STUDIA PRAWNICZE. Michał Królikowski Robert Zawłocki. Prawo karne. 2. wydanie

Transkrypt

1 STUDIA PRAWNICZE Michał Królikowski Robert Zawłocki Prawo karne 2 wydanie

2 STUDIA PRAWNICZE Prawo karne

3 W sprzedaży: L Gardocki PRAWO KARNE, wyd 19 Podręczniki Prawnicze A Grześkowiak PRAWO KARNE, wyd 5 Skrypty Becka A Marek, V Konarska-Wrzosek PRAWO KARNE, wyd 11 Studia Prawnicze J Zagrodnik, LWilk PRAWO I PROCES KARNY SKARBOWY, wyd 2 Studia Prawnicze M Królikowski, R Zawłocki (red) KODEKS KARNY, CZĘŚĆ OGÓLNA, TOM I, KOMENTARZ, wyd 3 Duże Komentarze Becka M Królikowski, R Zawłocki (red) KODEKS KARNY, CZĘŚĆ OGÓLNA, TOM II, KOMENTARZ, wyd 3 Duże Komentarze Becka M Królikowski, R Zawłocki (red) KODEKS KARNY, CZĘŚĆ SZCZEGÓLNA, TOM II, KOMENTARZ DO ART Duże Komentarze Becka

4 Prawo karne 2 wydanie Autorzy prof dr hab Michał Królikowski Uniwersytet Warszawski prof dr hab Robert Zawłocki Uniwersytet im Adama Mickiewicza w Poznaniu WYDAWNICTWO CHBECK WARSZAWA 2016

5 Propozycja cytowania: M Królikowski, R Zawłocki, Prawo karne, wyd 2, Warszawa 2016, Nb 1 Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo CHBeck 2016 Wydawnictwo CHBeck Sp z oo ul Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: TiM-Print Druk i oprawa: Totem, Inowrocław ISBN ISBN

6 Spis treści Wprowadzenie Wykaz skrótów XIII XV Rozdział I Podstawowe problemy i pojęcia prawa karnego 1 1 Sens karania za zło 1 2 Podstawowe pojęcia związane z prawem karnym 4 I Odpowiedzialność karna 4 II Przepis karny 5 III Czyn zabroniony 6 IV Sprawca 8 V Dobro chronione 10 VI Pokrzywdzony 12 VII Przestępstwo 13 VIII Kary 15 IX Środki karne 19 X Środki probacyjne 20 XI Środki zabezpieczające 21 XII Przepadek i środki kompensacyjne 22 3 Prawo karne materialne a prawo karne procesowe 23 4 Prawo karne materialne a prawo karne wykonawcze 24 5 Prawo karne a inne rodzaje prawa karania 25 I Prawo karne skarbowe 26 II Prawo wykroczeń 28 III Odpowiedzialność nieletnich za czyny karalne 30 IV Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione 32 V Prawo dyscyplinarne 36 VI Kary pieniężne w administracji 37 6 Nauki penalne 38 I Nauka prawa karnego 38 II Kryminologia 40 III Wiktymologia 41 IV Kryminalistyka 42 Rozdział II Istota prawa karnego 43 7 Definiowanie prawa karnego 43

