Gonadotropiny a rak jajnika u kobiet po menopauzie

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Gonadotropiny a rak jajnika u kobiet po menopauzie"

Transkrypt

1 / REVIEWS Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology Tom/Volume 55; Numer/Number 2/2004 ISSN X Gonadotropiny a rak jajnika u kobiet po menopauzie Anita Chudecka-Głaz, Izabella Rzepka-Górska Katedra i Klinika Ginekologii Operacyjnej i Onkologii Ginekologicznej Dorosłych i Dziewcząt Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie Streszczenie Celem niniejszego opracowania jest przegląd światowej literatury dotyczącej endokrynologicznych aspektów etiopatogenezy raka jajnika. Za słusznością gonadotropowej teorii powstawania raka jajnika przemawiają liczne dane epidemiologiczne, badania kliniczne i eksperymentalne. Podłożem do badań nad rakiem jajnika w aspekcie zmian endokrynologicznych był przede wszystkim fakt występowania raka jajnika głównie u pacjentek w okresie postmenopauzalnym. W komórkach nabłonkowych nowotworów jajnika znaleziono receptory dla FSH i LH, których ekspresja zależy od typu histopatologicznego, stopnia zaawansowania i wieku pacjentek. Wykazano również nasilający proliferację nowotworową wpływ gonadotropin w warunkach in vitro, uzależniony od dawki zastosowanych gonadotropin. Wykazano również, że linie komórkowe raka jajnika w 80% posiadają receptory dla GnRH a ich antyproliferacyjny efekt może być efektem indukowania apoptozy. Również stwierdzany w ostatnich latach wzrost występowania nabłonkowych nowotworów jajnika u pacjentek poddanych stymulacji jajeczkowania przemawia za możliwością udziału gonadotropin w powstawaniu tych nowotworów. Wydaje się, że dalsze badania w tym kierunku mogą przyczynić się do optymalizacji metod leczenia raka jajnika oraz wyodrębnienia kolejnych grup wysokiego ryzyka poza pacjentkami z uwarunkowaniami dziedzicznymi tego nowotworu. (Endokrynol Pol 2004; 2(55): ) Prof. dr hab. n. med. Izabella Rzepka-Górska Al. Powstańców Wielkopolskich 72, Szczecin tel: fax: IzGorska@sci.szczecin.pam.pl Fakt występowania raka jajnika w okresie okołoi postmenopauzalnym podnosi znaczenie udziału gonadotropin w procesie rozwoju tego nowotworu. Również u podłoża większości ogólnie przyjętych czynników ryzyka dla raka jajnika leżą pewne zmiany hormonalne. Badania epidemiologiczne potwierdzają, że liczne porody, karmienie piersią oraz używanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych chroni przed występowaniem raka jajnika i może być wykorzystane jako argument dla poparcia teorii gonadotropowej. Receptory dla gonadotropin Znalezienie receptorów dla gonadotropin w komórkach nabłonka powierzchniowego jajnika dostarcza kolejnego dowodu potwierdzającego możliwość udziału gonadotropin w onkogenezie raka jajnika. Istnieje również cały szereg badań zapoczątkowanych już w latach 70-tych i 80-tych dotyczących obecności receptorów dla FSH i LH w komórkach nowotworowych raka jajnika. Receptor FSH jest receptorem błonowym występującym głównie w komórkach gonadalnych i działającym poprzez interakcje z białkiem G. Przezbłonowe domeny receptora FSH w 70% wykazują homologię z innymi członkami rodziny białka G takich jak LH i TRH. Na podstawie dotychczasowych badań znaleziono receptory dla folitropiny w komórkach pęcherzykowych i komórkach Sertoliego natomiast dla lutropiny w komórkach tekalnych, lutealnych, komórkach pęcherzyka Graafa i Leydiga. Zheng i wsp. opisali obecność receptorów dla folitropiny w komórkach nabłonkowych prawidłowych jajników oraz w jajowodzie kobiet w wieku reprodukcyjnym i ekspresja ich była jednolita, podobna do spotykanej w komórkach dojrzewającego pęcherzyka Graafa. Natomiast Vihko i wsp. ocenili ekspresję receptora FSHR i LHR u kobiet w okresie perimenopauzalnym i postmenopauzalnym. U pacjentek miesiączkujących stwierdzono obecność FSHR w jajniku w 27% a LHR w 68% z niewielkimi różnicami zależnymi od fazy cyklu. Obecność FSHR wiązała się zawsze z obecnością LHR. Jajniki kobiet po menopauzie nie posiadały receptorów dla gonadotropin. Stwierdzono poza tym silną ujemną korelację między poziomem lutropiny w surowicy a ekspresją receptora LH. W początkowych badaniach nad obecnością receptorów gonadotropinowych w komórkach raka jajnika nie ma całkowitej zgodności. Wynika to najprawdopodobniej z faktu wykorzystania dość niedoskonałej metody opartej na użyciu gonadotropin znakowanych pierwiastkami radioaktywnymi i przyjęcia różnych kryteriów dla oceny wyniku pozytywnego. Rajanemi i wsp. stwierdzili obecność receptorów LH(hCG) w 27 % złośliwych 198

2 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 2004; 2 (55) nowotworów nabłonkowych i w 16% łagodnych torbielakogruczolaków, jednak zawartość w badanych tkankach była w większości niższa niż zawartość w małych pęcherzykach jajnikowych we wczesnej fazie cyklu. Stouffer i wsp. stwierdzili, że nabłonkowe nowotwory jajnika nie posiadają receptorów dla gonadotropin. Najnowsze badania wykorzystują znacznie lepsze metody badawcze oparte na biologii molekularnej, m.in. metodę odwrotnej transkrypcji polimerazowej reakcji amplifikacji oraz hybrydyzacji in situ. Pierwsze badanie oceniające ekspresję mrna dla LH/hCG receptora zostało przedstawione przez Mandai i wsp. [120] w 1997 roku. Stwierdzono obecność receptora LH/hCG identycznego z występującym w prawidłowym jajniku u 40% kobiet z rakiem jajnika, w 71% guzów granicznych i 80% torbielakogruczolaków. Występowały pewne różnice w zależności od wieku, typu histopatologicznego i stopnia zaawansowania nowotworu. Większą ekspresję receptora stwierdzono u kobiet po 50 roku życia (59%), z guzem typu śluzowego (50%), oraz w III stopniu zaawansowania klinicznego (50%). Zauważono również, że pacjentki receptorowo pozytywne mają lepsze współczynniki przeżycia niż pacjentki nie posiadające badanych receptorów. Parrot i wsp. wykazali, iż receptory dla LH i FSH mogą być obecne w niektórych liniach komórkowych raka jajnika (OCC1), inne zaś linie tych receptorów nie posiadają (SKOV3). Autorzy ci zaobserwowali jednocześnie, że linie komórkowe posiadające receptory reagują nasiloną proliferacją komórkową po egzogennym podaniu gonadotropin w warunkach in vitro, postulując, że progresja niektórych złośliwych nowotworów nabłonkowych może być gonadotropowo zależna. Stymulacja proliferacji komórek raka jajnika w czasie ekspozycji na gonadotropiny Wiele dotychczas opublikowanych badań naukowych potwierdza nasilający proliferację wpływ gonadotropin w warunkach in vitro, chociaż istnieją również doniesienia mówiące o braku takiego efektu. Wykazano, że FSH, LH, hcg oraz nabłonkowy czynnik wzrostu mogą nasilać proliferację komórek raka jajnika, co jest zależne od dnia inkubacji a przede wszystkim od dawki zastosowanych czynników. Dodatkowo stwierdzono hamujący wpływ estradiolu na podziały komórkowe, który jednak nie był silniejszy niż pobudzający wpływ pozostałych czynników. W badaniach innych autorów zaobserwowano podobną reakcję nowotworowych linii komórkowych, ale było to niezależne od dawki, a estradiol wywierał wpływ podobny jak gonadotropiny. Przewaga badania Simona i wsp polega na wykorzystaniu 5 różnych linii komórkowych pobranych od 5 różnych kobiet ze złośliwym nowotworem jajnika, który stwierdził nasiloną proliferację po podaniu gonadotropin w nowotworach surowiczych, przy braku reakcji w guzie jasnokomórkowym i przerzutowym raka sutka. Bardzo ważne jest spostrzeżenie Kurbachera i wsp., którzy używając niższych niż dotychczas stężeń gonadotropin stwierdzili, że proliferacja komórkowa jest zależna od LH a optymalna dawka proliferacyjna jest górną granicą normy stwierdzaną u pacjentek w okresie postmenopauzalnym. Interesujące wydają się w tym aspekcie prace Parrota i wsp. oraz Zhenga i wsp., którzy proliferacyjną odpowiedź na gonadotropiny stwierdzali tylko w liniach komórkowych posiadających receptory dla gonadotropin. Stwierdzono obecność receptorów dla FSH w 100% torbielakogruczolaków, 94% guzów granicznych i w 60% raków jajnika. Wpływ pobudzający FSH odnotowano przy dawce 40 miu/ml, przy zupełnym braku reakcji na LH w różnych dawkach a nawet stwierdzono jego wpływ hamujący proliferację indukowaną przez folitropinę. Ponieważ większość prac donosi o pobudzającym proliferację komórkową wpływie gonadotropin w warunkach in vitro, kolejne publikacje skupiły się na poszukiwaniu mechanizmów za pośrednictwem, których wpływ ten mógłby być realizowany. Wiadomo, że w prawidłowych komórkach folitropina działa za pośrednictwem camp. Ohtani i wsp. wykazali natomiast, że istotną rolę w stymulacji komórek nowotworowych przez FSH odgrywa tzw. droga PKCα zależna, gdzie PKCα pełni rolę drugiego przekaźnika. PKCα może też być odpowiedzialna za zmniejszoną reakcję na cisplatynę w niektórych liniach komórkowych. W pracach Kurody i wsp. wykazano, że ludzka gonadotropina kosmówkowa dodana do hodowli komórkowych raka jajnika powoduje zahamowanie apoptozy i chemooporność na leczenie. Progresja złośliwych nabłonkowych nowotworów jajnika wywoływana przez gonadotropiny może wynikać z pobudzania angiogenezy poprzez aktywację śródbłonkowego czynnika wzrostu (VEGF). Odnotowano wysokie wartości VEGF w płynie z torbieli nowotworowych raka jajnika oraz zaobserwowano zwiększoną ekspresję tego czynnika i jego receptora w tkankach złośliwych guzów jajnika. Podanie FSH w dawce 40 miu/ml oraz LH w dawce 50 miu/ml po 48 godzinach inkubacji powoduje wzrost ekspresji VEGF w komórkach nabłonkowych nowotworów jajnika. Podanie kinazy tyrozynowej blokującej receptor dla VEGF powoduje zahamowanie choroby, cofnięcie objawów wodobrzusza u myszy, którym wszczepiono komórki SKOV3 posiadające receptory dla śródbłonkowego czynnika wzrostu Wykazano również, że angiogeneza zależna od gonadotropin pobudza proliferację tylko małych ognisk nowotworowych. Ogniska przerzutowe 199

3 Gonadotropiny a rak jajnika Chudecka-Głaz A. raka jajnika mające średnicę powyżej 1 mm proliferują niezależnie od poziomu gonadotropin w następstwie miejscowego niedotlenienia. Dlatego też leczenie hormonalne mające na celu obniżenie poziomu gonadotropin powinno być zarezerwowane dla okresu remisji i choroby mikroskopowej ponieważ jest to etap hormonalnie zależny. Angiogezeza jest poza tym bardzo ważnym czynnikiem prognostycznym, przydatnym do wyodrębnienia grupy ryzyka pacjentek w I stopniu zaawansowania klinicznego raka jajnika mających duże ryzyko nawrotu i które w związku z tym powinny otrzymywać agresywne leczenie przeciwnowotworowe. Nasilenie angiogenezy koreluje poza tym z przedoperacyjnym poziomem CA 125 i może być pomocne w różnicowaniu wysokodojrzałych postaci raka jajnika od guzów o granicznej złośliwości. Jak podaje Sciffenbauer i wsp. w jednej ze swoich najnowszych publikacji, gonadotropiny mogą być odpowiedzialne za rozsiew komórek nowotworowych w otrzewnej poprzez nasilanie adhezji komórek raka jajnika, która jak wiadomo jest pierwszym etapem inwazji o czym świadczy wzrost ekspresji hialuronianu-cd44 oraz RGDintegryny. Badania kliniczno-epidemiologiczne wykazały 2,5-krotny wzrost częstości występowania raka jajnika u kobiet z zespołem wielotorbielowatego zwyrodnienia jajników, co wiązano przede wszystkim z nieprawidłowymi i podwyższonymi poziomami gonadotropin. Znacznie rzadsze występowanie złośliwych nabłonkowych nowotworów jajnika u kobiet alkoholiczek do 60 roku życia wiąże się najprawdopodobniej z obniżonym poziomem gonadotropin w następstwie nadużywania alkoholu. Modele zwierzęce w badaniach nad wpływem gonadotropin na proces onkogenezy jajnikowej Model zwierzęcy okazał się bardzo wdzięczny dla studiowania wpływu gonadotropin na pobudzenie onkogenezy jajnikowej. Pierwsze prace dotyczące tego tematu pojawiły się wiele lat temu. Zniszczenie oocytów u myszy w następstwie różnych mechanizmów (napromieniowanie, metody immunologiczne, przeszczep jajników do śledziony, podanie dimetylobenzenu lub nitrofurantoiny przez długi czas) powoduje w następstwie ujemnego sprzężenia zwrotnego wzrost poziomu gonadotropin. Efektem tego jest rozwój guzów jajnika o charakterze granulosa cell tumor i mesothelial adenoma. Jeżeli jednak takim samym zabiegom zostaną poddane transgeniczne myszy niezdolne do wytwarzania LHRH lub pozbawione przysadki mózgowej nie obserwuje się wyżej wymienionych zmian w gonadzie zwierzęcej. Podanie zwierzętom estradiolu może zapobiegać w niektórych przypadkach powstaniu nowotworu, pod warunkiem, że rozpoczęto leczenie odpowiednio wcześnie. W momencie gdy zmiany nowotworowe w jajniku już się rozwinęły podanie estradiolu jest nieskuteczne. Ryc. 1 Prawdopodobny mechanizm rozwoju nowotworu w modelu zwierzęcym. Ponieważ najszybszy rozwój nowotworu u myszy obserwuje się gdy zwierzęta są pozbawione inhibiny przy istniejącym nadmiarze gonadotropin istnieją sugestie, że gonadotropiny nie działają w sposób bezpośredni lecz za pośrednictwem różnych czynników np. inhibiny i aktywiny. Rak jajnika a analogi gonadoliberyny Kolejnym zagadnieniem wymagającym uwagi z punktu widzenia teorii gonadotropowej jest wpływ gonadoliberyny na proces nowotworzenia w jajniku. Ekspresję LHRH stwierdzono w ponad 90% pierwotnych złośliwych nowotworów nabłonkowych jajnika. Dodatkowo receptory odnaleziono w ponad 80% guzów. Budowa i właściwości receptorów dla LHRH wykrytych w nowotworach jajnika, sutka i prostaty są identyczne z receptorami występującymi w przysadce mózgowej. Jednak funkcja LHRH oraz jej receptorów w komórkach raka jajnika nie została precyzyjnie do tej pory wyjaśniona. Proliferacja ludzkich komórek raka jajnika, które posiadają receptory dla LHRH może być zahamowana poprzez podanie agonistów i antagonistów LHRH. Peterson i Zimiński na modelu zwierzęcym stwierdzili znaczny rozrost heterotrasplantowanych komórek ludzkiego raka jajnika w następstwie ekspozycji na gonadotropiny. Jednak supresja FSH i LH po dodaniu długo działających GnRH znacznie spowolniła wzrost guza. Mechanizm antyproliferacyjnego działania LHRH może odbywać się za pośrednictwem 200

