Innovative activity of SME s and sources of financing their development

Transkrypt

1 Marek Martin 1 Michał Pietraszewski 2 Specyfika działalności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw, a źródła finansowania ich rozwoju Innovative activity of SME s and sources of financing their development Streszczenie Artykuł jest próbą zidentyfikowania związków pomiędzy ilością i charakterem wykorzystywanych przez innowacyjne MSP źródeł finansowania rozwoju, a specyfiką prowadzonej przez nie działalności innowacyjnej. Zawarte w niniejszym opracowaniu rozważania i analizy oparte są na wynikach badań empirycznych innowacyjnych MSP reprezentujących podwyższony potencjał innowacyjny pochodzących przede wszystkim z wiodących aglomeracji miejskich zlokalizowanych na terenie całego kraju, w których funkcjonują czołowe ośrodki akademickie. Analiza zaobserwowanych prawidłowości pozwalają sądzić, że firmy polegające na wewnętrznych źródłach finansowania lub na ograniczonej liczbie źródeł zewnętrznych charakteryzują się niniejszą aktywnością innowacyjną, wykazują również tendencję do koncentrowania się na własnych zasobach w innych obszarach funkcjonowania firmy, w tym w zakresie źródeł i impulsów dla prowadzonej działalności innowacyjnej, co w niekorzystny sposób wpływa na ich poziom oraz charakter działalności innowacyjnej oraz inne aspekty ich działalności. Analiza zebranego materiału empirycznego pozwala przypuszczać, że opracowanie instrumentów polityki gospodarczej zorientowanych na zwiększenie ilości źródeł finansowania rozwoju wykorzystywanych przez MSP może pozytywnie wpłynąć na charakter prowadzanych przez nie działań w zakresie innowacyjności. 1. Wstęp, założenia projektu badawczego Kluczowa rola przedsiębiorczości i procesów innowacyjnych jako czynnika stymulującego rozwój gospodarczy i postęp cywilizacyjny nie budzi we współczesnym świecie wątpliwości. Koncepcja gospodarki opartej na wiedzy została sformułowana dla przeciwstawienia jej panującej w ostatnich stuleciach gospodarki przemysłowej. Wprawdzie poprzednie systemy gospodarcze korzystały z wiedzy determinującej postęp techniczny, jednak na przełomie wieków XX i XXI rola kapitału wiedzy, w wyniku przede wszystkim zastosowań i rozwoju informatyki, stała się dominująca, dotyczy to zarówno funkcjonowania gospodarki (automatyzacja procesów produkcyjnych, szybka transmisja informacji przez Internet itd.), jak i wzrostu gospodarczego (endogenizacja postępu technicznego) (Welfe, 2007). Według szacunkowych badań przeprowadzonych przez ekonomistów amerykańskich innowacje, a w szczególności zastosowania zdobyczy nauki i techniki w gospodarce, są źródłem do 75% wzrostu gospodarczego. Niektórzy ekonomiści są nawet zdania, że o dobrobycie społeczeństwa w 90% decyduje postęp techniczny (Denison, 1962) 3. Zdolność generowania przez daną gospodarkę unikalnych sposobów gospodarowania istniejącymi zasobami lub tworzenie nowych zasobów w postaci innowacyjnych pomysłów lub nowych materiałów jest źródłem szerokiej debaty prowadzonej od dziesięcioleci przez różne środowiska opiniotwórcze oraz decyzyjne. Poszukiwanie czynników decydujących o długookresowej zdolności kraju do tworzenia i komercjalizacji nowych idei leżu u podstaw koncepcji narodowej zdolności innowacyjnej, 1 Adiunkt, Wydział Organizacji i Zarządzania, Katedra Ekonomii, Politechnika Łódzka. 2 Adiunkt, Wydziału Nauk Społecznych i Technicznych, Wyższa Szkoła Humanistyczno Ekonomiczna we Włocławku 3 Największy udział postępu technicznego we wzroście dochodu narodowego, wynoszący 75%, zanotowano we Francji (na podstawie badań wykorzystujących metodologię E.F. Denisona, obejmujących okres r.). Udział postępu technicznego we wzroście dochodu narodowego Polski (za okres ) wynosił 44,3% (patrz S. Szwedowski, Efektywność postępu naukowo-technicznego, PWN, Warszawa 1976, s. 72, 93-95, za S. Krajewski, Procesy innowacyjne w przemyśle, Książka i Wiedza, Warszawa 1985, s. 5). 1