7 VI Spis treści 8 Internacjonalizacja prawa karnego 48 9 Koncepcje prawa karnego Funkcje prawa karnego Zasady kryminalizacji Źródła prawa karnego 66 I Konstytucja 66 II Ustawa 69 III Prawo międzynarodowe 72 IV Prawo unijne 73 V Formalne źródła prawa karnego Zasady prawa karnego 75 I Zasada indywidualnej odpowiedzialności karnej 76 II Zasada winy 76 III Zasada pewności prawa karnego (nullum crimen sine lege) 80 IV Zasada określoności kary (nulla poena sine lege) 83 Rozdział III Nauka o ustawie karnej Kodeksowe pojęcie ustawy karnej Odpowiednie stosowanie Części ogólnej Kodeksu karnego Obowiązywanie ustawy karnej w czasie Obowiązywanie ustawy karnej w miejscu i względem osób Mechanizmy egzekucji odpowiedzialności karnej w przypadku konkurencji ustaw karnych 100 Rozdział IV Wykładnia prawa karnego Metody, rodzaje i reguły wykładni karnistycznej Wykładnia przepisu prawa karnego Koncepcja normy prawnokarnej Wykładnia normy a dobro prawne Wykładnia normy sankcjonowanej Wykładnia normy sankcjonującej (zespołu znamion zakazu) Granice treściowe wykładni prawa karnego Granice czasowe wykładni prawa karnego 128 Rozdział V Pojęcie przestępstwa Filozofia i dogmatyka przestępstwa Pojmowanie przestępstwa w ujęciu historyczno-prawnym Pojmowanie przestępstwa w ujęciu komparatystycznym Normatywne pojmowanie przestępstwa Definiowanie pojęcia przestępstwa Struktura przestępstwa Formalne i materialne ujęcie przestępstwa Przestępstwo jako zbrodnia albo występek Klasyfikacje przestępstw 148

8 Spis treści VII Rozdział VI Czyn zabroniony Czyn jako podstawa odpowiedzialności karnej 151 I Czyn w strukturze przestępstwa 151 II Czyn jako określone zachowanie człowieka 152 III Karnoprawne koncepcje czynu człowieka 153 IV Czyn człowieka jako zachowanie sprzeczne z prawem Struktura czynu zabronionego Typizacja czynów zabronionych 160 I Przesłanki typizacji czynów zabronionych 160 II Zasady typizacji czynów zabronionych 161 III Sposoby typizacji czynów zabronionych 162 IV Typy czynów zabronionych Typ podstawowy Typ kwalifikowany Typ uprzywilejowany Podmiot typu czynu zabronionego 166 I Pojęcie podmiotu 166 II Przestępstwa powszechne 168 III Przestępstwa indywidualne Strona przedmiotowa typu czynu zabronionego 169 I Istota strony przedmiotowej 169 II Znamiona czynności wykonawczej 170 III Znamiona przedmiotu czynności wykonawczej 172 IV Znamiona okoliczności czynności wykonawczej 173 V Znamiona skutku Strona podmiotowa typu czynu zabronionego 176 I Istota strony podmiotowej 176 II Umyślne popełnienie czynu zabronionego 180 III Nieumyślne popełnienie czynu zabronionego 189 IV Strona podmiotowa kombinowana 193 V Motywy i pobudki 193 Rozdział VII Kwalifikacja karnoprawna czynu zabronionego Popełnienie czynu zabronionego Formy czynu zabronionego 197 I Działanie 197 II Zaniechanie Czas i miejsce popełnienia czynu zabronionego 200 I Czas czynu 200 II Miejsce czynu Redukcja wielości ocen w kwalifikacji czynu zabronionego 202 I Zasada tożsamości i jedności czynu i przestępstwa 202 II Czyn ciągły 203 III Czyn współkarany 204 IV Zbieg przepisów ustawy 205