4 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 2004; 2 (55) kinazy proteinowej (ERK), która należy do grupy sekwencyjnie aktywowanych kinaz białkowych nazywanej kaskadą MAPK. Możliwe jest również, że analogi GnRH hamują proliferację komórek nowotworowych raka jajnika działając jak typowe cytostatyki na odpowiednią fazę cyklu komórkowego oraz mają zdolność indukowania apoptozy. LHRH produkowany przez komórki nowotworowe może działać jako negatywny autokrynny czynnik regulujący proliferację. Badania nad ekspresją LHRH oraz poszukiwaniem dla niej receptorów w warunkach in vitro stały się podstawą do prospektywnych badań z użyciem długodziałających analogów gonadoliberyny. Wyniki tych badań nie są jeszcze jednoznaczne, część badania jest ciągle kontynuowana. W większości przypadków udało się uzyskać częściową remisję lub stabilizację choroby. Wieloośrodkowe randomizowane badanie Emonsa i wsp. [52] wykazało, że supresja endogennych gonadotropin za pomocą konwencjonalnych dawek gonadoliberyny (Triptorelin 3,75 mg) nie daje spodziewanych efektów u pacjentek z zaawansowanym rakiem jajnika, u których przeprowadzono standardowe leczenie cytoredukcyjne uzupełnione cytotoksyczną chemioterapią. Mimo, że różnice nie były istotne statystycznie po 45 miesiącach obserwacji żyło 50% z grupy badanej i tylko 30% z grupy kontrolnej. Wydaje się, że wielokierunkowe leczenie zaawansowanych postaci raka jajnika daje dobre efekty terapeutyczne a analogi GnRH są ważnym elementem leczenia uzupełniającego. Wyjątkowo rzadkie występowanie raka jajnika u dziewcząt przed menarche może wiązać się z odrębnością neuroendokrynologiczną okresu przedpokwitaniowego związaną z zahamowaniem funkcji generatora pulsów i mechanizmami gonadostatu Następuje wtedy zahamowanie pulsacyjnego wydzielania GnRH oraz zmniejszenie wydzielania gonadotropin do wartości jednocyfrowych lub nawet mniejszych od jedności. Na korzyść teorii gonadotropowej raka jajnika mogą przemawiać opisywane w literaturze przypadki nabłonkowych nowotworów u pacjentek po stymulacji jajeczkowania z użyciem dużych dawek gonadotropin. Kuroda i wsp. wykazali, że spośród 131 pacjentek z rakiem jajnika obserwowanych w ich ośrodku u 6 tj. 4,6% rozpoznano w czasie stymulacji jajeczkowania. Obecność receptora LH w tych guzach była obecna w 5 z 6 opisanych przypadków. Chociaż nie wszystkie doniesienia są zgodne co do wpływu leków indukujących owulację na proces karcinogenezy w jajniku, konieczność wnikliwej obserwacji tych pacjentek i traktowanie jako grupy wysokiego ryzyka wydaje się uzasadniona. Podsumowanie Cytując liczne dane z piśmiennictwa wykazano, że jest prawdopodobny udział gonadotropin w etiopatogenezie raka jajnika. Analogi gonadoliberyny znacznie obniżające stężenia gonadotropin mogą być ważnym elementem leczenia konsolidującego raka jajnika. Piśmiennictwo 1. Chudecka-Głaz A, Rzepka-Górska I, Kosmowska B. Gonadotropin (FSH, LH) levels in serum and cyst fluid in epithelial tumours of the ovary. Arch Gynecol Obstet 2003 Jul 23 in press 2. Rzepka-Górska I. Leczenie hormonalne raka jajnika. W: Onkologia ginekologiczna. Red. J. Markowska, Urban & Partner 2002: Rzepka-Górska I. Rak jajnika u dzieci. W:Onkologia ginekologiczna. Red. J. Markowska, Urban & Partner 2002: Rzepka-Górska I, Chudecka-Głaz A, Kośmider M, Malecha J. Efekty skojarzonego leczenia raka jajnika. Ginekol Pol 2002 ; 73(8): Rzepka-Górska I, Chudecka-Głaz A, Kośmider M, Malecha J. GnRH as an adjuvant therapy for ovarian cancer patients. Int J Gynecol Obstet 2003 ; 81: Izabella Rzepka-Górska, Anita Chudecka-Głaz - Grant KBN nr P05A

5 / REVIEWS Cardiovascular disorders in acromegaly Jacek Arkowski 1, Marek Bolanowski 2 1 Chair and Department of Cardiology, Wroclaw Medical University 2 Chair and Department of Endocrinology and Diabetology, Wroclaw Medical University Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology Tom/Volume 55; Numer/Number 2/2004 ISSN X Summary Acromegaly, a rare disease caused by excessive secretion of GH by pituitary adenoma, is associated with increased cardiovascular mortality. Part of it is due to a higher incidence of typical cardiovascular risk factors (hypertension, diabetes or impaired glucose tolerance) among acromegalic patients. Some observations suggest, however, that more specific structural and functional changes in heart muscle and vessels wall as well as profound alterations in lipid and carbohydrate metabolism may play an independent role. The exact extent of the cardivascular disorders and their relation to the disease progression still remains to be defined in many cases. Nevertheless, most of the presented studies underline that prompt diagnosis and adequate treatment can reverse these changes. (Pol J Endocrinol 2004; 2(55): ) Zmiany w układzie sercowo naczyniowym u chorych na akromegalię Jacek Arkowski 1, Marek Bolanowski 2 1 Katedra i Klinika Kardiologii, A.M. we Wrocławiu 2 Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii A.M. we Wrocławiu Streszczenie Akromegalia jest rzadką chorobą spowodowaną nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu przez gruczolaka przysadki mózgowej, towarzyszy jej zwiększona umieralność z powodu chorób układu krążenia. Częściowo wynika to z częstszego występowania typowych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (nadciśnienie, cukrzyca, upośledzona tolerancja węglowodanów) u chorych na akromegalię. Niektóre badania wskazują na możliwość występowania bardziej specyficznych zmian strukturalnych i czynnościowych w mięśniu sercowym i ścianie naczyniowej, jak też mogących odgrywać niezależną rolę, głębszych zaburzeń metabolizmu lipidów i węglowodanów. W wielu przypadkach rzeczywisty stopień zaburzeń w układzie sercowo-naczyniowym i ich związek z progresją choroby są nadal niewyjaśnione i wymagają dalszych badań. Tym niemniej, w większości omawianych badań podkreślane jest znaczenie właściwego rozpoznania i skutecznego leczenia choroby dla odwrócenia opisywanych zaburzeń. (Endokrynol Pol 2004; 2(55): ) Dr hab. n. med. Marek Bolanowski Katedra i Klinika Endokrynologii i Diabetologii A.M. ul. Wybrzeże L. Pasteura Wrocław tel. (71) bolan@endo.am.wroc.pl Akromegalia jest spowodowana nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu (GH) przez gruczolaka przysadki wywodzącego się z komórek somatotropowych. GH oraz jego obwodowy mediator insulinopodobny czynnik wzrostu 1 (IGF-1) działają na tkanki wywołując typowe objawy: powiększenie twarzoczaszki, dłoni i stóp, rozrost tkanek miękkich, kości oraz narządów wewnętrznych. Jest chorobą rzadką średnio stwierdza się 3-4 nowe przypadki na milion osób rocznie, chorobowość wynosi około osób na milion. Ponieważ początkowo objawy są bardzo dyskretne, rozpoznanie stawiane jest z reguły dość późno, przeciętnie po około 10 latach od rzeczywistego początku choroby. Kryteria rozpoznania czynnej akromegalii stanowią: stężenie GH po doustnym obciążeniu glukozy powyżej 1 ng/ml oraz stężenie IGF 1 powyżej normy dla płci i wieku [1, 2]. Resekcja gruczolaka drogą przezklinową jest metodą leczenia z wyboru. Radioterapia znajduje 202

6 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 2004; 2 (55) niekiedy zastosowanie w przypadkach nieoperacyjnych, a także jako uzupełnienie leczenia chirurgicznego. Istotną rolę odgrywa leczenie farmakologiczne, może stanowić przygotowanie lub uzupełnienie leczenia operacyjnego, może być wyłącznym sposobem leczenia. Najszerzej stosowanymi są analogi somatostatyny (oktreotyd lub lanreotyd w postaci preparatów o przedłużonym działaniu). Użycie leków z grupy agonistów dopaminy (np bromokryptyny, kabergoliny) jest ograniczone do przypadków gdy wzmożonemu wydzielaniu GH towarzyszy hiperprolaktynemia a stężenie IGF-1 w osoczu nie przekracza 750 ng/ml. W razie niepowodzenia leczenia anolagami somatostatyny stosować można antagonistę receptora GH (Pegvisomant). Należy jednak podkreślić, że przy takiej terapii mimo hamowania skutków nadmiernego wydzielania GH (i skutecznego obniżania poziomu IGF-1) może dojść do zwiększenia stężenia GH a nawet wzrostu gruczolaka [1, 2]. Nawet przy współczesnych metodach leczenia zachorowanie na akromegalię wiąże się z 2 3 krotnym wzrostem śmiertelności głównie z przyczyn sercowo naczyniowych [3]. Do najczęstszych i od dawna opisywanych zmian w układzie sercowo-naczyniowym należy nadciśnienie tętnicze oraz powiększenie sylwetki serca. U około 25% chorych stwierdza się nieprawidłowy wynik testu tolerancji glukozy. U chorych na akromegalię częściej niż w pozostałej populacji występuje cukrzyca i zaburzenia gospodarki lipidowej. Istnieje niezależna korelacja zarówno nadciśnienia tętniczego jak i upośledzonej tolerancji glukozy z nasileniem kardiomiopatii u chorych na akromegalię [4]. Nadciśnienie tętnicze występuje w około 35% przypadków (od 18 do 60%). Obniżenie się ciśnienia tętniczego po skutecznym leczeniu akromegalii sugeruje, że przyczyną jego wzrostu może być wysoki poziom GH lub IGF-1. Proponowane są różne wyjaśnienia: bezpośrednie antynatriuretyczne działanie GH lub IGF-1 w nerkach, stymulowanie absorpcji sodu w nerkach przy udziale zwiększonego poziomu insuliny, a także wzmożone napięcie układu współczulnego czy bezpośredni wpływ przerostu serca [5]. Niektórzy autorzy uważają, że samo częstsze występowanie czynników ryzyka miażdżycy tylko po części tłumaczy zmiany w układzie sercowo naczyniowym obserwowane w akromegalii. Postuluje się także bezpośredni wpływ GH na naczynia [6]. Wyróżniono trzy fazy zmian w sercu u chorych na akromegalię. Okres pierwszy charakteryzuje tzw. syndrom hiperkinetyczny ze zwiększeniem rzutu serca i zmniejszeniem oporu obwodowego. W drugim, przejściowym, okresie dochodzi do przerostu mięśnia sercowego, upośledzenia napełniania rozkurczowego lewej komory i nieprawidłowej odpowiedzi na obciążenie wysiłkiem. Wreszcie w stadium trzecim rozwija się rozstrzeń lewej komory i zastoinowa niewydolność krążenia [7]. Zmiany strukturalne w mięśniu sercowym polegają na zwiększeniu rozmiarów miocytów i zwłóknieniu śródmiąższowym. W tkance mięśnia sercowego występują nacieki limfocytów i komórek jednojądrzastych a także obszary martwicy monocytów [8]. U pacjentów z akromegalią obserwowano zwiększone: póznorozkurczowy wymiar lewej komory, grubość przegrody międzykomorowej i ściany tylnej, masę i objętość wyrzutową lewej komory. Stwierdzono także zaburzenia funkcji rozkurczowej lewej komory u 40% chorych na akromegalię. Wykazano korelację wzrostu masy lewej komory z podwyższonym poziomem GH [9]. W innym badaniu późnorozkurczowy wymiar lewej komory, grubość przegrody międzykomorowej i ściany tylnej, masa, współczynnik masy i objętość wyrzutowa lewej komory były istotnie większe u chorych na akromegalię bez rozpoznawanej wcześniej choroby serca w porównaniu do grupy kontrolnej. Obserwowano również wydłużenie mitralnego czasu deceleracji fali A i izometrycznego czasu relaksacji (IVRT) [10]. Wydaje się, że w akromegalii nawet bez jawnych cech choroby serca występuje subkliniczna kardiomiopatia, upośledzająca początkowo tylko funkcję rozkurczową stąd czułość IVRT w jej wykrywaniu. Za wczesny objaw uszkodzenia serca w akromegalii uważa się dysfunkcję skurczową lewej komory przy wysiłku (brak wzrostu frakcji wyrzutowej przy obciążeniu). Obserwowano związek jej nasilenia z poziomem GH i IGF-1 [11] oraz wycofanie się po skutecznym leczeniu akromegalii [12]. Stwierdzono również, że usunięcie gruczolaka wydzielającego GH korzystnie wpłynęło na wielkość współczynnika masy lewej komory (LVMI) oraz rozkurczowego napełniania lewej komory [13, 14]. Obniżeniu uległo również średnie skurczowe ciśnienie krwi (ale nie rozkurczowe) [13]. U pacjentów, u których przed zabiegiem występowała upośledzona tolerancja glukozy lub cukrzyca stwierdzono istotny wzrost wrażliwości na insulinę. Korelacja poprawy parametrów funkcji lewej komory (LVMI i napełnianie rozkurczowe) ze wzrostem wrażliwości na insulinę sugeruje związek insulinooporności z kardiomiopatią w akromegalii [13]. W innym badaniu stwierdzono wycofanie się kardiomiopatii u młodych (poniżej 40 r.ż.) pacjentów z akromegalią poddanych 12 miesięcznemu leczeniu oktreotydem. Ustąpienia zmian (zmniejszenie LVMI, wycofanie się przerostu lewej komory, powrót wysiłkowego wzrostu frakcji wyrzutowej do wartości prawidłowych) nie obserwowano u chorych starszych poddanych temu samemu leczeniu co pozwala wnioskować o nieodwracalności zmian powstałych po wieloletnim działaniu wysokich stężeń GH [15]. Istnieją 203