2 która łączy ujęcie makroekonomiczne ze spojrzeniem przez pryzmat branż i przedsiębiorstw (Stern, Porter, Furman, 2000). Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) na proces rozwoju i wzrostu gospodarczego nabiera w ostatnim czasie coraz większego znaczenia. MSP są aktualnie postrzegane jako niezwykle istotny element w procesie kreowania rozwoju gospodarczego, zwiększania konkurencyjności przemysłu i tworzenia nowych miejsc pracy. Elastyczność i innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw pozwala na szybkie i efektywne dostosowanie się do zmieniającego się otoczenia i pojawiających się szans oraz zagrożeń. W połowie dekady lat dziewięćdziesiątych we wszystkich krajach Wspólnoty Europejskiej działało 15,8 miliona małych i średnich firm, dawały one zatrudnienie 66% osób zawodowo czynnych, przychody ze sprzedaży stanowiły 65% całkowitych przychodów wszystkich firm działających w UE (European Commission, 1995). Wśród małych i średnich firm szczególną rolę w procesach rozwojowych i zmianach strukturalnych tradycyjnych regionów przemysłowych odgrywają podmioty posiadające ponadprzeciętny potencjał innowacyjny. Znaczenie MSP reprezentujących duży potencjał innowacyjny wynika nie tylko z prostego nałożenia się dwóch elementów, z jednej strony ich potencjału innowacyjnego i zdolności do kreowania rozwiązań zaawansowanych technologicznie, z drugiej mobilności i szczególnej atrakcyjności dla gospodarki narodowej właściwej firmom o niewielkich rozmiarach. Problem uwarunkowań i barier funkcjonowania, w tym powstawania i rozwoju, MSP reprezentujących ponadprzeciętny potencjał innowacyjny były i są przedmiotem wielu studiów i analiz prowadzonych w krajach wysoko rozwiniętych. Otwartą pozostaje również kwestia optymalizacji instrumentów wspierania rozwoju tego rodzaju podmiotów z punktu widzenia specyficznych uwarunkowań ich funkcjonowania oraz potrzeb rozwojowych. 2. Cel badań i metodologia Podczas realizacji projektu szkoleniowo-doradczego Akademia Innowacji i Venture Capital dofinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Działania 2.3. "Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki" Sektorowego Programu Operacyjnego Rozwój Zasobów Ludzkich przeprowadzono badania kwestionariuszowe 247 firm uczestniczących w projekcie. Proces zbierania danych od respondentów odbywał się w okresie od czerwca 2006 do czerwca 2008 w związku z prowadzonymi w ramach projektu szkoleniami. Respondentami były przedsiębiorstwa reprezentujące podwyższony potencjał innowacyjny pochodzące przede wszystkim z wiodących aglomeracji miejskich zlokalizowanych na, w których funkcjonują czołowe ośrodki akademickie. Badane firmy reprezentowały różne działy gospodarki narodowej oraz gałęzie przemysłu. Badaniami objęto tylko te przedsiębiorstwa, które prowadzą działalność badawczo-rozwojową lub dokonują zakupów wyników badań służących wdrażaniu nowych lub ulepszonych wyrobów bądź nowych lub ulepszonych technologii produkcji i świadczenia usług. Kolejnym kryterium, które zaliczało dany podmiot do próby badawczej był fakt przeznaczania przez nie stosunkowo wysokiego odsetka obrotów na działalności B+R. Dodatkowym wskaźnikiem była aktywność przedsiębiorstwa we wdrażaniu nowości technologicznych lub produktowych na docelowych rynkach. Do najważniejszych celów badania można zaliczyć identyfikację podstawowych barier oraz ścieżek rozwoju przedsiębiorstw sektora małych i średnich przedsiębiorstw, które posiadają potencjał rozwojowy. Autorzy postawili sobie również za cel identyfikację głównych potrzeb rozwojowych przedsiębiorstw oraz zaproponowanie rekomendacji mających na celu kreowanie działań i instrumentów zorientowanych na eliminację ograniczeń jakie napotykają innowacyjne MSP na drodze swojego rozwoju. Autorzy podjęli próbę odpowiedzi na pytanie czy dostępne dla firmy i wykorzystywane w praktyce gospodarczej źródła finansowania działalności innowacyjnej determinują charakter prowadzonej działalności innowacyjnej. Na bazie zebranego materiału empirycznego dokonano próby oceny wpływu charakteru oraz różnorodności źródeł finansowania działalności rozwojowej innowacyjnych MSP na specyfikę ich działalności innowacyjnej. W ramach przeprowadzonych analiz dokonano selekcji innowacyjnych MSP z punktu widzenia wykorzystywanych przez nie źródeł finansowania rozwoju oraz dokonano próby zidentyfikowania specyfiki działalności innowacyjnej przedsiębiorstwa reprezentujących poszczególne analizowane kategorie podmiotów. 2