9 VIII Spis treści V Zbieg przestępstw 208 VI Ciąg przestępstw Formy stadialne popełnienia czynu zabronionego 210 I Koncepcja tzw pochodu przestępstwa 210 II Przygotowanie przestępstwa 210 III Usiłowanie przestępstwa 212 IV Czynny żal 216 V Dokonanie przestępstwa Formy zjawiskowe przestępstwa 217 I Problematyka sprawstwa i współdziałania przestępnego 217 II Koncepcje karalności za przestępne współdziałanie 219 III Sprawstwo pojedyncze 220 IV Współsprawstwo 221 V Sprawstwo kierownicze 225 VI Sprawstwo polecające 227 VII Podżeganie 228 VIII Pomocnictwo 230 IX Prowokacja Indywidualizacja odpowiedzialności karnej przy współdziałaniu Karalność współudziału w przestępstwie indywidualnym Czynny żal współdziałającego w przestępstwie Krzyżowanie się form stadialnych i zjawiskowych 236 Rozdział VIII Przestępność czynu zabronionego Warunki przestępności czynu zabronionego Bezprawność czynu zabronionego Okoliczności wyłączające bezprawność czynu 246 I Obrona konieczna 250 II Stan wyższej konieczności (kontratypowy) 253 III Eksperyment 260 IV Zgoda dysponenta dobrem 262 V Procedura przeszczepowa jako przykład innego dozwolenia Kauzalne i normatywne przypisanie sprawstwa skutku 266 I Obiektywne i subiektywne przypisanie sprawstwa 266 II Metodologia ustalenia relacji kauzalnej wystąpienia skutku 271 III Korekta normatywna wyniku testu conditio sine qua non Test warunku właściwego Teoria adekwatności Teoria relewancji Normatywne warunki przypisania skutku Zasada ogólna Sprowadzenie skutku zaniechaniem wypełnienia obowiązku gwaranta Społeczna szkodliwość czynu Zawinienie sprawcy czynu zabronionego Okoliczności wyłączające zawinienie sprawcy 289

10 Spis treści IX I Błąd Istota błędu w działaniu sprawcy Błąd co do znamienia typu czynu zabronionego Błąd co do oceny prawnej w konstrukcji czynu zabronionego Błąd co do okoliczności wyłączającej odpowiedzialność karną 301 II Stan wyższej konieczności (ekskulpacyjny) 304 III Niepoczytalność Istota niepoczytalności Poczytalność ograniczona Wprowadzenie się w stan odurzenia/upojenia alkoholowego 307 IV Rozkaz 309 V Problematyka stanu szczególnego wzburzenia 310 Rozdział IX Środki reakcji karnoprawnej na przestępstwo Polityka karna (karania) System środków reakcji karnoprawnej Katalog kar System ustawowych sankcji karnych Sankcja zamienna Grzywna 322 I Wiadomości ogólne 322 II Grzywna orzekana w stawkach dziennych 325 III Grzywna kumulatywna Kara ograniczenia wolności Kara pozbawienia wolności Kara mieszana (pozbawienia i ograniczenia wolności) Kary wyjątkowe 341 I Kara 25 lat pozbawienia wolności 341 II Kara dożywotniego pozbawienia wolności Kara nadzwyczajnie zaostrzona albo złagodzona Środki karne 346 I Wiadomości ogólne 346 II Pozbawienie praw publicznych 347 III Zakaz zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu 348 IV Zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi 349 V Zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej 349 VI Zakaz przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu 350 VII Zakaz wstępu na imprezę masową 351

11 X Spis treści VIII Zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych 352 IX Nakaz okresowego opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym 352 X Zakaz prowadzenia pojazdów 353 XI Świadczenie pieniężne 354 XII Podanie wyroku do publicznej wiadomości 354 XIII Zawiadomienie sądu rodzinnego Przepadek 355 I Wiadomości ogólne 355 II Przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa 356 III Przepadek przedmiotów służących do popełnienia przestępstwa 356 IV Przepadek przedmiotów nielegalnych 357 V Przepadek korzyści z przestępstwa albo jej równowartości Środki kompensacyjne 358 I Wiadomości ogólne 358 II Obowiązek naprawienia szkody 359 III Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę 360 IV Nawiązka na rzecz pokrzywdzonego 360 V Nawiązka na rzecz pokrzywdzonych 361 VI Nawiązka na rzecz ochrony środowiska 361 Rozdział X Środki probacyjne Wiadomości ogólne Warunkowe umorzenie postępowania karnego Warunkowe zawieszenie wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolności 369 I Wstęp 369 II Ogólne warunkowe zawieszenie 370 III Szczególne warunkowe zawieszenie 371 IV Dolegliwości probacyjne 372 V Zarządzenie wykonania zawieszonej kary 373 VI Probacyjna zmiana kary pozbawienia wolności Warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonywanej kary pozbawienia wolności 376 I Wstęp 376 II Warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonywanej kary terminowego pozbawienia wolności 377 III Warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonywanej kary 25 lat pozbawienia wolności 379 IV Warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonywanej kary dożywotniego pozbawienia wolności Przedterminowe zwolnienie z wykonywanej kary lub środka karnego 380