7 Układ krążenia w akromegalii Arkowski J. doniesienia o znacznej poprawie frakcji wyrzutowej lewej komory (z 27 do 45%) po chirurgicznym usunięciu guza wydzielającego GH [16]. Nieliczne dane dotyczące zaburzeń rytmu serca związanych z akromegalią wskazują na wzrost liczby złożonych arytmii komorowych, za co odpowiadają prawdopodobnie mikroskopowe zmiany strukturalne [17]. Postuluje się również bezpośredni wpływ GH na funkcję śródbłonka. Przemawia za tym obserwowane u chorych na akromegalię upośledzenie zależnego od przepływu rozszerzenia naczyń (FMD), za które odpowiedzialny jest śródbłonek [7]. Do oceny funkcji śródbłonka i ewentualnej skuteczności leczenia może służyć poziom osoczowych markerów aktywności śródbłonka takich jak czynnik von Willebranda, trombomodulina, E-selektyna i śródkomórkowa cząsteczka adhezyjna-1 (IAM-1) - zwiększają się one przy obniżeniu FMD [18]. Dodatkowo, w akromegalii jest wzmożona odpowiedź naczynioskurczowa wywołana przez układ współczulny, co prawdopodobnie sprzyja rozwojowi nadciśnienia ważnego czynnika ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego [19]. U tych chorych na akromegalię, u których stwierdzono blaszki miażdżycowe poziom IGF-1 był istotnie niższy niż u chorych, u których nie wykryto miażdżycy [20]. Wg. niektórych autorów grubość warstwy środkowej błony wewnętrznej (IMT) w tętnicach u chorych na akromegalię ma być zwiększona nawet u osób, u których nie stwierdzono obecności blaszek miażdżycowych, co sugeruje inne niż miażdżycowe uszkodzenie naczyń krwionośnych [6, 21]. Zmniejszenie wymiaru IMT w obu tętnicach szyjnych wspólnych obserwowano u pacjentów leczonych lanreotydem przez 6 miesięcy [22]. U pacjentów z akromegalią obserwowano większą niż u zdrowych sztywność dużych tętnic, co może być jedną z przyczyn przerostu i upośledzenia funkcji serca, a także sprzyjać rozwojowi zmian miażdżycowych. Po leczeniu akromegalii oktreotydem sztywność tętnic uległa zmniejszeniu [23]. Z drugiej jednak strony w innym badaniu porównującym grubość ścian tętnicy szyjnej wspólnej; sztywność tętnic (za pomocą analizy krzywej ciśnienia w tętnicy promieniowej), przepływ przez naczynia mikrokrążenia podczas maksymalnego ich rozszerzenia oraz funkcję śródbłonka (wlew wazodylatatorów do tętnicy ramieniowej) nie obserwowano istotnych statystycznie różnic tych parametrów pomiędzy chorymi na akromegalię a grupą kontrolną [24]. Podobnie w pracy porównującej mikrokrążenie za pomocą wideomikroskopii fałdu paznokciowego nie stwierdzono istotnych różnic (w gęstości naczyń włosowatych, ich krętości, reaktywnym przekrwieniu i przepływie przez naskórek) pomiędzy osobami wyleczonymi z akromegalii a tymi, u których poziom GH ciągle był wysoki [25]. Osobnym zjawiskiem są stwierdzane w akromegalii zaburzenia gospodarki lipidowej, węglowodanowej i układu krzepnięcia. Stwierdzono, że po 12 tygodniach leczenia oktreotydem LAR obniża się podwyższony w akromegalii poziom LDL, trójglicerydów i podobnych do remnantów cząsteczek lipoproteinowych (RLP) a także fibrynogenu. Wzrastał natomiast poziom HDL i aktywność lipazy lipoproteinowej. Wzrost aktywności tego ostatniego enzymu korelował ze wzrostem poziomu LDL. Te korzystne zmiany gospodarki lipidowej utrzymywały się przez cały czas trwania badania (pół roku). Można wnioskować na tej podstawie, że skuteczna farmakoterapia akromegalii niesie za sobą zmniejszenie ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego, również na drodze unormowania zaburzonej gospodarki lipidowej [26, 27]. W innej pracy obserwowano że u chorych z akromegalią poziom fibrynogenu, trójglicerydów, insuliny i IGF-1 był wyższy niż w grupie kontrolnej. Nie stwierdzono natomiast różnic w aktywności inhibitora aktywatora plazminogenu-1 (PAI 1) ani w poziomie cholesterolu całkowitego, frakcji LDL i HDL. Wykazano korelację poziomu fibrynogenu z poziomem IGF 1, stwierdzono też spadek stężenia fibrynogenu po skutecznym leczeniu akromegalii [28]. W innym badaniu nie stwierdzono istotnych różnic poziomu lipidów między osobami zdrowymi a chorymi na akromegalię, ani zmian w poziomie lipidów w trakcie leczenia. Obserwowano natomiast niższe stężenie białka C-reaktywnego (CRP) u osób chorych, uległo ono podwyższeniu po kilku miesiącach leczenia pegvisomantem [29]. W jeszcze innej obserwacji poziom lipoproteiny A u chorych na akromegalię był wyższy niż u osób zdrowych, brak było natomiast istotnych różnic w pozostałych parametrach gospodarki lipidowej [30]. U chorych na akromegalię z prawidłową tolerancją glukozy po 6 miesiącach leczenia oktreotydem LAR wartości glikemii w teście obciążenia glukozą oraz poziom hemoglobiny glikowanej (HbA 1C ) były istotnie wyższe niż przed leczeniem. Powodem obserwowanego upośledzenia tolerancji glukozy jest prawdopodobnie hamowanie przez analogi somatostatyny wydzielania insuliny z komórek wysp trzustkowych. Na takie wyjaśnienie wskazuje fakt, że u tych samych pacjentów wrażliwość na insulinę uległa zwiększeniu, co należy tłumaczyć powrotem wartości GH do normy [31]. Leczenie bromokryptyną ma również korzystny wpływ na zaburzenia gospodarki węglowodanowej w akromegalii. Po podaniu długo działającej bromokryptyny LAR obniżeniu uległa suma kolejnych stężeń glukozy i insuliny podczas testu obciążenia glukozą a także insulinooporność (oceniana jako współczynnik insulina/glukoza). Zmniejszenie tych wartości nie było skorelowane ze spadkiem poziomu GH, choć nastąpił również jego znaczący spadek. Fakt ten sugeruje korzystne działanie 204

8 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 2004; 2 (55) bromokryptyny nie związane bezpośrednio ze zmniejszeniem poziomu GH w surowicy [32]. Zmiany w układzie sercowo naczyniowym u chorych na akromegalię są bardzo złożone. Oprócz większej częstości występowania typowych czynników ryzyka miażdżycy (nadciśnienie tętnicze, cukrzyca) wiele obserwacji wskazuje na liczne i złożone zmiany w budowie ściany naczyń a także w strukturze i funkcji serca. Istnieją dane pozwalające przypuszczać o dysfunkcji śródbłonka oraz o zaburzeniach gospodarki lipidowej i węglowodanowej. Przynajmniej część zmian w układzie sercowo naczyniowym jest odwracalna przy odpowiednio wczesnym zastosowaniu leczenia chirurgicznego bądź farmakologicznego. Mechanizmy leżące u ich podstaw oraz zależność od stopnia nasilenia i czasu trwania choroby nie są jeszcze wystarczająco dobrze poznane i wymagają dalszych badań. Piśmiennictwo: 1. Giustina A, Barkan A, Casanueva FF, et al. Criteria for cure of acromegaly: a consensus statement. J Clin Endocrinol Metab 2000; 85: van der Lely AJ. Medical treatment of acromegaly. W: Meet- The-Professors handouts. The Endocrine Society 85 th Annual Meeting, Philadelphia 2003; Bates AS, Van t Hoff W, Jones JM, Clayton RN. Does treatment of acromegaly affect life expectancy? Metabolism 1995; 44 supl. 1: Colao A, Baldelli R, Marzullo P, et al. Systemic hypertension and impaired glucose tolerance are independently correlated to the severity of the acromegalic cardiomyopathy. J Clin Endocrinol Metab 2000; 85: Bondanelli M, Ambrosio MR, degli Uberti EC. Pathogenesis and prevalence of hypertension in acromegaly. Pituitary 2001; 4: Brevetti G, Marzullo P, Silvestro A, et al. Early vascular alterations in acromegaly. J Clin Endocrinol Metab 2002; 87: Sacca L, Cittadini A, Fazio S. Growth hormone and the heart. Endocr Rev 1994; 15: Colao A, Marzullo P, Di Somma C, Lombardi G. Growth hormone and the heart. Clin Endocrinol 2001; 54: Bolanowski J, Spring A, Tupikowska G. Echokardiograficzna ocena wielkości oraz czynności skurczowej i rozkurczowej mięśnia sercowego u chorych na akromegalię. Wiad Lek 1992; 45: Özbey N, Öncul A, Bugra Z, et al. Acromegalic cardiomyopathy: Evaluation of the left ventricular diastolic function in the subclinical stage. J Endocrinol Invest 1997; 20: Spinelli L, Petretta M, Verderame G, et al. Left ventricular diastolic function and cardiac performance during exercise in patients with acromegaly. J Clin Endocrinol Metab 2003; 88: Colao A, Cuocolo A, Marzullo P, et al. Is the acromegalic cardiomyopathy reversible? Effect of 5-year normalization of growth hormone and insulin-like growth factor I levels on cardiac performance. J Clin Endocrinol Metab 2001; 86: Jaffrain-Rea ML, Minniti G, Moroni C, et al. Impact of successful transsphenoidal surgery on cardiovascular risk factors in acromegaly. Eur J Endocrinol 2003; 148: Minniti G, Moroni C, Jaffrain-Rea ML, et al. Marked improvement in cardiovascular function after successful transsphenoidal surgery in acromegalic patients. Clin Endocrinol 2001; 55: Colao A, Marzullo P, Cuocolo A, et al. Reversal of acromegalic cardiomyopathy in young but not in middle-aged patients after 12 months of treatment with the depot long-acting somatostatin analogue octreotide. Clin Endocrinol 2003; 58: Shimakura A, Miyakoshi H, Ohkuwa H, et al. Improvement of cardiac function after treatment with octreotide followed by trans-sphenoidal surgery in an acromegalic patient who presented with congestive heart failure. Jpn Heart J 2002; 43: Clayton RN. Cardiovascular function in acromegaly. Endocr Rev 2003; 24: Abdu TAM, Elhadd T, Pfeifer M, Clayton RN. Endothelial dysfunction in endocrine disease. Trends Endocrinol Metab 2001; 12: Maison P, Demolis P, Young J, et al. Vascular reactivity in acromegalic patients: preliminary evidence for regional endothelial dysfunction and increased sympathetic vasoconstriction. Clin Endocrinol 2000; 53: Otsuki M, Kasayama S, Yamamoto H, et al. Characterization of premature atherosclerosis of carotid arteries in acromegalic patients. Clin Endocrinol 2001; 54: Colao A, Spiezia S, Cerbone G, et al. Increased arterial intimamedia thickness by B-M mode echodoppler ultrasonography in acromegaly. Clin Endocrinol 2001; 54: Colao A, Marzullo P, Lombardi G. Effect of a six-month treatment with lanreotide on cardiovascular risk factors and arterial intima-media thickness in patients with acromegaly. Eur J Endocrinol 2002; 146: Smith JC, Lane H, Davies N, et al. The effects of depot long actnig somatostatin analog on central aortic pressure and arterial stiffness in acromegaly. J Clin Endocrinol Metab 2003; 88: Irving RJ, Carson MN, Webb DJ, et al. Peripheral vascular structure and function in men with contrasting GH levels. J Clin Endocrinol Metab 2002; 87: Bach R, Leicht E, Langer H-J, et al. Kardiale Funktion und kutane Mikrozirkulation bei Akromegalie. Dtsch Med Wschr 1992; 117: Tan KC, Pang RW, Tiu SC, et al. Effects of treatment with Sandostatin LAR on small dense LDL and remnant-like lipoproteins in patients with acromegaly. Clin Endocrinol 2003; 59: Colao A, Marzullo P, Lombardi G. Effect of a six-month treatment with lanreotide on cardiovascular risk factors and arterial intima-media thickness in patients with acromegaly. Eur J Endocrinol 2002; 146: Ladin Wilhelmsen K, Tengborn L, Wilhelmsen L, Bengtsson B-A. Elevated fibrinogen levels decrease following treatment of acromegaly. Clin Endocrinol 1997; 46: Sesmilo G, Fairfield WP, Katznelson L, et al. Cardiovascular risk factors in acromegaly before and after normalization of serum IGF-I levels with the GH antagonist pegvisomant. J Clin Endocrinol Metab 2002; 87: Maldonado Castro GF, Escobar-Morreale HF, Ortega H, et al. Effects of normalization of GH hypersecretion on lipoprotein(a) and other lipoprotein serum levels in acromegaly. Clin Endocrinol 2000; 53: Baldelli R, Battista C, Leonetti F, et al. Glucose homeostasis in acromegaly: effects of long-acting somatostatin analogues treatment. Clin Endocrinol 2003; 59: Bolanowski M, Bohdanowicz Pawlak A, Bednarek Tupikowska G, et al. Serum glucose and insulin in acromegaly. The effect of treatment with Parlodel LAR. W: Pituitary adenomas: From basic research to diagnosis and therapy. Wyd. von Werder K, Fahlbusch R, Elsevier 1996,

9 / REVIEWS Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology Tom/Volume 55; Numer/Number 2/2004 ISSN X The role of pineal gland and melatonin in regulation of the neurohypophysial hormones synthesis and secretion the present status of knowledge Marlena Juszczak Department of Pathophysiology Medical University of Lodz Abstract Present paper reviews the data on the role of pineal gland and melatonin in regulation of the hypothalamoneurohypophysial system activity. The results of in vivo and in vitro experiments show that the effect of melatonin on the vasopressin and/or oxytocin synthesis and secretion depends on the concentration of the hormone and experimental conditions. The acetylcholine, dopamine and prostaglandins were found to be involved in melatonin-mediated inhibition of the neurohypophysial hormones secretion. (Pol J Endocrinol 2004; 2(55): ) Key words: vasopressin, oxytocin, melatonin, pineal gland Udział szyszynki oraz melatoniny w regulacji syntezy i uwalniania hormonów części nerwowej przysadki obecny stan wiedzy Marlena Juszczak Zakład Patofizjologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Streszczenie Praca przedstawia stan obecnej wiedzy na temat udziału szyszynki oraz jej hormonu melatoniny w regulacji syntezy i uwalniania hormonów części nerwowej przysadki u zwierząt i człowieka. Zebrane wyniki wskazują, iż wpływ melatoniny na syntezę i/lub uwalnianie wazopresyny i oksytocyny zależy od stężenia hormonu, gatunku zwierzęcia, warunków doświadczenia (tak in vitro jak in vivo), a także od stanu gospodarki wodnej organizmu. Wyniki badań in vivo oraz in vitro wskazują, że melatonina hamuje uwalnianie hormonów części nerwowej przysadki najsilniej w stężeniu zbliżonym do jej fizjologicznego poziomu w osoczu krwi, podczas gdy w stężeniach wyższych melatonina może wywierać efekt zmienny, tj. hamowanie lub pobudzenie, zależnie od zastosowanego modelu doświadczalnego. Melatonina hamuje uwalnianie wazopresyny i/lub oksytocyny zmieniając prawdopodobnie przewodnictwo na neuronach cholinergicznych, dopaminergicznych i/lub syntezę prostaglandyn w podwzgórzu. Dr hab. n. med. Marlena Juszczak Zakład Patofizjologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ul. Narutowicza 60, Łódź Tel: Fax: Podziękowania: Pamięci Pana Profesora dr hab. med. Jana W. Guzka (byłego kierownika Katedry i Zakładu Patofizjologii Akademii Medycznej w Łodzi, mojego Nauczyciela i Mistrza) pracę tę poświęcam. (Endokrynol Pol 2004; 2(55): ) Słowa kluczowe: wazopresyna, oksytocyna, melatonina, szyszynka 206