3 2. Podstawowe informacje dotyczące badanych przedsiębiorstw W grupie przedsiębiorstw objętych badaniem dominują podmioty małe (około 40%). Mikrofirmy stanowią nieco ponad 1/3 badanych przedsiębiorstw (34%). Ponad ¼ ogółu badanych firm stanowią jednostki średniej wielkości (26%). Spośród badanych firm najwięcej miejsc pracy powstało w firmach średnich (78%). Ilość zatrudnionych w firmach małych kształtuje się na poziomie zbliżonym do 1/5 (19%) ogółu zatrudnionych. W mikrofilmach objętych badaniem zatrudnienie znajduje jedynie około 3% ogółu zatrudnionych w przedsiębiorstwach objętych badaniem. Wśród kategoriach badanych firm dominują firmy relatywnie niewielkiej wielkości. Wielkość średniego zatrudnienia w poszczególnych kategoriach badanych firm kształtuje się na poziomie: 3,3 osoby w przypadku mikrofilm,18,9 osoby w przypadku firm małych oraz 105,4 osoby w przypadku firm średnich. Średnie zatrudnienie ogółem wynosi 10,6 osoby. Zdecydowanie najwięcej osób posiadających wyższe wykształcenie zatrudnionych jest w firmach średniej wielkości, ponad 60% ogółu osób z wyższym wykształceniem zatrudnionych jest w firmach tej kategorii. Niewiele poniżej 1/3 osób posiadających wyższe wykształcenie (31%) zatrudnionych jest w firmach małych. Około 9% osób posiadających dyplom wyższej uczelni zatrudnionych jest w mikrofirmach. Rozkład zatrudnienia osób ze znajomością języków obcych w poszczególnych kategoriach badanych firm jest podobny do rozkładu osób w wyższym wykształceniem. Również w tym przypadku najwięcej osób posiadających podwyższone kwalifikacje zatrudnionych jest w firmach syreniej wielkości, jest to 49% ogółu zatrudnionych. W firmach małych zatrudnionych jest 43% posiadających znajomość języków obcych. Mniej niejedna na dziesięć (8%) osób legitymujących się znajomością języków obcych zatrudniona jest w mikro firmach. Okres działania firmy na rynku jest wyraźnie skorelowany z jej wielkością. Średni okres działania na rynku badanych firm wynosi w 2008 roku 10 lat. Najmłodsze spośród badanych firm są firmy najmniejsze, ich średni czas działania na rynku wynosi 5 lat. Okres działania na rynku firm małych wynosi średnio 11 lat. Firmy średniej wielkości działają na rynku przeciętnie o rok dłużej (12 lat). Na podkreślenie zasługuje relatywnie duża różnica średniego wieku mikro-firmy i firmy małej, która średnio wynosi ca. 6 lat i jest ona zdecydowania większa (trzykrotnie) od różnicy średniego wieku pomiędzy firmą średniej wielkości, a firmą małą. Blisko połowa badanych firm (44%) działa w sektorze usług. Ponad ¼ badanych firm (27%) zajmuje się działalnością produkcyjną. Jedna na pięć badanych firm zajmuje się działalnością handlową. Około 5% badanych firm zajmuje się działalności B+R, w przypadku 2% obszarem działania jest turystyka. Największy odsetek firm objętych badaniem funkcjonuje w formie spółki z o.o. (39%), jedna na trzy badane firmy funkcjonuje w formie jednoosobowej działalności gospodarczej. Blisko 1/10 badanych firm dział w formie spółki cywilnej. W formie spółki jawnej funkcjonuje 13% badanych firm. Spółkami akcyjnymi jest 4% firm objętych badaniem. Przedsiębiorstwa objęte badaniem koncentrują się na rynku ogólno-krajowym, jako podstawowym obszarze swojej działalności, ponad połowa (54%) podmiotów wskazała ten rynek jako podstawowy. Blisko 1/5 badanych firm jako podstawowy obszar działania wskazało rynek regionalny. Podobny wskaźnik występuje w przypadku rynku zagranicznego. Około 8% badanych firm wskazało jako podstawowy obszar działania rynek lokalny. Duży udział przedsiębiorstw działających głownie na rynku krajowym oraz relatywnie duży udział działających za rynku zagranicznym wskazuje że przedsiębiorstwa objęte badaniem wykazują się dużą skutecznością w zdobywaniu nowych rynków i odważnie wychodzą poza region w którym są zlokalizowane. Struktura drugoplanowych rynków na których działają firmy potwierdza tendencje wcześniej zaobserwowane. Na podkreślenie zasługuje wyraźny wzrost, kosztem głównie rynku regionalnego, znaczenie rynku zagranicznego z 19% do 38% co należy uznać za pozytywną tendencję. Badane firmy wykazują dużą aktywność innowacyjną. Ponad ¾ badanych firm wdrożyło w ciągu ostatnich trzech lat nowe produkty lub usługi. W przypadku blisko połowy wdrożonych produktów były to w ocenie przedsiębiorców nowości na skalę rynkową. Ponad 40% badanych firm dokonywało dokonywał w ostatnich latach zmian technologii produkcyjnych., a