródłem poczucia zagrożenia jest przekształcanie się rynku pracy. W przypadku naszego kraju jest on jeszcze dość stabilny, ale to nie oznacza, że zasady elastycznego kapitalizmu 40 w niedługim czasie wyznaczać rytmu funkcjonowania również naszej gospodarki. nie zaczną Ograniczanie bezrobocia i likwidacja jego społecznych skutków wymagają podejmowania różnorodnych działań. Nie może wśród nich zabraknąć aktywności, chęci poradzenia samemu sobie przez uczestników interesującego nas zjawiska, czyli samych bezrobotnych. Nie może w tym również zabraknąć środowiska, społeczności lokalnej, która stanowi bezpośrednie zaplecze dla pozbawionych możliwości wykonywania pracy jak i aktualnie pracujących. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na dwie sprawy. Pierwsza z nich dotyczy rynku i sposobu jego postrzegania. Nie mamy w tym przypadku zamiaru rozważać ekonomicznej definicji rynku i zasad jego funkcjonowania. Interesuje nas jego społeczna recepcja, a mówiąc prościej co my, uczestnicy życia gospodarczego, mamy na myśli kiedy wypowiadamy opinie na temat rynku? Analizując różne wypowiedzi, w tym zebrane w trakcie wywiadów, można dojść do przekonania, że rynek jest postrzegany jako coś niezależnego od nas, od naszych codziennych zachowań. Powstaje wrażenie, jakby duch 38 CBOS. Przestrzeganie praw pracowniczych i szara strefa. Związki zawodowe w przedsiębiorstwach. Komunikat z badań, Warszawa, styczeń Są to dane podane przez Główny Urząd Statystyczny. Liczba bezrobotnych kobiet wynosiła 1017,3 tys. Zob. GUS. Miesięczna informacja o bezrobociu w Polsce w grudniu 2007 roku ( 40 Określenie użyte przez R. Sennetta w: Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, Wyd. Muza S.A., Warszawa

20 Adama Smitha unosił się nad nami i wpływał na nasze myślenie o rynku. Dotyczy to przede wszystkim użytej przez niego przenośni sprowadzającej rynek do działania niewidzialnej ręki 41. Rzadko jest on postrzegany jako układ stosunków społecznych, które są regulowane przez normy i wartości. Rynki, w tym rynki pracy, powinny być postrzegane jako konstrukty kulturowe. Przyjęcie takiej perspektywy spowoduje, że: Po pierwsze przestaniemy myśleć o rynku jako czymś jednolitym. Zaczniemy dostrzegać zróżnicowania i będziemy myśleli nie o jednym rynku, ale rynkach. Każdy z nich może być regulowany przez inny zestaw kodów znaczeniowych. Po drugie przestaniemy traktować rynek jako nieco mityczną siłę, która narzuca nam określony sposób postępowania. Jeśli jest to układ stosunków społecznych, to jest on tworzony i podtrzymywany przez zachowania tych, którzy podejmują określone działania. Po trzecie regulatorem stosunków społecznych są normy i wartości. Z tego płynie określona nauka dla tych, których zamiarem jest dokonywanie przekształceń rynków pracy. Rozwiązania formalno-prawne to tylko jeden z możliwych typów regulatorów zachowań społecznych. Rynek postrzegany w kategoriach społecznych ma nie tylko swoją teraźniejszość, ale także przeszłość. Jeżeli chodzi o drugą z poprzednio sygnalizowanych spraw, to dotyczy ona postaw prezentowanych przez członków naszego społeczeństwa. Zapoczątkowanemu na początku lat 90. procesowi przemian, jak zauważyli badacze tego okresu, towarzyszyło wykształcanie się tzw. pragmatyzacji świadomości. Została ona nawet uznana za szczególny rys procesu transformacji. Zdaniem Anity Miszalskiej mogła ona przybierać różną postać. W przypadku większości społeczeństwa pragmatyzacja oznacza jednak głównie działania zorientowane na utrzymanie i ochronę dotychczasowej, a dziś zagrożonej pozycji społeczno-ekonomicznej 42. Pragmatyzacja, o czym przekonują badacze procesów transformacyjnych, dostarczyła uzasadnień dla dwóch odmiennych strategii adaptacyjnych. Jedna określona jako strategia rynkowa, zakładała gotowość wzięcia odpowiedzialności za własny los 43. Jej przeciwieństwem była druga strategia, która została określona jako strategia roszczeniowa. Ta z kolei uzależniała los i sytuację społeczno ekonomiczną jednostki od decyzji dystrybucyjnych państwa, nie zaś od własnych działań, od podejmowanego ryzyka Zob. Smith, A., Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, Warszawa 1954, tom II, s Miszalska, A., Psychokulturowy kontekst rozwoju kapitalizmu w Polsce, Kultura i Społeczeństwo 1997, nr 4, s Tamże, s Tamże, s