10 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 2004; 2 (55) Wstęp Chociaż pierwsze doniesienia o możliwej zależności czynnościowej między szyszynką a układem podwzgórzowo-przysadkowym pochodzą jeszcze z 1938 r. [1], to aż do końca lat siedemdziesiątych minionego stulecia informacje dotyczące wpływu szyszynki lub melatoniny na syntezę i uwalnianie hormonów części nerwowej przysadki były bardzo nieliczne i nie przyniosły jednoznacznych wyników. Mianowicie, w 1960 r. Milcou i Pavel stwierdzili, że wyciągi z szyszynki zwiększają zawartość oksytocyny w jądrze przykomorowym u psa [2]. Następnie spostrzeżono, że usunięcie szyszynki jest przyczyną zmniejszenia aktywności neuronów jądra nadwzrokowego [3] i przykomorowego [4] podwzgórza, czemu można zapobiec wszczepiając szyszynkę do podwzgórza [5]. Stwierdzono również, iż melatonina zmniejsza wbudowywanie 3 H-leucyny (prekursora oksytocyny i neurofizyn] do białek podwzgórza i przysadki [6], natomiast pinealektomia jest przyczyną zwiększenia wychwytu 3 H-leucyny przez neurony jąder nadwzrokowych i przykomorowych podwzgórza [7]. Istotny postęp w badaniach nad rolą szyszynki i jej hormonu melatoniny w kontroli syntezy i uwalniania hormonów części nerwowej przysadki dokonał się dopiero w ostatnim 30-leciu. Wcześniejsze spostrzeżenia dotyczące okołodobowego rytmu syntezy i uwalniania wazopresyny i oksytocyny oraz wpływu warunków oświetlenia i/lub szyszynki na czynność układu podwzgórze część nerwowa przysadki opisali szczegółowo Guzek [1] oraz Juszczak [8]. Obecna praca stanowi próbę przedstawienia stanu aktualnej wiedzy na temat udziału melatoniny w regulacji syntezy i wydzielania hormonów części nerwowej przysadki u zwierząt i człowieka. Wpływ szyszynki na syntezę i uwalnianie wazopresyny oraz oksytocyny W 1979 roku grupa autorów z Zakładu Patofizjologii Akademii Medycznej w Łodzi stwierdziła, iż pinealektomia obniża zawartość wazopresyny w części nerwowej przysadki szczura; efekt ten stwierdzono po ośmiu tygodniach od usunięcia szyszynki [9]. Następnie Juszczak i Guzek [10] wykazali, iż po ośmiu tygodniach od pinealektomii obniża się nie tylko zawartość wazopresyny, ale również oksytocyny tak w podwzgórzu, jak w części nerwowej przysadki. Spostrzeżenie to zyskało potwierdzenie w późniejszych badaniach tych samych [11-18] oraz innych [19-21] autorów. Ponadto wykazano, że zmiana przekaźnictwa α- lub β-adrenergicznego (wywołana stosowaniem odpowiednio fenoksybenzaminy, dezipraminy lub propranololu) modyfikuje zmiany zawartości wazopresyny i oksytocyny w układzie podwzgórzowo-przysadkowym szczura wywołane pinealektomią [11-13, 15]. Co więcej, częstotliwość potencjałów czynnościowych w neuronach oksytocynergicznych jądra nadwzrokowego zależy od obecności szyszynki; u zwierząt pinealektomizowanych aktywność tych neuronów jest większa w nocy niż w dzień, podczas gdy u zwierząt poddanych operacji pozorowanej taka różnica nie występuje [22]. Z drugiej strony, aktywność wydzielnicza neuronów oksytocynergicznych jądra nadwzrokowego szczura (określana stopniem syntezy białka fos w tych neuronach) znacznie się zmniejsza po pinealektomii [23]. Wyniki dotychczas przeprowadzonych badań wskazują, iż usunięcie szyszynki wpływa na proces wydzielania neurohormonów z części nerwowej przysadki tak w warunkach prawidłowej, jak zaburzonej (w wyniku odwodnienia, krwotoku lub osmotycznej stymulacji) równowagi gospodarki wodnej ustroju. Stwierdzono mianowicie, że pinealektomia zwiększa poziom oksytocyny i wazopresyny w osoczu krwi zwierząt znajdujących się w stanie równowagi gospodarki wodnej ustroju [17, 19] bądź odwadnianych przez 48 godzin [24]. W innych doświadczeniach, pinealektomia nasilała wywołane krwotokiem zmniejszenie zawartości oksytocyny i wazopresyny w części nerwowej przysadki szczura [14] lub, przeciwnie, znosiła pobudzający wpływ spadku objętości krwi krążącej oraz hiperosmolalności osocza na wydzielanie wazopresyny [20]. Badania dotyczące udziału szyszynki w regulacji syntezy hormonów części nerwowej przysadki wykazały, że wpływ pinealektomii na stopień biosyntezy wazopresyny i/lub oksytocyny w podwzgórzu zależy od czasu jaki upłynie od chwili usunięcia szyszynki; pinealektomia nasilała syntezę wazopresyny wcześniej niż oksytocyny [25, 26]. Z drugiej strony, usunięcie szyszynki nie zmienia zawartości mrna oksytocyny w podwzgórzu chomika [18]. Wpływ melatoniny na wydzielanie wazopresyny i oksytocyny in vitro Badania in vitro nad wpływem melatoniny na uwalnianie oksytocyny i wazopresyny z układu podwzgórze część nerwowa przysadki nie przyniosły jednoznacznych wyników. Pozwoliły jednak na stwierdzenie, iż wpływ ten zależy od stężenia hormonu, gatunku zwierzęcia (szczur lub chomik) lub tkanki (podwzgórze, płat tylny przysadki lub układ podwzgórze-część nerwowa przysadki) pobieranej do badań, a także od pory doby, w której badania wykonywano. W 1975 roku Pearson i in. [27] nie stwierdzili wpływu wyciągów z szyszynki na stopień biosyntezy wazopresyny przez układ podwzgórze część nerwowa przysadki szczura, natomiast melatonina zwiększała wydzielanie wazopresyny z części nerwowej przysadki in vitro w sposób zależny od dawki [28]. Późniejsze doświadczenia in vitro 207

11 Melatonina w regulacji syntezy hormonów Juszczak M. wykazały, że melatonina (w stężeniach 10-6 M oraz 10-3 M) zwiększa uwalnianie wazopresyny i oksytocyny z tylnego płata przysadki szczura zarówno w warunkach podstawowych, jak i po pobudzeniu nadmiarem jonów potasowych w płynie inkubacyjnym; gdy do badań in vitro użyto tylnych płatów przysadek pobranych od zwierząt uprzednio pinealektomizowanych, melatonina (w tych samych stężeniach) nie zmieniała uwalniania badanych neurohormonów [29]. Melatonina w stężeniu 10-7 M nie zmieniała uwalniania ani wazopresyny, ani oksytocyny z izolowanych płatów tylnych przysadek pobranych od zwierząt poddanych uprzednio operacji pozorowanej lub pinealektomii [29]. Odmienne wyniki uzyskano, gdy badania prowadzono na wyizolowanym podwzgórzu szczura [30]. Mianowicie, melatonina hamowała (w sposób zależny od dawki) uwalnianie wazopresyny i oksytocyny z podwzgórza szczura zarówno w warunkach podstawowych, jak w warunkach depolaryzacji wywołanej nadmiarem jonów potasowych w płynie inkubacyjnym; najsilniejszy efekt hamujący stwierdzono gdy stosowano melatoninę w dawce 10 7 M [30]. Kiedy do doświadczeń in vitro użyto chomików syryjskich, melatonina hamowała wydzielanie obu neurohormonów z wyizolowanego tylnego płata przysadki, a badane jej trzy stężenia (10 11 M, 10 9 M, 10 7 M) spowodowały efekt o podobnym nasileniu [31]. Jednakże w przypadku stymulacji wywołanej nadmiarem jonów K +, tylko stężenie 10 9 M (tj. zbliżone do fizjologicznego poziomu melatoniny w osoczu krwi) było skuteczne w hamowaniu wydzielania wazopresyny i oksytocyny z tylnego płata przysadki chomika. Dwa pozostałe stężenia melatoniny, tj M oraz 10 7 M nie wykazywały wyraźnych różnic w porównaniu z próbą kontrolną [31]. Na podstawie dotychczas przeprowadzonych badań in vitro, można stwierdzić, że melatonina jest najbardziej skuteczna w hamowaniu wydzielania wazopresyny i/lub oksytocyny gdy jest stosowana w stężeniu zbliżonym do jej fizjologicznego poziomu w osoczu krwi, podczas gdy w wyższych stężeniach może wywierać efekt zmienny, tj. hamowanie lub pobudzenie, zależnie od zastosowanego modelu doświadczalnego. Mianowicie, melatonina hamowała podstawowe uwalnianie wazopresyny i/lub oksytocyny do medium inkubacyjnego z podwzgórza [30, 32], płata tylnego przysadki [31] lub z układu podwzgórze-część nerwowa przysadki [33, 34], wtedy gdy stosowano ją w stężeniu 10-9 M, zaś wyższe stężenia melatoniny pobudzały [28, 29], hamowały [30, 31] lub pozostawały bez wpływu [29] na uwalnianie tych neurohormonów w warunkach in vitro. Co więcej, Yasin i in. [32] wykazali, że hamowanie przez melatoninę uwalniania wazopresyny i oksytocyny z podwzgórza występuje tylko wtedy, gdy doświadczenia in vitro wykonuje się w godzinach przedpołudniowych, tj. 2-3 godziny po włączeniu światła, zaś żadnego wpływu melatoniny na uwalnianie hormonów części nerwowej przysadki nie stwierdzono, gdy do doświadczeń in vitro tkankę pobierano w nocy (tj. 4-5 godzin po wyłączeniu światła). Wpływ melatoniny na syntezę i uwalnianie wazopresyny i oksytocyny in vivo Badania nad wpływem melatoniny na czynność wielkokomórkowych jąder podwzgórza nie przyniosły jednoznacznych wyników. Mianowicie stwierdzono, że melatonina obniża neurosekrecyjną aktywność neuronów jąder przykomorowych [35], ale nie zmienia zawartości mrna dla oksytocyny w podwzgórzu chomika [18]. Pozostaje ona również bez wpływu na stopień syntezy oksytocyny oraz wazopresyny u zwierząt z nienaruszoną szyszynką [36], hamuje zaś stopień biosyntezy wazopresyny u pinealektomizowanych szczurów [37]. Wpływ melatoniny na wydzielanie wazopresyny i oksytocyny określano zarówno w warunkach prawidłowej, jak zaburzonej równowagi gospodarki wodnej ustroju. U szczurów znajdujących się w stanie równowagi gospodarki wodnej już jednorazowe wstrzyknięcie melatoniny było przyczyną obniżenia zawartości oksytocyny w części nerwowej przysadki [38]. Wielokrotne podskórne (sc) lub dootrzewnowe (ip) wstrzykiwanie zwierzętom wysokich dawek melatoniny zwiększa uwalnianie hormonów części nerwowej przysadki, zaś w niskich dawkach melatonina jest nieskuteczna w tym zakresie [18, 38-40] lub wywiera efekt hamujący [41]. Po usunięciu szyszynki melatonina nie zmienia w części nerwowej przysadki zasobów wazopresyny i oksytocyny obniżonych wskutek pinealektomii [16]. Wstrzyknięcie dożylne (iv) lub dokomorowe (icv) wyższych dawek melatoniny zwiększa wydzielanie wazopresyny z tylnego płata przysadki do krwi, zaś w dawkach niższych melatonina proces ten hamuje [42, 43]. U samic szczurów w okresie laktacji wydzielanie oksytocyny do krwi obwodowej było hamowane przez icv wstrzyknięcie melatoniny w dawce zbliżonej do jej fizjologicznego poziomu w osoczu krwi, zaś dokomorowa iniekcja niższych lub wyższych jej dawek nie modyfikowała nasilonego ssaniem uwalniania oksytocyny do krwi [44]. Melatonina wstrzykiwana w stanie zaburzonej równowagi gospodarki wodnej ustroju wpływa na wydzielanie hormonów części nerwowej przysadki zależnie od warunków doświadczalnych. Mianowicie, hormon ten wstrzykiwany szczurom odwadnianym przez dwa lub cztery dni nie powoduje zmian zawartości oksytocyny i wazopresyny, zaś po upływie ośmiu dni istotnie obniża ich zawartość w podwzgórzu oraz części nerwowej przysadki [38]. Melatonina nie zmienia również poziomu hormonów w tylnym płacie przysadki, obniżonych w następstwie krwotoku, tak u zwierząt 208

12 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 2004; 2 (55) z zachowaną szyszynką [45], jak po pinealektomii [14]. Niektóre bodźce stresowe, takie jak dootrzewnowe wstrzyknięcie hiperosmotycznego roztworu chlorku sodu [39, 40] lub unieruchomienie [41, 46] prowadzą do zmniejszenia zawartości oksytocyny i wazopresyny w tylnym płacie przysadki; wstrzykiwana w takich warunkach melatonina nasila wydzielanie tych neurohormonów do krwi, zwiększone wskutek hiperosmotycznej stymulacji [39, 40], jak również zwiększa ich uwalnianie u pinealektomizowanych szczurów poddanych unieruchomieniu [41, 46]. Wpływ melatoniny na uwalnianie wazopresyny i oksytocyny u człowieka Badania dotyczące wpływu melatoniny na uwalnianie hormonów części nerwowej przysadki u człowieka są nieliczne i nie przyniosły jednoznacznego poglądu na ten proces. Jednakże, synteza melatoniny wykazuje u człowieka rytm dobowy podobny do tego, który opisano u wszystkich przebadanych dotychczas gatunków zwierząt [47] i, podobnie jak u zwierząt, hormon ten może wywierać wpływ na uwalnianie wazopresyny i oksytocyny. Wykazano mianowicie, że melatonina (w jednorazowej dawce 5 mg/dobę) zmniejsza istotnie nocny wzrost uwalniania wazopresyny, znosi zaś dobowy rytm uwalniania oksytocyny do krwi obwodowej [48]. Co więcej, wykazano, że melatonina jest przyczyną zależnych od dawki zmian stężenia hormonów części nerwowej przysadki: melatonina w dawce 5,0 mg hamuje, zaś w dawce 0,5 mg pobudza uwalnianie wazopresyny i oksytocyny do krwi zdrowych mężczyzn, tak w warunkach podstawowych, jak po stymulacji wywołanej wysiłkiem fizycznym lub czynnikiem osmotycznym [49]. Odmienne wyniki uzyskali Coiro i in. [50] oraz Chiodera i in. [51, 52]; wykazali mianowicie, że melatonina (w jednorazowej dawce 6 mg lub 12 mg na dobę) nie zmienia stopnia uwalniania hormonów części nerwowej przysadki w warunkach podstawowych [50-52], ani w odpowiedzi na angiotensynę II [51, 52]. Przeciwnie, melatonina zmniejszała wzrost uwalniania wazopresyny i/lub oksytocyny do krwi obwodowej wywołany hipoglikemią poinsulinową [50, 51] bądź wysiłkiem fizycznym [52]. Prawdopodobne mechanizmy działania melatoniny na neurony wazopresynergiczne oraz oksytocynergiczne Chociaż mechanizm działania melatoniny na procesy syntezy i uwalniania hormonów części nerwowej przysadki pozostaje nadal niejasny, istnieje jednak kilka hipotetycznych dróg wyjaśnienia jej możliwego wpływu na czynność neuronów wazopresynergicznych i oksytocynergicznych. Mianowicie, melatonina może modyfikować czynność neuronów oksytocynergicznych i/lub wazopresynergicznych pośrednio poprzez wpływ na ich aferentację pochodzącą z innych obszarów mózgu, między innymi, z neuronów jądra nadskrzyżowaniowego podwzgórza [53, 54]. Pośredniczyć tu mogą receptory dla melatoniny zlokalizowane w jądrze nadskrzyżowaniowym podwzgórza i/lub w części guzowej przysadki [55, 56]. Melatonina może także zmieniać syntezę i/lub uwalnianie hormonów części nerwowej przysadki modyfikując procesy neurotransmisji w ośrodkowym układzie nerwowym. Rzeczywiście wykazano, że acetylocholina, dopamina, noradrenalina oraz serotonina mają znaczenie w regulacji uwalniania wazopresyny i oksytocyny [57], zaś mechanizmy zależności czynności części nerwowej przysadki od szyszynki są, co najmniej częściowo, związane z przekaźnictwem α- i β-adrenergicznym [11-13, 15]. Melatonina zmienia w ośrodkowym układzie nerwowym metabolizm i/lub uwalnianie dopaminy [58, 59], noradrenaliny [59, 60], serotoniny [60, 61], prostaglandyn [62, 63] czy wreszcie tlenku azotu [64]. Badania in vivo [42] oraz in vitro [65] nad mechanizmami działania melatoniny na uwalnianie hormonów części nerwowej przysadki wykazały, iż melatonina hamuje uwalnianie wazopresyny i oksytocyny zmieniając prawdopodobnie przewodnictwo na neuronach cholinergicznych, dopaminergicznych i/lub syntezę prostaglandyn w podwzgórzu. Natomiast fentolamina (antagonista receptora α-adrenergicznego), atenolol (antagonista receptora β-adrenergicznego), bądź nalokson (antagonista receptora opiatowego) nie modyfikowały hamującego wpływu melatoniny na uwalnianie wazopresyny i oksytocyny z podwzgórza in vitro [65]. Podobnie, nie stwierdzono udziału neurokininy A [33], ani substancji P [34] w zależnych od melatoniny mechanizmach uwalniania hormonów części nerwowej przysadki. Egzogenna melatonina przechodzi przez barierę krew mózg [66] i gromadzi się w dużej ilości w podwzgórzu [67]. Dzięki swojej lipofilności, melatonina z łatwością przenika do cytoplazmy i następnie do jądra komórki [68], gdzie może wywierać swoje działanie biologiczne, modyfikując czynność komórek neurosekrecyjnych poprzez swoiste receptory jądrowe należące do rodziny receptorów RZR/ROR, głównie typu RZRβ [69]. Może ona zatem wpływać na wydzielanie hormonów części nerwowej przysadki działając bezpośrednio na genom [70], zmieniając ekspresję odpowiednich genów, lub na zakończenia neuronów wazopresynergicznych i oksytocynergicznych zlokalizowane w tylnym płacie przysadki. Badania dotyczące wewnątrzkomórkowego mechanizmu działania melatoniny wykazują, że zarówno jony wapnia, jak camp i cgmp pełnią w komórce rolę drugich przekaźników [71-73]. 209