w 1/3 takich zmian były to w ocenie respondentów nowości dla rynku. Respondenci wysoko oceniają efektywność podejmowanych działań innowacyjnych. W przypadku blisko 2/3 respondentów (62%) wdrożone w ciągu ostatnich 3 lat nowe produkty lub usługi w bardzo dużym stopniu przyczyniły się do zdobycia nowych klientów były bardzo skuteczną innowacją. W przypadku 19% wdrożeń zanotowaną słabszy pozytywny efekt w obszarze pozyskiwania nowych klientów. Jedna na dziesięć wdrożonych innowacji nie przyczyniła się do zdobycia nowych klientów. Ważnym czynnikiem wskazującym na efektywność podejmowanej przez badane firmy działalności innowacyjnej jest wysoka konkurencyjność rozwiązań innowacyjnych generowanych przez przedsiębiorstwa. W przypadku 3

4 blisko 2/3 badanych firm nowe produkty lub usługi skierowane na rynki krajów wysoko rozwiniętych. W przypadki 43% badanych firm taka orientacja rynkowa jest bardzo wyraźna. Jedynie w przypadku 14% firm nowe rozwiązania nie są kierowane na rynki krajów wysoko rozwiniętych. Największy udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych produktów/usług wprowadzonych w ostatnich trzech latach w całkowitej sprzedaży firmy zanotowano w przypadku mikro-firm. Ponad 2/3 (68%) przychodów tej kategorii firm pochodzi ze sprzedaży produktów i usług wprowadzonych w ostatnim czasie. Udział sprzedaży nowych lub zmodernizowanych produktów/usług w całkowitej sprzedaży badanych firm wykazuje wyraźną tendencję spadkową wraz z wzrostem wielkości firmy. W przypadku firm małych wartość tego wskaźnika wynosi 36,6%, firmach średnich spada do poziomu 23,3%. Powyższe wskaźniki wskazują na dużą aktywność innowacyjną mikro-firm oraz ich wyższy w porównaniu z ogółem badanych przedsiębiorstwa potencjał rozwojowy. 3. Związki pomiędzy charakterem działalności innowacyjnej badanych MSP, a wykorzystywanymi przez nie źródłami finansowania ich rozwoju. W dalszej części opracowania podjęto próbę zidentyfikowania i wstępnej charakterystyki na podstawie dostępnego materiału empirycznego związków pomiędzy wykorzystywanymi przez badane firmy źródłami finansowania rozwoju, a specyfiką prowadzonej przez nie działalności innowacyjnej. W ramach przeprowadzonych analiz uwzględniono następujące rodzaje źródeł finansowania: 1. środki, 2. oraz (w tym od rodziny i znajomych), 3., (w tym od rodziny i znajomych) oraz kredyty bankowe i leasing, 4. Wszystkie dostępne dla przedsiębiorstwa źródła finansowania w tym: środki, (w tym od rodziny i znajomych), kredyty bankowe, leasing oraz różnego rodzaju źródła typu equity (w tym: PE, VC, Granty i inne), Analiza literatury przedmiotu wskazuje, że zarówno w realiach krajowych (Stawasz, 1999) jak i przypadku innowacyjnych MSP działających w krajach wysoko rozwiniętych (Martin, 2003) bariera finansowa rozwoju jest jedną z głównych barier ograniczających możliwości rozwojowe oraz aktywność innowacyjną MSP. W związku powyższym uznano, że rozpoznanie uwarunkowań oraz związków pomiędzy wykorzystywanymi przez podmioty gospodarcze źródłami finansowania, a charakterem prowadzonej przez nie działalności innowacyjnej jest zagadnieniem ciekawym poznawczo, jak również ważnym z punktu widzenia formułowania lub modyfikacji postulatów i rekomendacji pod adresem polityki gospodarczej. W ramach przeprowadzonych rozważań podjęto próbę zidentyfikowania związków pomiędzy charakterem prowadzonej działalności innowacyjnej, obejmującej zrealizowane w ostatnich trzech latach wdrożenia nowych produktów lub usług, stopniem nowości zrealizowanych wdrożeń dla rynku, zmianami technologii produkcji oraz stopniem nowości wdrożonych technologii, w relacji do wykorzystywanych źródeł finansowania rozwoju badanych firm (patrz tabela 1). Analiza zabranego materiału empirycznego wskazuje na wyraźny związek pomiędzy rodzajem wykorzystywanych źródeł finansowania rozwoju firmy, a dokonywaniem zmian technologii produkcyjnych oraz stopniem nowości dla rynku wdrożonych technologii. W obydwu tych przypadkach zaobserwowano pozytywny związek (o charakterze wyraźnego trendu) pomiędzy ilością wykorzystywanych przez MSP źródeł finansowania, a odsetkiem firm, które dokonały zmian wykorzystywanej technologii produkcyjnej w ciągu ostatnich trzech lat oraz stopniem nowości wdrażanych rozwiązań z punktu widzenia rynku. W