12 Spis treści XI I Wstęp 380 II Przedterminowe zwolnienie z wykonywanej kary ograniczenia wolności 380 III Przedterminowe zwolnienie z wykonywanego środka karnego 381 Rozdział XI Kształtowanie reakcji karnoprawnej na przestępstwo Wstęp Kodeksowa filozofia karania a praktyka wymiaru sprawiedliwości Zasady i dyrektywy wymiaru kary i środków karnych 386 I Pojęcie zasad i dyrektyw wymiaru kary i środków karnych 386 II Zasady ogólne wymiaru kary Zasada swobodnego uznania sądu Zasada wymierzenia jednej kary za jedno przestępstwo Zasada jednolitych dyrektyw kształtowania reakcji karnoprawnej Zasada karania humanitarnego Zasada indywidualizacji karania Zasada relewantności podstawy różnicowania sytuacji obywateli Zasada proporcjonalnego ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności człowieka i obywatela Zasada limitująca winy 392 III Dyrektywy wymiaru kary Dyrektywa stopnia społecznej szkodliwości czynu Dyrektywa prewencji indywidualnej Dyrektywa prewencji ogólnej Dyrektywa zadośćuczynienia pokrzywdzonemu Dyrektywy szczegółowe wymiaru kary 395 IV Dyrektywa prymatu kar wolnościowych 396 V Wymiar kary nieletnim i młodocianym Obostrzenie wymiaru kary a typ kwalifikowany Nadzwyczajne zaostrzenie karania 398 I Wstęp 398 II Powrotność do przestępstwa 399 III Recydywa ogólna 399 IV Recydywa specjalna podstawowa 400 V Recydywa specjalna wielokrotna 401 VI Przestępcze stałe źródło dochodu 402 VII Działanie w zorganizowanej grupie przestępczej 402 VIII Przestępstwo o charakterze terrorystycznym 402 IX Występek o charakterze chuligańskim Nadzwyczajne złagodzenie kary 403 I Wstęp 403 II Podstawy i rodzaje nadzwyczajnego złagodzenia kary 404 III Sposoby nadzwyczajnego złagodzenia kary 406

13 XII Spis treści IV Wypadek mniejszej wagi Zbieg podstaw nadzwyczajnego obostrzenia i złagodzenia karania Karalność zbiegu przestępstw 408 I Wstęp 408 II Kara łączna 408 III Karalność ciągu przestępstw Darowanie ukarania 414 I Wstęp 414 II Umorzenie bezwzględne Umorzenie z art 17 KPK Umorzenie absorpcyjne Umorzenie restytucyjne 416 III Niepodleganie karze 417 IV Odstąpienie od wymierzenia kary 418 V Przedawnienie Wiadomości ogólne Przedawnienie karalności przestępstwa Przedawnienie wykonania kary Wyłączenie przedawnienia 423 VI Zatarcie skazania 424 VII Amnestia 425 VIII Abolicja 426 IX Akt łaski 426 Rozdział XII Środki zabezpieczające Istota środków zabezpieczających Kodeksowe środki zabezpieczające 431 I Rodzaje kodeksowych środków zabezpieczających 431 II Zasady orzekania środków zabezpieczających 432 III Wyjątkowość postpenalnych środków zabezpieczających 436 Indeks rzeczowy 445