13 Melatonina w regulacji syntezy hormonów Juszczak M. Podsumowanie Wzrastające zainteresowanie stosowaniem terapeutycznym melatoniny w zaburzeniach snu a równocześnie istniejące wciąż kontrowersje dotyczące ograniczenia jej stosowania [47], przemawiają za celowością prowadzenia dalszych prac, które pozwoliłyby na możliwie dokładne poznanie znaczenia tego hormonu w warunkach zdrowia i choroby. Wyniki dotychczas przeprowadzonych badań pozwalają na stwierdzenie, iż odpowiedź neuronów wazopresynergicznych i oksytocynergicznych na melatoninę zależy od: 1) stanu gospodarki wodnej organizmu, 2) warunków doświadczenia, tak in vivo jak in vitro, 3) obecności nienaruszonej szyszynki, 4) stężenia hormonu (melatonina hamuje wydzielanie wazopresyny i oksytocyny z części nerwowej przysadki ssaków wtedy, gdy jest stosowana w stężeniu zbliżonym do jej fizjologicznego poziomu w osoczu krwi; w stężeniach wyższych może wywierać efekt przeciwny). Wykazano ponadto, iż szyszynka wywiera wpływ hamujący na biosyntezę wazopresyny (ale nie oksytocyny), w czym uczestniczy melatonina. Obecny stan wiedzy nad rolą szyszynki, a w szczególności jej hormonu melatoniny, w regulacji syntezy i uwalniania hormonów części nerwowej przysadki nie pozwala jednak na wyjaśnienie mechanizmów leżących w podstaw tego procesu. Piśmiennictwo 1. Guzek JW. The pineal neurohypophysial interactions. In: Advances in pineal research (Reiter RJ, Karasek M, eds). J Libbey, London Paris, 1986; 1: Milcou SM, Pavel S. Antigonadotropic function of the pineal gland and the oxytocin of the neurosecretory hypothalamic system. Nature 1960; 187: De Vries RAC, Ariëns-Kappers J. Influence of the pineal gland on the neurosecretory activity of the supraoptic hypothalamic nucleus in the male rat. Neuroendocrinology 1971; 8: De Vries RAC. Influence of pinealectomy on hypothalamic magnocellular neurosecretory activity in the female rat during normal light conditions, light-induced persistent oestrus and after gonadectomy. Neuroendocrinology 1972; 9: De Vries RAC. Abolition of the effect of pinealectomy on hypothalamic magnocellular neurosecretory activity in male rats by hypothalamic pineal implants. Neuroendocrinology 1972; 9: Orsi L, Denari JH, Nagle CA et al. Effects of melatonin on the synthesis of proteins by the rat hypothalamus, hypophysis and pineal gland. J Endocrinol 1973; 58: Chazov MA, Veselova SP, Krivosheev OG, Isachenkov VA. Interrelationship between the pineal gland and the hypothalamo-hypophysial complex. Probl Endokrinol 1976; 22: Juszczak M. Szyszynka a uwalnianie wazopresyny i oksytocyny. Folia Med Lodz 1996; 23: Szczepańska-Szyburska I, Guzek JW, Kmieć K. The hypothalamic and neurohypophysial vasopressin content in pinealectomized male rats. In: Neuropeptides and Neural Transmission (Marsan CA, Traczyk WZ, eds). Raven Press, New York, 1980: Juszczak M, Guzek JW. The content of vasopressin and oxytocin in the hypothalamus and neurohypophysis of pinealectomized male rats. Acta Physiol Pol 1983; 34: Guzek JW, Juszczak M. The hypothalamic and neurohypophysial oxytocin content as influenced by desmethylimipramine in normal and pinealectomized white male rats. J Neural Transm 1985; 62: Guzek JW, Juszczak M. The effects of beta-adrenergic blockade on the hypothalamic and neurohypophysial vasopressin and oxytocin content in pinealectomized male rats. Exp Clin Endocrinol 1987; 8: Juszczak M. Chronic treatment with desmethylimipramine increases the oxytocin content in the hypothalamus and neurohypophysis of normal and pinealectomized male rats. Acta Physiol Pol 1988; 39: Juszczak M. The effect of haemorrhage and melatonin on neurohypophysial vasopressin and oxytocin content in pinealectomized male rats. Patol Pol 1993; 44: Juszczak M, Guzek JW. The influence of desmethylimipramine on the hypothalamic and neurohypophysial vasopressin content in pinealectomized male rats. Exp Clin Endocrinol 1987; 90: Juszczak M, Guzek JW. Hypothalamic and neurohypophysial vasopressin and oxytocin in melatonin-treated pinealectomized male rats. J Pineal Res 1988; 5: Juszczak M, Kaczorowska-Skóra W, Guzek JW. Vasopressin and oxytocin release as affected by constant light in pinealectomized male rats. Endocrine Regul 1995; 29: Juszczak M, Steger RW, Debeljuk L et al. The effects of short photoperiod, pinealectomy, and melatonin treatment on oxytocin synthesis and release in the male Syrian hamster. Endocrine 1996; 4: Demaine BC, Forsling ML, Kelestimur H, Stoughton RP. Effects of pinealectomy on daily rhythms of neurohypophysial hormone release in the rat. J Physiol (London) 1990; 423: 12P. 20. Demaine BC, Forsling ML, Kelestimur H, Stoughton RP: Effect of pinealectomy on the vasopressin response to altered plasma volume and osmolality in the rat. J Physiol (London) 1990; 427: 19P. 21. Forsling ML, Stoughton RP, Zhou Y et al. The role of the pineal in the control of the daily patterns of neurohypophysial hormone secretion. J Pineal Res 1993; 14: Dyball REJ, McKenzie DN, Stoughton R, Forsling ML. The effect of pinealectomy on the electrical activity of supraoptic neurons in vivo. In: Neurohypophysis: recent progress of vasopressin and oxytocin research (Saito T, Kurokawa K, Yoshida S, eds). Elsevier Science BV, 1995: Windle RJ, Luckman SM, Stoughton RP, Forsling ML. The effect of pinealectomy on osmotically stimulated vasopressin and oxytocin release and fos protein production within the hypothalamus of the rat. J Neuroendocrinol 1996; 8: Summy-Long JY, Keil LC, Emmert S. Effects of pinealectomy on neurohypophysial hormones in the SFO and plasma of dehydrated rats exposed to 12 hours of light. Brain Res Bull 1983; 11: Bojanowska E, Juszczak M, Guzek JW, Dąbrowski R. The pineal and vasopressin synthesis. Neuroendocrinol. Lett 1998; 19: Bojanowska E, Juszczak M, Guzek JW, Dąbrowski R. The pineal and oxytocin synthesis. J Physiol Pharmacol 1999; 50: Pearson D, Shainberg A, Malamed S, Sachs H. The hypothalamo-neurohypophysial complex in organ culture: effects of metabolic inhibitors, biologic and pharmacologic agents. Endocrinology 1975; 96: Lemay A, Brouillette A, Denizeau F, Lavoie M. Melatoninand serotonin-stimulated release of vasopressin from rat neurohypophysis in vitro. Mol Cell Endocrinol 1979; 14: Juszczak M, Stempniak B, Guzek JW. Melatonin, pinealectomy and release of neurohypophysial hormones: in vitro studies. J Pineal Res 1992; 12: Yasin SA, Costa A, Besser GM et al. Melatonin and its analogs inhibit the basal and stimulated release of hypothalamic 210

14 Endokrynologia Polska / Polish Journal of Endocrinology 2004; 2 (55) vasopressin and oxytocin in vitro. Endocrinology 1993; 132: Juszczak M, Debeljuk L, Bartke A, Stempniak B. Melatonin inhibits oxytocin and vasopressin release from the neurointermediate lobe of the hamster pituitary. Neuroreport 1995; 6: Yasin SA, Grossman A, Forsling ML. Diurnal variation in the effect of melatonin on neurohypophysial hormone release from the rat hypothalamus. Brain Res Bull 1996; 39: Juszczak M. Neurokinin A and the neurohypophysial response to melatonin: in vitro studies. J Physiol Pharmacol 2002; 53: Juszczak M, Stempniak B. Melatonin inhibits the substance P-induced secretion of vasopressin and oxytocin from the rat hypothalamo-neurohypophysial system: in vitro studies. Brain Res Bull 2003; 59: Brooks A, Mason R. The electrophysiological effects of melatonin on rat suprachiasmatic and paraventricular hypothalamic neurons in vitro. In: Proceedings of the Physiological Society (Cambridge meeting) 1988; C.52: 60P. 36. Juszczak M, Bojanowska E, Guzek JW, Dąbrowski R. Pinealectomy and melatonin affect the synthesis rate of neurohypophysial hormones. J Endocrinol Invest 1999; (Suppl): Juszczak M, Bojanowska E, Dąbrowski R. Melatonin and the synthesis of vasopressin in pinealectomized male rats. Proc Soc Exp Biol Med 2000; 225: Juszczak M, Guzek JW, Lewy A. The influence of melatonin on the content of vasopressin and oxytocin in the hypothalamus and neurohypophysis in euhydrated and dehydrated male rats. J Pineal Res 1986; 3: Juszczak M, Steger RW, Fadden C, Bartke A: Oxytocin and prolactin release after hypertonic saline administration in melatonin-treated male Syrian hamsters. J Physiol Pharmacol 1996; 47: Juszczak M, Debeljuk L, Stempniak B et al. Neurohypophyseal vasopressin in the Syrian hamster: response to short photoperiod, pinealectomy, melatonin treatment or osmotic stimulation. Brain Res Bull 1997; 42: Juszczak M. Melatonin affects the oxytocin and prolactin responses to stress in male rats. J Physiol Pharmacol 1998; 49: Bojanowska E, Forsling ML. The effects of melatonin on vasopressin secretion in vivo: interactions with acetylcholine and prostaglandins. Brain Res Bull 1997; 42: Forsling ML, Achaaban AR, Zhou Y. The effect of intracerebroventricular melatonin on vasopressin release in the conscious rat. J Endocrinol 1992; 135 (Suppl): Juszczak M, Stempniak B. The effect of melatonin on suckling-induced oxytocin and prolactin release in the rat. Brain Res Bull 1997; 44: Juszczak M, Kłopotowska A, Stempniak B, Guzek JW. Hypothalamic and neurohypophysial vasopressin and oxytocin content as influenced by haemorrhage in melatonin treated male rats. Patol Pol 1993; 44: Juszczak M, Bojanowska E, Guzek JW. Et al. The effect of melatonin on vasopressin release under stress conditions in pinealectomized male rats. Adv Exp Med Biol 1999; 460: Karasek M, Lewiński A, Reiter RJ. Melatonina: znaczenie kliniczne i zastosowanie terapeutyczne. Endokrynol Pol - Pol J Endocrinol 2001; 52: Kostoglou-Athanassiou I, Treachert DF, Wheeler MJ, Forsling ML. Melatonin administration and pituitary hormone secretion. Clin Endocrinol 1998; 48: Forsling ML, Williams AJ. The effect of exogenous melatonin on stimulated neurohypophysial hormone release in man. Clin Endocrinol 2002; 57: Coiro V, Volpi R, Caffarri G et al. Effect of melatonin on hypoglycemia and metoclopramide-stimulated arginine vasopressin secretion in normal men. Neuropeptides 1997; 31: Chiodera P, Volpi R, Capretti L et al. Melatonin inhibits oxytocin response to insulin-induced hypoglycemia, but not to angiotensin II in normal men. J Neural Transm 1998; 105: Chiodera P, Volpi R, Capretti L et al. Effect of melatonin on arginine vasopressin secretion stimulated by physical exercise or angiotensin II in normal men. Neuropeptides 1998; 32: Cui LN, Saeb-Parsy K, Dyball REJ. Neurons in the supraoptic nucleus of the rat are regulated by a projection from the suprachiasmatic nucleus. J Physiol 1997; 502: Hermes MLHJ, Coderre EM, Buijs RM, Renaud LP. GABA and glutaminate mediate rapid neurotransmission from suprachiasmatic nucleus to hypothalamic paraventricular nucleus in rat. J Physiol 1996; 496: Gauer F, Masson-Pevet M, Skene DJ et al. Daily rhythms of melatonin binding sites in the rat pars tuberalis and suprachiasmatic nuclei: Evidence of a regulation of melatonin receptors by melatonin itself. Neuroendocrinology 1993; 57: Williams LM, Hannah LT, Hasting MH, Maywood ES. Melatonin receptor in the rat brain and pituitary. J Pineal Res, 1995; 19: Guzek JW. Mediatory i modulatory ośrodkowego układu nerwowego a uwalnianie wazopresyny i oksytocyny. Acta Physiol Pol 1984; 35 (Suppl.): Alexiuk NAM, Vriend JP. Melatonin reduces dopamine content in the neurointermediate lobe of male Syrian hamsters. Brain Res Bull 1993; 32: Alexiuk NAM, Uddin M, Vriend JP. Melatonin increases the in situ activity of tyrosine hydroxylase in the mediobasal hypothalamus of male Syrian hamsters. Life Sci 1996; 59: Alexiuk NAM, Vriend JP. Extrahypothalamic effects of melatonin administration on serotonin and norepinephrine synthesis in female Syrian hamsters. J Neural Transm 1993; 94: Miguez JM, Aldegunde M. Changes in the hypothalamic serotonergic function may madiate the endocrine effects of melatonin. J Physiol Biochem 1996; 52: Pawlikowski M, Juszczak M, Karasek E et al. Melatonin inhibits prostaglandin E release from the medial basal hypothalamus of pinealectomized rats. J Pineal Res 1984; 1: Nir I, Schmidt U, Zilber N. The antigonadotrophic effect of melatonin in Syrian hamsters is modulated by prostaglandin. J Neural Transm 1994; 95: Pozo D, Reiter RJ, Calvo JR, Guerrero JM. Physiological concentrations of melatonin inhibit nitric oxide synthase in rat cerebellum. Life Sci 1994; 55: Yasin SA, Forsling ML. Mechanisms of melatonin inhibition of neurohypophysial hormone release from the rat hypothalamus in vitro. Brain Res Bull 1998; 45: Pardridge WM, Mietus LJ. Transport of albumin bound melatonin through the blood brain barrier. J Neurochem 1980; 34: Vitte PA, Harthe C, Lestage P et al. Plasma, cerebrospinal fluid, and brain distribution of 14 C-melatonin in rat: a biochemical and autoradiographic study. J Pineal Res 1988; 5: Menendez-Pelaez A, Reiter RJ. Distribution of melatonin in mammalian tissues: the relative importance of nuclear versus cytosolic localization. J Pineal Res 1993; 15: Wińczyk K, Lepa N. Receptory melatoninowe obecny stan wiedzy. Endokrynol Pol - Pol J Endocrinol 2002; 53: Reiter RJ, Oh C-S, Fujimori O. Melatonin: its intracellular and genomic actions. Trends Endocrinol Metab 1996; 7: Godson C, Reppert SM. The Mel 1a melatonin receptor is coupled to parallel signal transduction pathways. Endocrinology 1997; 138: Vaneček J, Vollrath L. Melatonin inhibits cyclic AMP and cyclic GMP accumulation in the rat pituitary. Brain Res 1989; 505: Vaneček J, Watanabe K. Mechanisms of melatonin action in the pituitary and SCN. Adv Exp Med Biol 1999; 460:

UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA.

UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA. UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE KATEDRA I KLINIKA REUMATOLOGII I UKŁADOWYCH CHORÓB TKANKI ŁĄCZNEJ PRACA DOKTORSKA Małgorzata Biskup Czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego u chorych na reumatoidalne zapalenie

Bardziej szczegółowo

LECZENIE PRZEDWCZESNEGO DOJRZEWANIA PŁCIOWEGO U DZIECI

LECZENIE PRZEDWCZESNEGO DOJRZEWANIA PŁCIOWEGO U DZIECI Załącznik nr 11 do zarządzenia Nr 59/2011/DGL Prezesa NFZ z dnia 10 października 2011 r. Nazwa programu: LECZENIE PRZEDWCZESNEGO DOJRZEWANIA PŁCIOWEGO U DZIECI ICD-10 E 22.8 Przedwczesne dojrzewanie płciowe

Bardziej szczegółowo

Fetuina i osteopontyna u pacjentów z zespołem metabolicznym

Fetuina i osteopontyna u pacjentów z zespołem metabolicznym Fetuina i osteopontyna u pacjentów z zespołem metabolicznym Dr n med. Katarzyna Musialik Katedra Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytet Medyczny w Poznaniu *W

Bardziej szczegółowo

STRESZCZENIE. Wstęp. Cele pracy

STRESZCZENIE. Wstęp. Cele pracy STRESZCZENIE Wstęp Hormon wzrostu (GH) jest jednym z najważniejszych hormonów anabolicznych promujących proces wzrastania człowieka. GH działa lipolitycznie, wpływa na metabolizm węglowodanów, białek i

Bardziej szczegółowo

Czy jest możliwe skuteczne leczenie cukrzycy w grupie chorych otyłych ze znaczną insulinoopornością?