przypadku firm wykorzystujących jedynie środki dla potrzeb finansowania swojego rozwoju nieco ponad 14% badanych firm dokonało w ciągu ostatnich trzech lat zmiany wykorzystywanej technologii produkcyjnej. W przypadku firm wykorzystujących obok środków własnych wskaźnik ten rośnie do około 22%, dla firm które dodatkowo wykorzystują kredyty bankowe oraz leasing wynosi 35,5%, a w przypadku podmiotów które korzystają z finansowania typu equity oraz grantów rośnie do 37,2%. Wdrożone technologie były nowością dla rynku w przypadku dla odpowiednio 12%, 19%, 29% i 31% firm w zależności od rodzaju i ilości wykorzystywanych przez nie źródeł finansowania rozwoju. Powyższe wyniki wyraźnie wskazują na występowanie dodatniego związku pomiędzy dokonywaniem przez badane podmioty gospodarcze wdrożeń nowych technologii produkcyjnych oraz stopniem nowości wdrażanych technologii dla rynku, a ilością i charakterem wykorzystywanych źródeł finansowania ich działalności. W świetle przeprowadzonych badań firmy korzystające jedynie z środków własnych ponad dwukrotnie rzadziej 4

5 dokonują zmian wykorzystywanej technologii produkcyjnej, a wdrożone technologie rzadziej stanowią nowość dla rynku. Tabela 1. Aktywność innowacyjna firm w zależności od wykorzystywanych źródeł finansowania rozwoju (odsetek firm które wykazały się poszczególnymi typami aktywności) Lp Charakter aktywności innowacyjnej Wdrożenie w ostatnich trzech latach nowych produktów lub usług Wdrożone produkty/usługi były nowością dla rynku Dokonanie zmiany technologii produkcyjnej w ciągu ostatnich trzech lat Wdrożone technologie środki +leasing 71,4% 77,8% 74,2% 72,1% 42,9% 55,6% 48,4% 44,2% 14,3% 22,2% 35,5% 37,2% 12,1% 19,3% 29,0% 31,2% były nowością dla rynku Zawarte w tabeli 1 dane pozwalają na zidentyfikowanie innej ciekawej prawidłowości. Najwyższy poziom innowacyjności mierzonej wdrożeniem w ostatnich trzech latach nowych produktów i usług oraz stopniem nowości dokonanych wdrożeń reprezentują podmioty wykorzystujące środki oraz. Niższe poziomy obydwu powyżej wymienionych wskaźników innowacyjności zaobserwowano zarówno w przypadku firm wykorzystujących mniejsza (jedynie środki ), jak i większą liczbę źródeł finansowania rozwoju. Na obecnym etapie badań trudno jest jednoznacznie zinterpretować powyższe prawidłowości. Zaobserwowane prawidłowości mogą sugerować, że spadek wskaźników innowacyjności w przypadku firm wykorzystujących większa liczbę źródeł finansowania wynika z konieczności alokowania zgromadzonego w firmie zasobu przedsiębiorczości na inne niż stricte związane z wprowadzaniem innowacji zadania związane z pokonywaniem różnorodnych trudności związanych z pozyskiwaniem zewnętrznego finansowania. Tablica 2. Efektywność wdrożonych w ciągu ostatnich trzech lat produktów i usług w zakresie pozyskiwania nowych klientów (odsetek firm w przypadku których nowe produkty lub usługi przyczyniły się do zdobycia nowych klientów) w relacji do źródeł finansowania rozwoju firmy Lp. Charakter aktywności innowacyjnej środki +leasing 1 Zdecydowanie tak 57,1% 55,6% 54,8% 55,8% 2 Raczej tak 14,3% 11,1% 16,1% 16,3% 3 Trudno powiedzieć 0,0% 11,1% 6,5% 4,7% 4 Raczej nie 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 5 Zdecydowanie nie 0,0% 0,0% 3,2% 4,7% Analiza danych zawartych w tabelach 2 i 3 pozwala zauważyć, że o ile brak jest wyraźnego związku pomiędzy efektywnością nowo wprowadzonych produktów i usług w zakresie pozyskiwania nowych klientów, a ilością wykorzystywanych źródeł finansowania rozwoju, to wyraźnie zauważalny jest związek 5

6 pomiędzy znaczeniem nowo wprowadzonych produktów dla sprzedaży na rynkach krajów wysoko rozwiniętych, a ilością wykorzystywanych źródeł finansowania. Firmy wykorzystujące większą liczbę źródeł finansowania rozwoju wykazują się wyraźnie wyższą skutecznością w zakresie lokowania nowo wprowadzonych produktów na rynkach krajów wysoko rozwiniętych. Tablica 3. Efektywność wdrożonych w ciągu ostatnich trzech lat produktów i usług w zakresie zwiększania sprzedaży na rykach krajów wysoko rozwiniętych (odsetek firm w przypadku których nowe produkty lub usługi przyczyniły się do zwiększenia sprzedaży na rynkach krajów wysoko rozwiniętych) w relacji do źródeł finansowania rozwoju firmy Lp. Charakter aktywności innowacyjnej środki +leasing 6 