21 Dwie strategie, dwa różne typy postaw. Druga z nich preferuje bierność, inercję zachowań oraz dążenie do utrzymania zaistniałej sytuacji (...aby tylko nie było gorzej ). Przykłady takiego sposobu myślenia można odnaleźć u niektórych bezrobotnych. Oto cytat z wywiadu: nic bym w życiu nie zmienił. Dobrze jest jak jest. Gdybym coś zaczął robić, to by było lepiej. Ale na razie dobrze jest 45. Jest to strategia pozbawiona motywacji do podejmowania działań o charakterze innowacyjnym. Inaczej mówiąc, trudno w takim przypadku oczekiwać działań, które można uznać za przedsiębiorcze. Jak każda hipoteza, również i ta, z jednej strony budzi zastrzeżenia, a z drugiej wymaga dostarczenia dalszych danych przemawiających na rzecz jej prawdziwości. Odwołamy się w tym wypadku do badań, jakie były prowadzone wśród bezrobotnych i to na terenie województwa małopolskiego. Postawa powrotu do znanego pojawiła się już wśród pierwszych bezrobotnych na początku lat 90. Rozwiązania swojego problemu, czyli zaprzestania bycia bezrobotnym, upatrywali oni przede wszystkim w oczekiwaniu, że sytuacja jakoś sama się rozwiąże. Warto w tym miejscu przytoczyć wybierane przez bezrobotnych strategie zmiany narzuconej im roli. Typy preferowanych strategii 46 : 1. Strategia konserwatywna - jej zwolennicy woleli pobieranie zasiłku i oczekiwali na otrzymanie propozycji zatrudnienia. Najlepiej gdyby to był zakład państwowy (to był rok 1991), gdyby mogli pracować na takim samym stanowisku i w zawodzie jak przed zwolnieniem. Taki sposób myślenia prezentowało 63,3% badanych. 2. Strategia poszukiwania uzupełniających dochodów - oparta o pracę na czarno w prywatnym zakładzie i jednoczesne pobieranie zasiłku. Takiego wyboru dokonywało 10,4% bezrobotnych. 3. Strategia przedsiębiorcza - wystąpienie o pożyczkę dla bezrobotnych (wtedy udzielały jej RBP) i rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Gotowych zaryzykować i wykazać się własną inicjatywą było 8,6% badanych. 4. Strategia zmiany kwalifikacji - w celu zmiany narzuconej roli podjęcie starań o nabycie nowych lub podniesienie posiadanych kwalifikacji zawodowych. Miało to zwiększyć możliwości znalezienia nowego miejsca pracy. Chęć uczenia się wyrażało 8,3% badanych. 5. Strategia biernej adaptacji - akceptacja statusu bezrobotnego i pobieranie zasiłku. Zgodę na status bezrobotnego wyrażało 2,9%. Strategia podobna do konserwatywnej, jednak nie taka sama. Poprzednia preferowała bierność, zakładała 45 Cytat pochodzi z opracowania: Sobczak, J.B., Długotrwali bezrobotni w obliczu swego bezrobocia, (Raport z badań socjologicznych), Kraków 2005, s. 12 (maszynopis). 46 Omówienia wspomnianych strategii dokonuję w oparciu o: Marcinkowski, A., Sobczak, J.B., Indywidualne strategie radzenia sobie z bezrobociem, Humanizacja Pracy. Numer specjalny: Bezrobocie, Warszawa 1992, nr 1 2. Badania w oparciu, o które ustalono cytowane strategie nie miały charakteru reprezentatywności. W badaniach wzięło udział 509 (N = 509) bezrobotnych dawnego województwa miejskiego krakowskiego. 21

22 oczekiwanie na rozwiązanie zaistniałej sytuacji. Ta strategia zakłada pogodzenie się z losem ( tak już musi być...). 6. Inne wybory - prawie 6,0 % badanych przewidywało, że ich sytuacja ulegnie zmianie w wyniku rozwiązań, które odbiegały od tych, które przedstawiały poprzednio wymienione strategie. W oparciu o wyniki cytowanych badań sformułowana została teza mówiąca o tym, że bezrobocie przekształca się w swoisty subkontekst socjalizacyjny 47. Bezrobotni podlegali wtórnej socjalizacji, której sprzyjała petryfikacja statusu bezrobotnego. Nie można w tym wypadku mówić o przejściowości zjawiska. Późniejsze badania (rok 2004) 48, tym razem prowadzone wśród długotrwale bezrobotnych, pozwalały na postawienie hipotezy, że preferowany przez badane osoby sposób postrzegania świata wskazywał na występowanie tzw. świadomości praktycznej. Tym razem interpretacja została oparta o odwołanie się do propozycji Anthony Giddensa, znanego socjologa brytyjskiego. Proponowana przez niego interpretacja świadomości społecznej oparta jest o wyróżnienie wspomnianej już świadomości praktycznej, która jest przeciwstawiona świadomości dyskursywnej. Różnica polega na sposobie artykulacji