Czy jest możliwe skuteczne leczenie cukrzycy w grupie chorych otyłych ze znaczną insulinoopornością? Jerzy Maksymilian Loba Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii Uniwersytet Medyczny w Łodzi Czy jest możliwe skuteczne leczenie cukrzycy w grupie chorych otyłych ze znaczną insulinoopornością? Definicja

Bardziej szczegółowo

Układ wewnątrzwydzielniczy

Układ wewnątrzwydzielniczy Układ wewnątrzwydzielniczy 1. Gruczoły dokrewne właściwe: przysadka mózgowa, szyszynka, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne, nadnercza 2. Gruczoły dokrewne mieszane: trzustka, jajniki, jądra 3. Inne

Bardziej szczegółowo

Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych

Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych Wytyczne ACCF/AHA 2010: Ocena ryzyka sercowo-naczyniowego u bezobjawowych dorosłych Jednym z pierwszych i podstawowych zadań lekarza jest prawidłowa i rzetelna ocena ryzyka oraz rokowania pacjenta. Ma

Bardziej szczegółowo

Epidemia niewydolności serca Czy jesteśmy skazani na porażkę?

Epidemia niewydolności serca Czy jesteśmy skazani na porażkę? Epidemia niewydolności serca Czy jesteśmy skazani na porażkę? Piotr Ponikowski Klinika Chorób Serca Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu Ośrodek Chorób Serca Szpitala Wojskowego we Wrocławiu Niewydolność

Bardziej szczegółowo

CMC/2015/03/WJ/03. Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca

CMC/2015/03/WJ/03. Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca CMC/2015/03/WJ/03 Dzienniczek pomiarów ciśnienia tętniczego i częstości akcji serca Dane pacjenta Imię:... Nazwisko:... PESEL:... Rozpoznane choroby: Nadciśnienie tętnicze Choroba wieńcowa Przebyty zawał

Bardziej szczegółowo

Układ dokrewny. Hormony zwierzęce związki chemiczne wydzielane przez gruczoły i tkanki układu dokrewnego; mają funkcję regulacyjną.

Układ dokrewny. Hormony zwierzęce związki chemiczne wydzielane przez gruczoły i tkanki układu dokrewnego; mają funkcję regulacyjną. Układ dokrewny (hormonalny, wewnątrzwydzielniczy, endokrynny) układ narządów u zwierząt składający się z gruczołów dokrewnych i pojedynczych komórek tkanek; pełni funkcję regulacyjną. Hormony zwierzęce

Bardziej szczegółowo

USG Power Doppler jest użytecznym narzędziem pozwalającym na uwidocznienie wzmożonego przepływu naczyniowego w synovium będącego skutkiem zapalenia.

USG Power Doppler jest użytecznym narzędziem pozwalającym na uwidocznienie wzmożonego przepływu naczyniowego w synovium będącego skutkiem zapalenia. STRESZCZENIE Serologiczne markery angiogenezy u dzieci chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów - korelacja z obrazem klinicznym i ultrasonograficznym MIZS to najczęstsza przewlekła artropatia

Bardziej szczegółowo

Warszawa, r.

Warszawa, r. Klinika Chorób Wewnętrznych i Diabetologii Warszawski Uniwersytet Medyczny SP CSK ul. Banacha 1a, 02-097 Warszawa Tel. 599 25 83; fax: 599 25 82 Kierownik: dr hab. n. med. Leszek Czupryniak Warszawa, 24.08.2016r.

Bardziej szczegółowo

S T R E S Z C Z E N I E

S T R E S Z C Z E N I E STRESZCZENIE Cel pracy: Celem pracy jest ocena wyników leczenia napromienianiem chorych z rozpoznaniem raka szyjki macicy w Świętokrzyskim Centrum Onkologii, porównanie wyników leczenia chorych napromienianych

Bardziej szczegółowo

Agencja Oceny Technologii Medycznych

Agencja Oceny Technologii Medycznych Agencja Oceny Technologii Medycznych www.aotm.gov.pl Rekomendacja nr 100/2014 z dnia 31 marca 2014 r. Prezesa Agencji Oceny Technologii Medycznych w sprawie usunięcia świadczenia opieki zdrowotnej obejmującego

Bardziej szczegółowo

UNIWERSYTET WARMIŃSKO MAZURSKI W OLSZTYNIE

UNIWERSYTET WARMIŃSKO MAZURSKI W OLSZTYNIE UNIWERSYTET WARMIŃSKO MAZURSKI W OLSZTYNIE Katarzyna Myszka Podgórska Ocena częstości występowania zespołu metabolicznego u osób z przypadkowo wykrytymi guzami nadnerczy z prawidłową aktywnością hormonalną

Bardziej szczegółowo

Długotrwały niedobór witaminy C (hipoascorbemia) powoduje miażdżycę oraz osadzanie się lipoproteiny(a) w naczyniach krwionośnych transgenicznych myszy

Długotrwały niedobór witaminy C (hipoascorbemia) powoduje miażdżycę oraz osadzanie się lipoproteiny(a) w naczyniach krwionośnych transgenicznych myszy Długotrwały niedobór witaminy C (hipoascorbemia) powoduje miażdżycę oraz osadzanie się lipoproteiny(a) w naczyniach krwionośnych transgenicznych myszy Nowa publikacja Instytutu Medycyny Komórkowej dr Ratha

Bardziej szczegółowo

Molekuły Miłości. Borys Palka Katarzyna Pyzik. www.agh.edu.pl

Molekuły Miłości. Borys Palka Katarzyna Pyzik. www.agh.edu.pl Molekuły Miłości Borys Palka Katarzyna Pyzik www.agh.edu.pl Zakochanie Przyczyną Hormonalnych Zmian Grupa zakochanych, 24 osoby (12 mężczyzn, 12 kobiet ) Grupa kontrolna, 24 osoby (12 mężczyzn, 12 kobiet)

Bardziej szczegółowo

Aneks II. Niniejsza Charakterystyka Produktu Leczniczego oraz ulotka dla pacjenta stanowią wynik procedury arbitrażowej.

Aneks II. Niniejsza Charakterystyka Produktu Leczniczego oraz ulotka dla pacjenta stanowią wynik procedury arbitrażowej. Aneks II Zmiany dotyczące odpowiednich punktów Charakterystyki Produktu Leczniczego oraz ulotki dla pacjenta przedstawione przez Europejską Agencję Leków (EMA) Niniejsza Charakterystyka Produktu Leczniczego

Bardziej szczegółowo

Aktywność sportowa po zawale serca

Aktywność sportowa po zawale serca Aktywność sportowa po zawale serca Czy i jaki wysiłek fizyczny jest zalecany? O prozdrowotnych aspektach wysiłku fizycznego wiadomo już od dawna. Wysiłek fizyczny o charakterze aerobowym (dynamiczne ćwiczenia

Bardziej szczegółowo

REGULACJA WYDZIELANIA HORMONÓW

REGULACJA WYDZIELANIA HORMONÓW REGULACJA WYDZIELANIA HORMONÓW Regulacja nerwowa wpływ układu wegetatywnego na czynność endokrynną gruczołów wydzielania dokrewnego wytwarzanie i uwalnianie hormonów z zakończeń neuronów np.wazopresyny

Bardziej szczegółowo

lek. Olga Możeńska Ocena wybranych parametrów gospodarki wapniowo-fosforanowej w populacji chorych z istotną niedomykalnością zastawki mitralnej

lek. Olga Możeńska Ocena wybranych parametrów gospodarki wapniowo-fosforanowej w populacji chorych z istotną niedomykalnością zastawki mitralnej lek. Olga Możeńska Ocena wybranych parametrów gospodarki wapniowo-fosforanowej w populacji chorych z istotną niedomykalnością zastawki mitralnej Rozprawa na stopień doktora nauk medycznych Promotor: dr

Bardziej szczegółowo

STRESZCZENIE PRACY DOKTORSKIEJ

STRESZCZENIE PRACY DOKTORSKIEJ mgr Bartłomiej Rospond POSZUKIWANIE NEUROBIOLOGICZNEGO MECHANIZMU UZALEŻNIENIA OD POKARMU - WPŁYW CUKRÓW I TŁUSZCZÓW NA EKSPRESJĘ RECEPTORÓW DOPAMINOWYCH D 2 W GRZBIETOWYM PRĄŻKOWIU U SZCZURÓW STRESZCZENIE

Bardziej szczegółowo

STRESZCZENIE Wstęp: Celem pracy Materiały i metody:

STRESZCZENIE Wstęp: Celem pracy Materiały i metody: STRESZCZENIE Wstęp: Dzięki poprawie wyników leczenia przeciwnowotworowego u dzieci i młodzieży systematycznie wzrasta liczba osób wyleczonych z choroby nowotworowej. Leczenie onkologiczne nie jest wybiórcze

Bardziej szczegółowo

Materiały edukacyjne. Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego

Materiały edukacyjne. Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego Materiały edukacyjne Diagnostyka i leczenie nadciśnienia tętniczego Klasyfikacja ciśnienia tętniczego (mmhg) (wg. ESH/ESC )

Bardziej szczegółowo

Odrębności diagnostyki i leczenia raka piersi u młodych kobiet

Odrębności diagnostyki i leczenia raka piersi u młodych kobiet Odrębności diagnostyki i leczenia raka piersi u młodych kobiet Barbara Radecka Opolskie Centrum Onkologii Amadeo Modigliani (1884-1920) 1 Młode chore Kto to taki??? Daniel Gerhartz (1965-) 2 3 Grupy wiekowe

Bardziej szczegółowo

NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY

NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY Poradnik dla pacjenta i jego rodziny Konsultacja: prof. dr hab. med. Zbigniew Gaciong CO TO JEST ZESPÓŁ METABOLICZNY Nadciśnienie tętnicze (inaczej podwyższone ciśnienie

Bardziej szczegółowo

Aneks III Zmiany w charakterystyce produktu leczniczego oraz w ulotce dla pacjenta

Aneks III Zmiany w charakterystyce produktu leczniczego oraz w ulotce dla pacjenta Aneks III Zmiany w charakterystyce produktu leczniczego oraz w ulotce dla pacjenta Uwaga: Niniejsze zmiany do streszczenia charakterystyki produktu leczniczego i ulotki dla pacjenta są wersją obowiązującą

Bardziej szczegółowo

Rak trzustki - chemioterapia i inne metody leczenia nieoperacyjnego. Piotr Wysocki Klinika Onkologiczna Centrum Onkologii Instytut Warszawa

Rak trzustki - chemioterapia i inne metody leczenia nieoperacyjnego. Piotr Wysocki Klinika Onkologiczna Centrum Onkologii Instytut Warszawa Rak trzustki - chemioterapia i inne metody leczenia nieoperacyjnego Piotr Wysocki Klinika Onkologiczna Centrum Onkologii Instytut Warszawa RAK TRZUSTKI U 50% chorych w momencie rozpoznania stwierdza się

Bardziej szczegółowo

AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Powikłania cukrzycy Retinopatia

AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Powikłania cukrzycy Retinopatia AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY Powikłania cukrzycy Retinopatia PRZEWLEKŁE POWIKŁANIA CUKRZYCY Cukrzyca najczęściej z powodu wieloletniego przebiegu może prowadzić do powstania tak zwanych

Bardziej szczegółowo

Kurs Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego AKROMEGALIA. partner kursu: Novartis (firma nie ma wpływu na zawartość merytoryczną)

Kurs Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego AKROMEGALIA. partner kursu: Novartis (firma nie ma wpływu na zawartość merytoryczną) Kurs Polskiego Towarzystwa Endokrynologicznego AKROMEGALIA partner kursu: Novartis (firma nie ma wpływu na zawartość merytoryczną) 67-letni mężczyzna zgłosił się do Twojego gabinetu z objawami nadmiernego

Bardziej szczegółowo

VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości

VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości VI.2 Podsumowanie planu zarządzania ryzykiem dla produktu Zanacodar Combi przeznaczone do publicznej wiadomości VI.2.1 Omówienie rozpowszechnienia choroby Szacuje się, że wysokie ciśnienie krwi jest przyczyną

Bardziej szczegółowo

Przykładowy pytań Diagnostyka chorób układy podwzgórze-przysadka-nadnercza

Przykładowy pytań Diagnostyka chorób układy podwzgórze-przysadka-nadnercza lek. Jacek Bujko 17 października 2014 Przykładowy pytań Diagnostyka chorób układy podwzgórze-przysadka-nadnercza W diagnostyce laboratoryjnej uszkodzenia podwzgórza można stwierdzić cechy niedoczynności

Bardziej szczegółowo

Załącznik nr 1 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki chorób układu krążenia

Załącznik nr 1 do zarządzenia Nr 53/2006 Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia. Program profilaktyki chorób układu krążenia Program profilaktyki chorób układu krążenia 1 I. UZASADNIENIE CELOWOŚCI WDROŻENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI CHORÓB UKŁADU KRĄŻENIA, zwanego dalej Programem. 1. Opis problemu zdrowotnego. Choroby układu krążenia

Bardziej szczegółowo

Promotor: prof. dr hab. Katarzyna Bogunia-Kubik Promotor pomocniczy: dr inż. Agnieszka Chrobak

Promotor: prof. dr hab. Katarzyna Bogunia-Kubik Promotor pomocniczy: dr inż. Agnieszka Chrobak INSTYTUT IMMUNOLOGII I TERAPII DOŚWIADCZALNEJ IM. LUDWIKA HIRSZFELDA WE WROCŁAWIU POLSKA AKADEMIA NAUK mgr Milena Iwaszko Rola polimorfizmu receptorów z rodziny CD94/NKG2 oraz cząsteczki HLA-E w patogenezie

Bardziej szczegółowo

Lipophoral Tablets 150mg. Mediator 150 mg Tabletka Podanie doustne. Benfluorex Qualimed. Mediator 150mg Tabletka Podanie doustne

Lipophoral Tablets 150mg. Mediator 150 mg Tabletka Podanie doustne. Benfluorex Qualimed. Mediator 150mg Tabletka Podanie doustne ANEKS I WYKAZ NAZW WŁASNYCH, POSTAĆ FARMACEUTYCZNA, MOC PRODUKTÓW LECZNICZYCH, DROGA PODANIA, PODMIOTY ODPOWIEDZIALNE POSIADAJĄCE POZWOLENIE NA DOPUSZCZENIE DO OBROTU W PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH (EOG) 1

Bardziej szczegółowo

CHIRURGICZNE LECZENIE ZWĘŻEŃ TĘTNIC SZYJNYCH

CHIRURGICZNE LECZENIE ZWĘŻEŃ TĘTNIC SZYJNYCH CHIRURGICZNE LECZENIE ZWĘŻEŃ TĘTNIC SZYJNYCH KATEDRA I KLINIKA CHIRURGII NACZYŃ I ANGIOLOGII AKADEMII MEDYCZNEJ W LUBLINIE Kierownik: Dr hab.n. med. Jacek Wroński UDROŻNIENIE T. SZYJNEJ WEWNĘTRZNEJ WSKAZANIA

Bardziej szczegółowo

LECZENIE WTÓRNEJ NADCZYNNOŚCI PRZYTARCZYC U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH ICD-10 N

LECZENIE WTÓRNEJ NADCZYNNOŚCI PRZYTARCZYC U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH ICD-10 N Załącznik nr 42 do zarządzenia Nr 59/2011/DGL Prezesa NFZ z dnia 10 października 2011 roku Nazwa programu: LECZENIE WTÓRNEJ NADCZYNNOŚCI PRZYTARCZYC U PACJENTÓW HEMODIALIZOWANYCH ICD-10 N 25.8 Inne zaburzenia