Zdecydowanie tak 14,3% 11,1% 29,0% 34,9% 7 Raczej tak 0,0% 11,1% 16,1% 14,0% 8 Trudno powiedzieć 28,6% 33,3% 19,4% 18,6% 9 Nie 14,3% 11,1% 9,7% 9,3% W tablicy 4 dokonano zestawienia wyników badań empirycznych MSP w zakresie wprowadzenia różnych rodzajów innowacji (produktowe, procesowe, organizacyjne i inne) przez firmy wykorzystujące różne źródła finansowania działalności. Zebrane dane jednoznacznie wskazują na występowanie dodatniego związku pomiędzy aktywnością innowacyjną badanych firm w zakresie wprowadzania różnych rodzajów innowacji (produktowych, procesowych, organizacyjnych i innych), a ilością i charakterem wykorzystywanych przez badane firmy źródeł finansowania ich działalności. Najsilniejszy związek występuje w przypadku innowacji produktowych, nieco słabszy w przypadku innowacji procesowych i organizacyjnych. Analogicznie zaobserwowano potwierdzający powyższe spostrzeżenia negatywny związek pomiędzy udziałem firm nie wprowadzających innowacji, a ilością wykorzystywanych przez nie źródeł finansowania, w przypadku firm wykorzystujących jedyne środki 16,4% z nich nie wprowadziło innowacji. Wskaźnik ten wykazuje wyraźną tendencję malejącą wraz ze wzrostem ilości wykorzystywanych przez firmy źródeł finansowania, w przypadku firm korzystających ze wszystkich dostępnych źródeł finansowania wskaźnik ten spada do poziomu 7%. Tabela 4. Rodzaj wprowadzanych przez badane firmy innowacji Lp. Rodzaj innowacji środki kredyt bankowy 1 Produktowe 11,7% 23,1% 27,4% 41,9% 2 Procesowe 14,3% 22,2% 29,0% 37,2% 3 Organizacyjne 13,5% 26,4% 32,3% 34,9% 4 Inne 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 5 Nie wprowadzano 16,4% 11,1% 9,7% 7,0% Analiza związków pomiędzy skalą nowości wprowadzanych przez MSP objęteych badaniem rozwiązań innowacyjnych, a ilością i charakterem wykorzystywanych przez nie źródeł finansowania rozwoju (patrz tablica 5) wskazuje na występowanie dodatniego związku pomiędzy skala nowości wprowadzanych przez firmy nowości, a ilością i charakterem wykorzystywanych źródeł finansowania praktycznie we wszystkich analizowanych aspektach działalności innowacyjnej. Najsilniejszy dodatni związek pomiędzy ilością i charakterem wykorzystywanych źródeł finansowania rozwoju, a skalą nowości wprowadzanych rozwiązań występuje w przypadku rozważania skali wprowadzanych przez badane firmy nowości z punktu widzenia 6

7 firmy. Wprowadzane rozwiązania innowacyjne są nowością dla 12% procent firm wykorzystujących jedynie środki dla potrzeb finansowania rozwoju, dla 21% firm które również wykorzystują w tym zakresie, dla 34% firm które ponadto wykorzystują kredyt i leasing oraz dla 33% firm, które wykorzystują wszystkie potencjalnie dostępne źródła finansowania rozwoju. Pewien związek można również zaobserwować w przypadku rozpatrywania skali wprowadzanych nowości z punktu widzenia uwarunkowań rynku europejskiego. Tabela 5. Skala nowości wprowadzanych rozwiązań innowacyjnych Rozwiązanie Lp. innowacyjne jest środki +leasing nowością dla 1 Firmy 12,3% 21,1% 34,5% 33,6% 2 Branży 0,0% 11,1% 16,1% 15,0% 3 Kraju 14,3% 22,2% 19,4% 23,3% 4 Rynku europejskiego 0,0% 0,0% 3,2% 7,0% 5 Świata 0,0% 0,0% 0,0% 4,7% 6 Nie wiem 0,0% 0,0% 6,5% 4,7% W przypadku głównych powodów nie wprowadzania innowacji w relacji do ilości i charakteru wykorzystywanych źródeł finansowania (patrz tabela 6) można zaobserwować, że wraz ze wzrostem liczby wykorzystywanych źródeł finansowania spadek znaczenia baku środków finansowanych jako czynnika ograniczającego wprowadzania innowacji. Firmy wykorzystujące mniejszą ilość źródeł finansowania wykazują również większe, niż to ma miejsce w przypadku firm korzystających z większej liczby źródeł finansowania przekonanie, że specyfika rynku oraz specyfika produktu/usługi nie wymagają wprowadzania innowacji. Tabela 6.: Powody nie wprowadzania innowacji Lp. Przyczyna środki +leasing 1 Brak środków 28,6% 25,6% 25,8% 22,2% 2 Brak publicznych środków finansowych 0,0% 0,0% 6,5% 4,7% Specyfika rynku nie wymaga tego typu działań Specyfika produktu/usługi nie wymaga tego typu działań Brak infrastruktury technicznej Brak dostępu do zewnętrznego knowhow Brak wykwalifikowanej kadry 14,3% 16,1% 11,1% 11,6% 22,2% 14,3% 6,5% 4,7% 0,0% 0,0% 3,2% 4,7% 0,0% 0,0% 3,2% 4,7% 0,0% 0,0% 3,2% 4,7% 8 Trudno powiedzieć 0,0% 0,0% 6,5% 4,7% 9 Inne 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 7