przez jednostki wiedzy o warunkach swego działania, jego regułach i procedurach. Pierwsza preferuje rutynę, jej źródłem jest brak umiejętności wyartykułowania przez jednostkę wiedzy o warunkach działania. W takim przypadku, działanie oparte jest o przyjęte milczące założenie, że tak po prostu być musi. Cechą świadomości dyskursywnej jest umiejętność dokonania opisu, a jak stwierdza A. Giddens: dyskursywne sformułowanie reguły jest już jej interpretacją 49. Świadomość praktyczna staje się źródłem postaw pasywnych, ponieważ to, do czego jesteśmy zdolni to jedynie odtwarzanie tego, co już było, co jest nam znane. Ten swoisty rodzaj wyuczonej nieudolności wynika z określonego rodzaju postrzegania rzeczywistości społecznej, zasad wyznaczających sposób jej postrzegania. Problem pasywności osób długotrwale bezrobotnych, a także biednych, a mówiąc ogólniej wykluczonych, bywa rozpatrywany w kategoriach kulturowych. Jeremy Rifkin mówi o subkulturze wyrzutków społecznych, Zygmunt Bauman analizuje kulturę nędzy, z kolei Francisco Villa charakteryzuje kulturę ubóstwa. Ten ostatni, co będą także czynili inni 47 Marcinkowski, A., Sobczak, J.B., Bezrobotni i instytucje interpretacje, definicje i strategie działania [w:] R. Borowicz, R., Łapińska Tyszka, K. (red.) Syndrom bezrobocia, Wyd. PAN, Warszawa 1993, s. 47. W przywołanym artykule przeprowadzona została analiza wtórnej socjalizacji oraz zjawisko tzw. pułapki socjalizacjnej. 48 Zob. Sobczak, J.B., Długotrwale bezrobotni., dz. cyt. 49 Giddens, A., Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, Wyd. Zysk i S ka, Poznań 2003, s

23 badacze, wyprowadza zaproponowane rozumienie kultury ubóstwa od amerykańskiego antropologa Oskara Lewisa, który wymienił około siedemdziesięciu cech (wymiarów) wspomnianej subkultury 50. Niezależnie od tego jak będzie określana interesująca nas subkultura zawsze mowa będzie o tym, że jej konstytutywną cechą jest zespół norm i wartości oparty na bierności oraz ograniczający sposób widzenia świata do tego, co było, co jest jednostce znane. Kultura ubóstwa silnie wpływa na zachowania tych, którzy są jej nosicielami i działa jako czynnik zmniejszający możliwości mobilności społecznej oraz wyjścia ze stanu ubóstwa 51. Pragmatyzacja świadomości czy też świadomość praktyczna, to kategorie służące do opisu pewnych charakterystycznych cech świadomości społecznej określonego społeczeństwa lub środowiska. Mimo preferowania podobnych wartości i zachowań, nie mogą być utożsamiane z tym, co jest określane jako kultura nędzy czy też kultura bezrobocia. Niska umiejętność werbalizacji własnego działania będzie sprzyjała wytwarzaniu się kompleksu norm i wartości tworzących wspomniane subkultury. Przedstawiona wyżej analiza miała służyć wykazaniu, że bierność powinna zostać uznana jako problem społeczny. Kryje się za tym propozycja odejścia od pewnego schematu myślenia, który koncentrował uwagę raczej na skutkach pewnych procesów i stronie objawowej zjawisk otaczającej nas rzeczywistości społecznej. Cechą definicyjną problemu społecznego jest konieczność podjęcia ingerencji w celu jego rozwiązania lub ograniczenia jego społecznych skutków. Stosunkowo łatwo, co jest daleko idącym uproszczeniem, proponować rozwiązania, kiedy przedmiotem naszego zainteresowania jest bezrobocie. Repertuar środków jest znany. Jakie jednak działania powinny być podjęte w celu zmiany wybieranych postaw? Zdaniem Johna K. Galbraitha: dla pojedynczego człowieka jedynym rozwiązaniem jest ucieczka od swoistej kultury ubóstwa. Jeżeli wypadki ucieczki są coraz częstsze, to możliwe staje się przełamanie równowagi, która tę kulturę podtrzymuje 52. W ostatnich latach obserwujemy wzrost zainteresowania takimi zagadnieniami jak lokalna gospodarka, lokalna przedsiębiorczość czy też przedsiębiorczość korporacji. 50 Villa, F., Polityka społeczna, demokracja i praca socjalna, Kraków 1997, s Tamże, s Galbraith, J.K., dz. cyt., s. 67. W innym miejscu tej samej pracy sformułowana została bardzo ważna uwaga: Rozwój gospodarczy polega na zwiększaniu możliwości wyrwania się z równowagi na poziomie ubóstwa i ze swoistej kultury ubóstwa tym ludziom, którzy maja do tego motywację. Jak już zauważyliśmy, może to być ucieczka albo w obrębie danej kultury, albo od niej, s