Bardziej szczegółowo

Rak piersi. Doniesienia roku Renata Duchnowska Klinika Onkologii Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie

Rak piersi. Doniesienia roku Renata Duchnowska Klinika Onkologii Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie Rak piersi Doniesienia roku 2014 Renata Duchnowska Klinika Onkologii Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie Miejscowe leczenie Skrócone napromienianie części piersi (accelerated partial breast irradiation;

Bardziej szczegółowo

Dr hab. med. Mirosław Dziuk, prof. nadzw. Kierownik Zakładu Medycyny Nuklearnej WIM Warszawa

Dr hab. med. Mirosław Dziuk, prof. nadzw. Kierownik Zakładu Medycyny Nuklearnej WIM Warszawa Dr hab. med. Mirosław Dziuk, prof. nadzw. Kierownik Zakładu Medycyny Nuklearnej WIM Warszawa ROZPOZNAWANIE: PET - CT W ONKOLOGII poszukiwanie ognisk choroby - wczesne wykrywanie różnicowanie zmian łagodnych

Bardziej szczegółowo

LP Panel tarczycowy 1. TSH 2. Ft3 3. Ft4 4. Anty TPo 5. Anty Tg. W przypadku występowania alergii pokarmowych lub wziewnych

LP Panel tarczycowy 1. TSH 2. Ft3 3. Ft4 4. Anty TPo 5. Anty Tg. W przypadku występowania alergii pokarmowych lub wziewnych Proszę o wykonanie następujących badań laboratoryjnych (z krwi), na część z nich można uzyskać skierowanie od lekarza*: Dodatkowo: Badania podstawowe: W przypadku podejrzenia nieprawidłowej pracy tarczycy

Bardziej szczegółowo

PROGESTAGENY W HORMONALNEJ TERAPII ZASTĘPCZEJ

PROGESTAGENY W HORMONALNEJ TERAPII ZASTĘPCZEJ PROGESTAGENY W HORMONALNEJ TERAPII ZASTĘPCZEJ Rekomendacje w zakresie stosowania progestagenów w hormonalnej terapii zastępczej opracował na posiedzeniu w dniach 14/15.07.2006r. w Gdańsku Zespół Ekspertów

Bardziej szczegółowo

Czynniki ryzyka przerwania ciągłości torebki

Czynniki ryzyka przerwania ciągłości torebki GDAŃSKI UNIWERSYTET MEDYCZNY Praca na stopień doktora nauk medycznych wykonana w Katedrze i Klinice Otolaryngologii Kierownik: prof. dr hab. med. Czesław Stankiewicz Krzysztof Kiciński Czynniki ryzyka

Bardziej szczegółowo

Efektywna kontrola chorych po leczeniu nowotworów jąder

Efektywna kontrola chorych po leczeniu nowotworów jąder Efektywna kontrola chorych po leczeniu nowotworów jąder Marzena Wełnicka-Jaśkiewicz Klinika Onkologii i Radioterapii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego Efektywna kontrola ścisła obserwacja po leczeniu

Bardziej szczegółowo

CHOLESTONE NATURALNA OCHRONA PRZED MIAŻDŻYCĄ. www.california-fitness.pl www.calivita.com

CHOLESTONE NATURALNA OCHRONA PRZED MIAŻDŻYCĄ. www.california-fitness.pl www.calivita.com CHOLESTONE NATURALNA OCHRONA PRZED MIAŻDŻYCĄ Co to jest cholesterol? Nierozpuszczalna w wodzie substancja, która: jest składnikiem strukturalnym wszystkich błon komórkowych i śródkomórkowych wchodzi w

Bardziej szczegółowo

Agencja Oceny Technologii Medycznych

Agencja Oceny Technologii Medycznych Agencja Oceny Technologii Medycznych Rada Konsultacyjna Stanowisko Rady Konsultacyjnej nr 9/2011 z dnia 21 lutego 2011r. w sprawie usunięcia z wykazu świadczeń gwarantowanych albo zmiany poziomu lub sposobu

Bardziej szczegółowo

EBM w farmakoterapii

EBM w farmakoterapii EBM w farmakoterapii Dr Przemysław Niewiński Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM we Wrocławiu Katedra i Zakład Farmakologii Klinicznej AM Wrocław EBM Evidence Based Medicine (EBM) "praktyka medyczna

Bardziej szczegółowo

Aneks II. Wnioski naukowe i podstawy do zmiany charakterystyk produktu leczniczego,i ulotek dla pacjenta przedstawione przez EMA

Aneks II. Wnioski naukowe i podstawy do zmiany charakterystyk produktu leczniczego,i ulotek dla pacjenta przedstawione przez EMA Aneks II Wnioski naukowe i podstawy do zmiany charakterystyk produktu leczniczego,i ulotek dla pacjenta przedstawione przez EMA 67 Wnioski naukowe Ogólne podsumowanie oceny naukowej produktów leczniczych

Bardziej szczegółowo

przytarczyce, niedoczynność przytarczyc, hipokalcemia, rak tarczycy, wycięcie tarczycy, tyreoidektomia

przytarczyce, niedoczynność przytarczyc, hipokalcemia, rak tarczycy, wycięcie tarczycy, tyreoidektomia SŁOWA KLUCZOWE: przytarczyce, niedoczynność przytarczyc, hipokalcemia, rak tarczycy, wycięcie tarczycy, tyreoidektomia STRESZCZENIE Wstęp. Ze względu na stosunki anatomiczne oraz wspólne unaczynienie tarczycy

Bardziej szczegółowo

Aneks I Wnioski naukowe i podstawy zawieszenia pozwolenia na dopuszczenie do obrotu przedstawione przez Europejską Agencję Leków

Aneks I Wnioski naukowe i podstawy zawieszenia pozwolenia na dopuszczenie do obrotu przedstawione przez Europejską Agencję Leków Aneks I Wnioski naukowe i podstawy zawieszenia pozwolenia na dopuszczenie do obrotu przedstawione przez Europejską Agencję Leków 1 Wnioski naukowe Ogólne podsumowanie oceny naukowej dotyczącej kwasu nikotynowego/laropiprantu

Bardziej szczegółowo

Algorytm postępowania w profilaktyce, diagnostyce i leczeniu chorób sercowonaczyniowych. Dr n. med. Wiesława Kwiatkowska

Algorytm postępowania w profilaktyce, diagnostyce i leczeniu chorób sercowonaczyniowych. Dr n. med. Wiesława Kwiatkowska Algorytm postępowania w profilaktyce, diagnostyce i leczeniu chorób sercowonaczyniowych u osób zakażonych HIV Dr n. med. Wiesława Kwiatkowska Epidemiologia zakażenia HIV Epidemiologia zakażenia HIV - zgony

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Część I Definicja, epidemiologia i koszty otyłości. Część II Etiologia i patogeneza otyłości

Spis treści. Część I Definicja, epidemiologia i koszty otyłości. Część II Etiologia i patogeneza otyłości Spis treści Część I Definicja, epidemiologia i koszty otyłości Rozdział 1. Wprowadzenie: problematyka otyłości w ujęciu historycznym i współczesnym..................................... 15 Problematyka

Bardziej szczegółowo

ANALIZA PROFILU METABOLICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ SERCA I WSPÓŁISTNIEJĄCYM MIGOTANIEM PRZEDSIONKÓW

ANALIZA PROFILU METABOLICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ SERCA I WSPÓŁISTNIEJĄCYM MIGOTANIEM PRZEDSIONKÓW ANALIZA PROFILU METABOLICZNEGO PACJENTÓW Z PRZEWLEKŁĄ NIEWYDOLNOŚCIĄ SERCA I WSPÓŁISTNIEJĄCYM MIGOTANIEM PRZEDSIONKÓW Rozprawa doktorska Autor: lek. Marcin Wełnicki Promotor: prof. dr hab. n. med Artur

Bardziej szczegółowo

Frakcja wyrzutowa lewej komory oraz rozpoznanie i leczenie ostrej i przewlekłej niewydolności serca

Frakcja wyrzutowa lewej komory oraz rozpoznanie i leczenie ostrej i przewlekłej niewydolności serca Frakcja wyrzutowa lewej komory oraz rozpoznanie i leczenie ostrej i przewlekłej niewydolności serca Zbigniew Gugnowski GRK Giżycko 2014 Opracowano na podstawie: Wytycznych ESC dotyczących rozpoznania oraz

Bardziej szczegółowo

Agencja Oceny Technologii Medycznych

Agencja Oceny Technologii Medycznych Agencja Oceny Technologii Medycznych Rada Przejrzystości Stanowisko Rady Przejrzystości nr 158/2013 z dnia 5 sierpnia 2013 r. w sprawie oceny leku Signifor (pasyreotyd), kod EAN 5909990958238 we wskazaniu

Bardziej szczegółowo

Osoby z cukrzycą pomagają innym prewencja cukrzycy w rodzinie

Osoby z cukrzycą pomagają innym prewencja cukrzycy w rodzinie 3 Osoby z cukrzycą pomagają innym prewencja cukrzycy w rodzinie Samokontrolne, przesiewowe rozpoznanie ryzyka stanu przedcukrzycowego lub cukrzycy utajonej mogą wykonać pacjenci w swoich rodzinach. W praktyce

Bardziej szczegółowo

Terapeutyczne Programy Zdrowotne 2012 Leczenie nowotworów podścieliska przewodu pokarmowego (GIST) Załącznik nr 8

Terapeutyczne Programy Zdrowotne 2012 Leczenie nowotworów podścieliska przewodu pokarmowego (GIST) Załącznik nr 8 Załącznik nr 8 Nazwa programu: do Zarządzenia 59/2011/DGL Prezesa NFZ z dnia 10 października 2011 roku LECZENIE NOWOTWORÓW PODŚCIELISKA PRZEWODU POKARMOWEGO (GIST) ICD 10 grupa rozpoznań obejmująca nowotwory

Bardziej szczegółowo

Spodziewany efekt kliniczny wpływu wit. K na kość

Spodziewany efekt kliniczny wpływu wit. K na kość Rola witaminy K2 w prewencji utraty masy kostnej i ryzyka złamań i w zaburzeniach mikroarchitektury Ewa Sewerynek, Michał Stuss Zakład Zaburzeń Endokrynnych i Metabolizmu Kostnego Uniwersytetu Medycznego

Bardziej szczegółowo

Czy wiemy jak u chorych na raka gruczołu krokowego optymalnie stosować leczenie systemowe w skojarzeniu z leczeniem miejscowym?

Czy wiemy jak u chorych na raka gruczołu krokowego optymalnie stosować leczenie systemowe w skojarzeniu z leczeniem miejscowym? Czy wiemy jak u chorych na raka gruczołu krokowego optymalnie stosować leczenie systemowe w skojarzeniu z leczeniem miejscowym? Piotr Potemski Klinika Chemioterapii Nowotworów Katedry Onkologii Uniwersytet

Bardziej szczegółowo

Desogestrel SUBSTANCJE CZYNNE. Grupa farmakoterapeutyczna: progestageny i estrogeny, produkty złożone. GRUPA FARMAKOTERAPEUTYCZNA (KOD ATC)

Desogestrel SUBSTANCJE CZYNNE. Grupa farmakoterapeutyczna: progestageny i estrogeny, produkty złożone. GRUPA FARMAKOTERAPEUTYCZNA (KOD ATC) SUBSTANCJE CZYNNE Desogestrel GRUPA FARMAKOTERAPEUTYCZNA (KOD ATC) Grupa farmakoterapeutyczna: progestageny i estrogeny, produkty złożone. Kod ATC: G03AC09 PODMIOT ODPOWIEDZIALNY NAZWA HANDLOWA PRODUKTU

Bardziej szczegółowo

Leczenie cukrzycy typu 2- nowe możliwości

Leczenie cukrzycy typu 2- nowe możliwości Leczenie cukrzycy typu 2- nowe możliwości Dr n. med. Iwona Jakubowska Oddział Diabetologii, Endokrynologii i Chorób Wewnętrznych SP ZOZ Woj,. Szpital Zespolony Im. J. Śniadeckiego w Białymstoku DEFINICJA

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Przedmowa Barbara Czerska... 11 Autorzy... 17 Wykaz skrótów... 19

Spis treści. Przedmowa Barbara Czerska... 11 Autorzy... 17 Wykaz skrótów... 19 Przedmowa Barbara Czerska.................................. 11 Autorzy.................................................... 17 Wykaz skrótów.............................................. 19 Rozdział I.

Bardziej szczegółowo

Nitraty -nitrogliceryna

Nitraty -nitrogliceryna Nitraty -nitrogliceryna Poniżej wpis dotyczący nitrogliceryny. - jest trójazotanem glicerolu. Nitrogliceryna podawana w dożylnym wlewie: - zaczyna działać po 1-2 minutach od rozpoczęcia jej podawania,

Bardziej szczegółowo

TESTY ENDOKRYNOLOGICZNE Kot

TESTY ENDOKRYNOLOGICZNE Kot TESTY ENDOKRYNOLOGICZNE Kot Badanie pojedynczych hormonów Tyroksyna całkowita (T4) wyjaśnienie występowania hormonalnych zaburzeń gruczołu tarczycowego np. nadczynności tarczycy, rzadziej niedoczynności.

Bardziej szczegółowo

Nowotwór złośliwy piersi

Nowotwór złośliwy piersi www.oncoindex.org SUBSTANCJE CZYNNE W LECZENIU: Nowotwór złośliwy piersi Lapatinib Refundacja z ograniczeniami Lapatinib jest wskazany do leczenia dorosłych pacjentów z rakiem piersi, u których nowotwór

Bardziej szczegółowo

Trienyl. - kwas alfa-iinolenowy (C 18:3) - kwas eikozapentaenowy (EPA, C 20:3) - kwas dokozaheksaenowy (DCHA, C 22:6)

Trienyl. - kwas alfa-iinolenowy (C 18:3) - kwas eikozapentaenowy (EPA, C 20:3) - kwas dokozaheksaenowy (DCHA, C 22:6) Trienyl - kwas alfa-iinolenowy (C 18:3) - kwas eikozapentaenowy (EPA, C 20:3) - kwas dokozaheksaenowy (DCHA, C 22:6) Stosowany w leczeniu przeciwmiażdżycowym i w profilaktyce chorób naczyniowych serca

Bardziej szczegółowo

Zmodyfikowane wg Kadowaki T in.: J Clin Invest. 2006;116(7):1784-92

Zmodyfikowane wg Kadowaki T in.: J Clin Invest. 2006;116(7):1784-92 Magdalena Szopa Związek pomiędzy polimorfizmami w genie adiponektyny a wybranymi wyznacznikami zespołu metabolicznego ROZPRAWA DOKTORSKA Promotor: Prof. zw. dr hab. med. Aldona Dembińska-Kieć Kierownik

Bardziej szczegółowo

Analiza fali tętna u dzieci z. doniesienie wstępne

Analiza fali tętna u dzieci z. doniesienie wstępne Analiza fali tętna u dzieci z chorobami kłębuszków nerkowych doniesienie wstępne Piotr Skrzypczyk, Zofia Wawer, Małgorzata Mizerska-Wasiak, Maria Roszkowska-Blaim Katedra i Klinika Pediatrii i Nefrologii

Bardziej szczegółowo

Materiał i metody. Wyniki

Materiał i metody. Wyniki Abstract in Polish Wprowadzenie Selen jest pierwiastkiem śladowym niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Selen jest wbudowywany do białek w postaci selenocysteiny tworząc selenobiałka (selenoproteiny).

Bardziej szczegółowo

NOWOTWORY TRZUSTKI KLUCZOWE DANE, EPIDEMIOLOGIA. Dr n. med. Janusz Meder Prezes Polskiej Unii Onkologii 4 listopada 2014 r.