8 Analiza związków pomiędzy głównymi źródłami osiągniętych zmian w asortymencie produkcji lub jej metodach, a charakterem oraz ilością wykorzystywanych źródeł finansowania rozwoju prowadzi do bardzo interesujących wniosków. Wraz ze wzrostem liczby wykorzystywanych źródeł finansowania spada tendencja do opierania działalności innowacyjnej na własnych pomysłach i zasobach. Wśród firm wykorzystujących dla potrzeb finansowania rozwoju jedynie środki 100% z nich prowadzi swoją działalność innowacyjna w oparciu o pomysły i zasoby. W przypadku firm wykorzystujących wszystkie potencjalnie dostępne źródła finansowania ich rozwoju analogiczny wskaźnik spada do 76,7%. Podobna tendencja występuje w przypadku wykorzystywania zewnętrznego specjalisty dla potrzeb prowadzonej przez firmy działalności innowacyjnej. Wyraźnie odwrotna tendencja występuje w przypadku wykorzystywania lub bezpośredniego zakupy zewnętrznych w stosunku do firmy rozwiązań innowacyjnych w drodze nabycie produktu od innych firm, zakupu licencji, patentu lub know-how, pozyskania rozwiązania innowacyjnego w ramach umowy kooperacyjnej lub joint venture oraz naśladowania i kopiowania obcych rozwiązań. Skala wykorzystywania powyższych źródeł rozwiązań innowacyjnych wykazuje wyraźnie rosnącą tendencję wraz ze wzrostem ilości wykorzystywanych źródeł finansowania rozwoju badanych firm. Tendencja ta jest szczególnie wyraźnie widoczna w przypadku naśladownictwa i kopiowania obcych rozwiązań oraz nabycia produktów od innych firm. Firmy wykorzystujące większą ilość zewnętrznych źródeł finansowania wykazują jednocześnie większą gotowość do pozyskiwania impulsów dla działalności innowacyjnej oraz gotowych rozwiązań w otoczeniu firmy. Tabela 7. Źródła osiągniętych zmian (innowacji) w asortymencie produkcji lub metodach produkcji Lp. Źródła środki + +leasing W oparciu o 1 pomysły i 100,0% 88,9% 80,6% 76,7% zasoby 2 Zaangażowanie specjalisty 28,6% 22,2% 6,5% 7,0% zewnętrznego 3 Nabycie produktu od innych firm 0,0% 0,0% 12,9% 16,3% 4 Zakup licencji, patentu, know-how 0,0% 0,0% 9,7% 9,3% 5 Naśladowanie, kopiowanie obcych 11,1% 14,3% 25,8% 25,6% rozwiązań 6 W ramach umowy kooperacyjnej lub 0,0% 0,0% 3,2% 4,7% joint venture 7 Skorzystanie z informacji i 28,6% 22,2% 22,6% 18,6% ogólnie dostępnych 8 Inne 0,0% 0,0% 6,5% 4,7% Analiza zależności pomiędzy głównymi barierami rozwoju badanych firm, a rodzajem wykorzystywanych przez nie źródeł finansowania (patrz tabela 8) pozwala zauważyć, że wraz ze wzrostem ilości źródeł finansowania wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa maleje siła oddziaływania większości barier rozwoju. Trend ten wyraźnie widoczny jest w przypadku bariery finansowej, 85,7% firm wykorzystujących jedynie środki wskazuje barierę finansową jako główne ograniczenie ich możliwości rozwojowych, wskaźnik ten maleje do 48,8% w przypadku firm wykorzystujących wszystkie dostępne źródła finansowania rozwoju. Zaobserwowane wyniki pozwalają przypuszczać, że wykorzystywanie ograniczonej liczby źródeł finansowania przez badane firmy generalnie nie jest rezultatem przyjętej przez nie koncepcji działania, ale wynika z braku możliwości pozyskania finansowania z innych źródeł. Wraz ze wzrostem ilości wykorzystywanych źródeł finansowania działalności zaobserwowano również spadek siły 8

9 oddziaływania bariery personalnej oraz bariery związanej z brakiem znajomości rynku. W przypadku pozostałych barier zaobserwowano brak wyraźnego trendu lub pewna tendencję do wzrostowa, jak to ma miejsce w przypadku bariery związanej z brakiem czasu. Może to sugerować że korzystanie z większej ilości źródeł finansowania w niekorzystny sposób wpływa na bilans czasu osób zarządzających firmą. Na brak barier rozwoju wskazuje 11,6% firm wykorzystujących wszystkie potencjalnie dostępne źródła finansowania, w przypadku firm wykorzystujących środki, bankowe i oraz leasing odsetek ten spada do 6,5% natomiast w przypadku dwóch pozostałych kategorii firm obniża się do 0%, co oznacza, że wszystkie firmy korzystające jedynie z środków własnych lub z pożyczek niebankowych wskazują na występowanie istotnych barier ich rozwoju. Tabela 8. Główne bariery w rozwoju firmy Lp. Bariery rozwoju środki +leasing 1 Brak