NOWOTWORY TRZUSTKI KLUCZOWE DANE, EPIDEMIOLOGIA. Dr n. med. Janusz Meder Prezes Polskiej Unii Onkologii 4 listopada 2014 r. NOWOTWORY TRZUSTKI KLUCZOWE DANE, EPIDEMIOLOGIA Dr n. med. Janusz Meder Prezes Polskiej Unii Onkologii 4 listopada 2014 r. Najczęstsza postać raka trzustki Gruczolakorak przewodowy trzustki to najczęstsza

Bardziej szczegółowo

Terapeutyczne Programy Zdrowotne 2009 Leczenie nowotworów podścieliska przewodu pokarmowego (GIST) Załącznik nr 9

Terapeutyczne Programy Zdrowotne 2009 Leczenie nowotworów podścieliska przewodu pokarmowego (GIST) Załącznik nr 9 Załącznik nr 9 Nazwa programu: do Zarządzenia Nr 41/2009 Prezesa NFZ z dnia 15 września 2009 roku LECZENIE NOWOTWORÓW PODŚCIELISKA PRZEWODU POKARMOWEGO (GIST) ICD 10 grupa rozpoznań obejmująca nowotwory

Bardziej szczegółowo

Hemodynamic optimization fo sepsis- induced tissue hypoperfusion.

Hemodynamic optimization fo sepsis- induced tissue hypoperfusion. Hemodynamic optimization fo sepsis- induced tissue hypoperfusion. Sergio L, Cavazzoni Z, Delinger RP Critical Care 2006 Opracował: lek. Michał Orczykowski II Zakład Anestezjologii i Intensywnej Terapii

Bardziej szczegółowo

Służba Zdrowia nr 24-26 z 23 marca 2000. Znaczenie badań przesiewowych w zwalczaniu raka piersi. Zbigniew Wronkowski, Wiktor Chmielarczyk

Służba Zdrowia nr 24-26 z 23 marca 2000. Znaczenie badań przesiewowych w zwalczaniu raka piersi. Zbigniew Wronkowski, Wiktor Chmielarczyk Służba Zdrowia nr 24-26 z 23 marca 2000 Znaczenie badań przesiewowych w zwalczaniu raka piersi Zbigniew Wronkowski, Wiktor Chmielarczyk Korzystny wpływ skryningu na zmniejszenie umieralności z powodu raka

Bardziej szczegółowo

IL-4, IL-10, IL-17) oraz czynników transkrypcyjnych (T-bet, GATA3, E4BP4, RORγt, FoxP3) wyodrębniono subpopulacje: inkt1 (T-bet + IFN-γ + ), inkt2

IL-4, IL-10, IL-17) oraz czynników transkrypcyjnych (T-bet, GATA3, E4BP4, RORγt, FoxP3) wyodrębniono subpopulacje: inkt1 (T-bet + IFN-γ + ), inkt2 Streszczenie Mimo dotychczasowych postępów współczesnej terapii, przewlekła białaczka limfocytowa (PBL) nadal pozostaje chorobą nieuleczalną. Kluczem do znalezienia skutecznych rozwiązań terapeutycznych

Bardziej szczegółowo

Wartość subklinicznych uszkodzeń narządowych w ocenie ryzyka sercowonaczyniowego. ma znaczenie?

Wartość subklinicznych uszkodzeń narządowych w ocenie ryzyka sercowonaczyniowego. ma znaczenie? Wartość subklinicznych uszkodzeń narządowych w ocenie ryzyka sercowonaczyniowego czy płeć ma znaczenie? dr n. med. Lucyna Woźnicka-Leśkiewicz Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu

Bardziej szczegółowo

Liofilizowany ocet jabłkowy 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki.

Liofilizowany ocet jabłkowy 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki. Suplement diety Składniki: Liofilizowany ocet jabłkowy 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki. Przechowywanie: W miejscu niedostępnym dla małych dzieci. Przechowywać

Bardziej szczegółowo

Aneks III. Zmiany w odpowiednich punktach skróconej charakterystyki produktu leczniczego i ulotce dla pacjenta.

Aneks III. Zmiany w odpowiednich punktach skróconej charakterystyki produktu leczniczego i ulotce dla pacjenta. Aneks III Zmiany w odpowiednich punktach skróconej charakterystyki produktu leczniczego i ulotce dla pacjenta. Uwaga: Niniejsze zmiany w odpowiednich punktach skróconej charakterystyki produktu leczniczego

Bardziej szczegółowo

Wazoprotekcyjne i antydiabetogenne działanie telmisartanu zależne od aktywacji receptora PPAR?

Wazoprotekcyjne i antydiabetogenne działanie telmisartanu zależne od aktywacji receptora PPAR? Wazoprotekcyjne i antydiabetogenne działanie telmisartanu zależne od aktywacji receptora PPAR? Receptory aktywowane przez proliferatory peroksysomów Wśród receptorów PPAR wyróżnić można 3 izoformy, mianowicie:

Bardziej szczegółowo

WSTĘP. Skaner PET-CT GE Discovery IQ uruchomiony we Wrocławiu w 2015 roku.

WSTĘP. Skaner PET-CT GE Discovery IQ uruchomiony we Wrocławiu w 2015 roku. WSTĘP Technika PET, obok MRI, jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się metod obrazowych w medycynie. Przełomowymi wydarzeniami w rozwoju PET było wprowadzenie wielorzędowych gamma kamer,

Bardziej szczegółowo

Pułapki farmakoterapii nadciśnienia tętniczego. Piotr Rozentryt III Katedra i Kliniczny Oddział Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze

Pułapki farmakoterapii nadciśnienia tętniczego. Piotr Rozentryt III Katedra i Kliniczny Oddział Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze Pułapki farmakoterapii nadciśnienia tętniczego Piotr Rozentryt III Katedra i Kliniczny Oddział Kardiologii Śląskie Centrum Chorób Serca, Zabrze Leczenie nadciśnienia tętniczego versus leczenie chorego

Bardziej szczegółowo

W badaniu 4S (ang. Scandinavian Simvastatin Survivat Study), oceniano wpływ symwastatyny na całkowitą śmiertelność u 4444 pacjentów z chorobą wieńcową i z wyjściowym stężeniem cholesterolu całkowitego

Bardziej szczegółowo

EDUKACJA PACJENTA I JEGO RODZINY MAJĄCA NA CELU PODNIESIENIE ŚWIADOMOŚCI NA TEMAT CUKRZYCY, DOSTARCZENIE JAK NAJWIĘKSZEJ WIEDZY NA JEJ TEMAT.

EDUKACJA PACJENTA I JEGO RODZINY MAJĄCA NA CELU PODNIESIENIE ŚWIADOMOŚCI NA TEMAT CUKRZYCY, DOSTARCZENIE JAK NAJWIĘKSZEJ WIEDZY NA JEJ TEMAT. EDUKACJA PACJENTA I JEGO RODZINY MAJĄCA NA CELU PODNIESIENIE ŚWIADOMOŚCI NA TEMAT CUKRZYCY, DOSTARCZENIE JAK NAJWIĘKSZEJ WIEDZY NA JEJ TEMAT. Prowadząca edukację: piel. Anna Otremba CELE: -Kształtowanie

Bardziej szczegółowo

Nowe leki w terapii niewydolności serca.

Nowe leki w terapii niewydolności serca. Nowe leki w terapii niewydolności serca. Michał Ciurzyński Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego z Centrum Diagnostyki i Leczenia Żylnej Choroby Zakrzepowo Zatorowej

Bardziej szczegółowo

Podmiot odpowiedzialny Wnioskodawca Nazwa własna Moc Postać farmaceutyczna Droga podania Zawartość (stężenie) Vantas 50 mg Implant Podskórne 50 mg

Podmiot odpowiedzialny Wnioskodawca Nazwa własna Moc Postać farmaceutyczna Droga podania Zawartość (stężenie) Vantas 50 mg Implant Podskórne 50 mg ANEKS I WYKAZ NAZW, POSTAĆ FARMACEUTYCZNA, MOC PRODUKTÓW LECZNICZYCH, DROGA PODANIA, WNIOSKODAWCA, PODMIOT ODPOWIEDZIALNY POSIADAJĄCY POZWOLENIE NA DOPUSZCZENIE DO OBROTU W PAŃSTWACH CZŁONKOWSKICH Państwo

Bardziej szczegółowo

Gruczoły wydzielania wewnętrznego - oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi - wydzielają hormony. anatomia i fizjologia człowieka

Gruczoły wydzielania wewnętrznego - oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi - wydzielają hormony. anatomia i fizjologia człowieka Gruczoły wydzielania wewnętrznego - oddają swoją wydzielinę bezpośrednio do krwi - wydzielają hormony Gruczoły dokrewne człowieka PRZYSADKA mózgowa Przysadka mózgowa jest gruczołem wielkości ziarna grochu

Bardziej szczegółowo

AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć

AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY. Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć AKADEMIA SKUTECZNEJ SAMOKONTROLI W CUKRZYCY Cukrzyca co powinniśmy wiedzieć Cukrzyca jest chorobą metaboliczną, której głównym objawem jest podwyższone stężenie glukozy we krwi (hiperglikemia). Stan taki

Bardziej szczegółowo

Ocena ekspresji genu ABCG2 i białka oporności raka piersi (BCRP) jako potencjalnych czynników prognostycznych w raku jelita grubego

Ocena ekspresji genu ABCG2 i białka oporności raka piersi (BCRP) jako potencjalnych czynników prognostycznych w raku jelita grubego Aleksandra Sałagacka Ocena ekspresji genu ABCG2 i białka oporności raka piersi (BCRP) jako potencjalnych czynników prognostycznych w raku jelita grubego Pracownia Biologii Molekularnej i Farmakogenomiki

Bardziej szczegółowo

DIAGNOSTYKA ULTRASONOGRAFICZNA TARCZYCY. Michał Brzewski Anna Jakubowska Zakład Radiologii Pediatrycznej AM Warszawa

DIAGNOSTYKA ULTRASONOGRAFICZNA TARCZYCY. Michał Brzewski Anna Jakubowska Zakład Radiologii Pediatrycznej AM Warszawa DIAGNOSTYKA ULTRASONOGRAFICZNA TARCZYCY Michał Brzewski Anna Jakubowska Zakład Radiologii Pediatrycznej AM Warszawa 1 PROBLEMY DIAGNOSTYCZNE Wady rozwojowe Wole Guzki tarczycy Nowotwory tarczycy Zaburzenia

Bardziej szczegółowo

Hipoglikemia Novo Nordisk Pharma Sp. z o.o.

Hipoglikemia Novo Nordisk Pharma Sp. z o.o. Hipoglikemia Hipoglikemia Hipoglikemia, zwana inaczej niedocukrzeniem, oznacza obniżanie stężenia glukozy we krwi do wartości poniżej 55 mg/dl (3,1 mmol/l) Niekiedy objawy hipoglikemii mogą wystąpić przy

Bardziej szczegółowo

Do moich badań wybrałam przede wszystkim linię kostniakomięsaka 143B ze względu na jej wysoki potencjał przerzutowania. Do wykonania pracy

Do moich badań wybrałam przede wszystkim linię kostniakomięsaka 143B ze względu na jej wysoki potencjał przerzutowania. Do wykonania pracy Streszczenie Choroby nowotworowe stanowią bardzo ważny problem zdrowotny na świecie. Dlatego, medycyna dąży do znalezienia nowych skutecznych leków, ale również rozwiązań do walki z nowotworami. Głównym

Bardziej szczegółowo

Specyfika chorób tarczycy w akromegalii

Specyfika chorób tarczycy w akromegalii Specyfika chorób tarczycy w akromegalii Marek Bolanowski Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Choroby tarczycy w akromegalii

Bardziej szczegółowo

Ćwiczenie 9. Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego

Ćwiczenie 9. Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego Ćwiczenie 9 Podstawy fizjologii wysiłku fizycznego Zagadnienia teoretyczne 1. Kryteria oceny wydolności fizycznej organizmu. 2. Bezpośredni pomiar pochłoniętego tlenu - spirometr Krogha. 3. Pułap tlenowy

Bardziej szczegółowo

Urząd Miasta Bielsko-Biała - um.bielsko.pl Wygenerowano: /14:10: listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą

Urząd Miasta Bielsko-Biała - um.bielsko.pl Wygenerowano: /14:10: listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą 14 listopada - Światowym Dniem Walki z Cukrzycą Cukrzyca jest chorobą, która staje się obecnie jednym z najważniejszych problemów dotyczących zdrowia publicznego. Jest to przewlekły i postępujący proces

Bardziej szczegółowo

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA A AKTYWNOŚĆ SEKSUALNA. Jadwiga Wolszakiewicz. Regularna aktywność fizyczna korzystnie wpływa na funkcje seksualne między innymi

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA A AKTYWNOŚĆ SEKSUALNA. Jadwiga Wolszakiewicz. Regularna aktywność fizyczna korzystnie wpływa na funkcje seksualne między innymi AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA A AKTYWNOŚĆ SEKSUALNA Jadwiga Wolszakiewicz Klinika Rehabilitacji Kardiologicznej i Elektrokardiologii Nieinwazyjnej Instytut Kardiologii w Warszawie Zdrowie seksualne jest odzwierciedleniem

Bardziej szczegółowo

Ocena immunologiczna i genetyczna białaczkowych komórek macierzystych

Ocena immunologiczna i genetyczna białaczkowych komórek macierzystych Karolina Klara Radomska Ocena immunologiczna i genetyczna białaczkowych komórek macierzystych Streszczenie Wstęp Ostre białaczki szpikowe (Acute Myeloid Leukemia, AML) to grupa nowotworów mieloidalnych,

Bardziej szczegółowo

Migotanie przedsionków czynniki ograniczające dostępności do współczesnej terapii

Migotanie przedsionków czynniki ograniczające dostępności do współczesnej terapii Migotanie przedsionków czynniki ograniczające dostępności do współczesnej terapii Piotr Pruszczyk, Klinika Chorób Wewnętrznych i Kardiologii Warszawski Uniwersytet Medyczny Centrum Diagnostyki i Leczenia

Bardziej szczegółowo

Warto wiedzieć więcej o swojej chorobie, aby z nią walczyć

Warto wiedzieć więcej o swojej chorobie, aby z nią walczyć Warto wiedzieć więcej o swojej chorobie, aby z nią walczyć Kilka ważnych porad dla kobiet chorych na raka piersi Konsultacja merytoryczna: dr hab. n. med. Lubomir Bodnar Warto wiedzieć więcej o swojej

Bardziej szczegółowo

FARMAKOKINETYKA KLINICZNA

FARMAKOKINETYKA KLINICZNA FARMAKOKINETYKA KLINICZNA FARMAKOKINETYKA wpływ organizmu na lek nauka o szybkości procesów wchłaniania, dystrybucji, metabolizmu i wydalania leków z organizmu Procesy farmakokinetyczne LADME UWALNIANIE

Bardziej szczegółowo

Przywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie

Przywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie Przywrócenie rytmu zatokowego i jego utrzymanie Jak wspomniano we wcześniejszych artykułach cyklu, strategia postępowania w migotaniu przedsionków (AF) polega albo na kontroli częstości rytmu komór i zapobieganiu

Bardziej szczegółowo

Testy wysiłkowe w wadach serca

Testy wysiłkowe w wadach serca XX Konferencja Szkoleniowa i XVI Międzynarodowa Konferencja Wspólna SENiT oraz ISHNE 5-8 marca 2014 roku, Kościelisko Testy wysiłkowe w wadach serca Sławomira Borowicz-Bieńkowska Katedra Rehabilitacji

Bardziej szczegółowo

LECZENIE HORMONEM WZROSTU NISKOROSŁYCH DZIECI URODZONYCH JAKO ZBYT MAŁE W PORÓWNANIU DO CZASU TRWANIA CIĄŻY (SGA lub IUGR) (ICD-10 R 62.

LECZENIE HORMONEM WZROSTU NISKOROSŁYCH DZIECI URODZONYCH JAKO ZBYT MAŁE W PORÓWNANIU DO CZASU TRWANIA CIĄŻY (SGA lub IUGR) (ICD-10 R 62. Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia 701 Poz. 9 Załącznik B.64. LECZENIE HORMONEM WZROSTU NISKOROSŁYCH DZIECI URODZONYCH JAKO ZBYT MAŁE W PORÓWNANIU DO CZASU TRWANIA CIĄŻY (SGA lub IUGR) (ICD-10 R 62.9)

Bardziej szczegółowo