barier 0,0% 0,0% 6,5% 11,6% 2 Brak środków finansowych 85,7% 77,8% 54,8% 48,8% 3 Brak czasu 14,3% 11,1% 29,0% 23,3% 4 Ryzyko niepowodzenia 28,6% 22,2% 29,0% 27,9% 5 Brak odpowiednio wykwalifikowaneg o personelu 28,6% 33,3% 22,6% 20,9% Niewystarczająca baza techniczna Brak informacji na temat nowości technicznych Brak znajomości rynku Trudności związane z ochrona patentową Trudny dostęp do specjalistów i doradców Brak sektorowych kontaktów Wykorzystywanie produktów standardowych 14,3% 11,1% 22,6% 23,3% 0,0% 0,0% 3,2% 2,3% 14,3% 11,1% 6,5% 4,7% 0,0% 0,0% 0,0% 2,3% 14,3% 11,1% 12,9% 14,0% 0,0% 0,0% 3,2% 4,7% 0,0% 0,0% 3,2% 2,3% Zakończenie Przeprowadzone w ramach niniejszego opracowania analizy dotyczące związków pomiędzy charakterem i ilością wykorzystywanych przez innowacyjne MSP źródłem finansowania, a specyfiką prowadzonej przez nie działalności innowacyjnej pozwoliły na zidentyfikowanie wieloaspektowych pozytywnych związków w tym zakresie. Firmy korzystające z większej ilości potencjalnie dostępnych źródeł finansowania rozwoju wykazują się wyższym poziomem aktywności innowacyjnej. Prawidłowość ta dotyczy miedzy innymi: dokonywania zmian wykorzystywanych technologii produkcji oraz stopnia nowości wdrożonych technologii dla rynku, efektywności nowych produktów i usług w zakresie zwiększania sprzedały na rynkach krajów wysoko rozwiniętych, aktywności firm w zakresie wprowadzania różnych rodzajów innowacji, skali nowości wprowadzonych innowacji dla różnych rynków, źródeł oraz impulsów dla działalności innowacyjnej oraz głównych barier ograniczających możliwości rozwojowe badanych MSP. 9

10 Analiza zebranego materiału empirycznego pozwala przypuszczać, że opracowanie instrumentów polityki gospodarczej zorientowanych na zwiększenie ilości źródeł finansowania rozwoju wykorzystywanych przez MSP może pozytywnie wpłynąć na charakter prowadzanych przez nie działań w zakresie innowacyjności. Przeprowadzone w ramach niniejszego opracowania rozważania i analizy pozwalają przypuszczać, że wykorzystywanie ograniczonej ilości źródeł finansowania rozwoju lub też ograniczanie się jedynie do środków własnych nie jest efektem zamierzonego działania, ale wynika z braku możliwości lub umiejętności pozyskiwania szerszej palety źródeł finansowania rozwoju. Firmy wykorzystujące większą ilość źródeł finansowania w mniejszym stopniu odczuwają oddziaływania większości głównych barier rozwoju, w tym w szczególności oddziaływanie bariery finansowej ludzkiej oraz bariery wynikającej z braku znajomości rynku. Firmy które swój rozwój opierają na ograniczonej liczbie źródeł finansowania wykazują również mniejsze zainteresowania pozyskiwaniem nowych impulsów i inspiracji innowacyjnych w otoczeniu, koncentrując się w ramach prowadzonej działalności innowacyjnej na własnych pomysłach i zasobach. Zaobserwowane prawidłowości pozwalają sformułować bardziej uogólniony wniosek, firmy polegające na wewnętrznych źródłach finansowania lub na ograniczonej liczbie źródeł zewnętrznych wykazują tendencję do koncentrowania się na własnych zasobach również w innych aspektach funkcjonowania firmy, w tym w zakresie źródeł i impulsów dla działalności innowacyjnej. Można wiec mówić o pewnej kategorii firm, które wykazują trudności w zakresie pozyskiwania i wykorzystywania dla zaspokojenia potrzeb rozwojowych zewnętrznych zasobów, co może w niekorzystny sposób wpływać na charakter oraz poziom ich aktywności innowacyjnej. Bibliografia 1. E.F. Denison, The Sources of Economic Growth in the United States and the Alternatives Before us, Committee for Economic Development, New York 1962, 2. European Commission, Activities in Favour of SMEs and the Craft Sector, COM(95) 362, Luxemburg, 1995, 3. S. Krajewski, Procesy innowacyjne w przemyśle, Książka i Wiedza, Warszawa 1985, 4. M. Martin, Bariery rozwoju małych firm technologicznych w krajach Europy Zachodniej, Przegląd Organizacji, (4) 2003, 5. E. Stawasz, Innowacje, a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, 6. Stern, S., Porter, M., Furman, J.L., The Determinants of National Innovative Capacity, National Bureau of Economic Research, Working Paper No. 7876, September S. Szwedowski, Efektywność postępu naukowo-technicznego, PWN, Warszawa 1976, 8. W. Welfe, Gospodarka oparta na wiedzy, PWE, Warszawa