14 Wprowadzenie Prezentowany Czytelnikowi podręcznik stanowi drugie wydanie opracowania, które przedstawiliśmy w 2015 r Zdecydowaliśmy się zaprezentować naszą wizję tego, jak w perspektywie edukacyjnej należy ujmować najważniejsze zagadnienia z zakresu prawa karnego materialnego Naszym celem było uwypuklenie tych tendencji, które współcześnie nabierają coraz większego znaczenia, a w aktualnie dominującej literaturze podręcznikowej nie znajdują dostatecznego uwzględnienia Mamy tu na myśli przede wszystkim konstytucyjne i europejskie odniesienia w ustalaniu zasad i treści prawa karnego, czy też warsztat interpretacyjny, jaki rozwinął się w ostatnich latach w doktrynie i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i sądów powszechnych Naszym zamiarem było również wyraźne wskazanie na polityczno-kryminalny aspekt prawa karnego, co jest ważne w dobie dominującej w rodzimej nauce prawa karnego tendencji ujmowania go przede wszystkim jako statycznego systemu norm prawnych Wybierając koncepcję prezentacji treści z zakresu prawa karnego konieczne jest przyjęcie określonej istoty prawa karnego i struktury przestępstwa, które są centrum intensywnych i wciąż nieustających sporów między kilkoma dominującymi ośrodkami prawa karnego w Polsce Zdecydowaliśmy się min na rozróżnienie normy sankcjonowanej i sankcjonującej w ustalaniu ostatecznego zakresu bezprawności karnej, ale nie podążyliśmy za najbardziej skomplikowanymi koncepcjami struktury przestępstwa Ma to w naszym zamiarze pozwolić na lepsze zrozumienie współczesnego piśmiennictwa karnistycznego i orzecznictwa Sądu Najwyższego, gdzie wpływy tzw krakowskiej szkoły prawa karnego są bardzo widoczne, ale z drugiej strony uprościć metody, jakie powinny stać się częścią warsztatu adepta nauki o przestępstwie Podobne podejście przyjęliśmy w koncepcji redakcji dużego komentarza, wydawanego również przez CHBeck W podręczniku omówiono całościowo naukę o przestępstwie i naukę o karze, z szerokim wykorzystaniem przykładów z Części szczególnej Kodeksu karnego Jednocześnie, obok tekstu wykładu, zwłaszcza tam, gdzie konieczne jest wsparcie, przy próbie wykorzystania pozyskiwanej wiedzy, zawarliśmy zadania warsztatowe, które można również wykorzystywać w trakcie zajęć kursowych

15 XIV Wprowadzenie Podręcznik ten jak niemal wszystkie inne dostępne na rynku ma charakter dogmatyczny, ponieważ jego podstawą są obowiązujące normy prawne Jest to w pełni zrozumiałe, uwzględniwszy charakter polskiego systemu prawa (stanowionego) i wynikający z niego dogmatyczny charakter rodzimej nauki prawa karnego Przygotowując podręcznik do drugiego wydania nie tylko uwzględniliśmy kolejne zmiany legislacyjne, ale również skorzystaliśmy z uwag i podpowiedzi Czytelników poprzedniej wersji podręcznika Za te ostatnie, z reguły bardzo życzliwe, uprzejmie dziękujemy Prosząc o życzliwe przyjęcie kolejnego wydania podręcznika zwracamy się z prośbą o przekazanie uwag i sugestii odnośnie do kształtu i treści opracowania Michał Królikowski michalkrolikowski@uwedupl Robert Zawłocki zawlocki@amuedupl

16 Wykaz skrótów 1 Źródła prawa EKPC Konwencja z r o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (DzU z 1993 r Nr 61, poz 284 ze zm) KC Kodeks cywilny KK Kodeks karny KKS Kodeks karny skarbowy Konstytucja RP Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej KPK Kodeks postępowania karnego KSH Kodeks spółek handlowych KPW Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia KW Kodeks wykroczeń NielU ustawa z r o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn DzU z 2014 r poz 382) OdpPodmZbU ustawa z r o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (tekst jedn DzU z 2015 r poz 1212 ze zm) TFUE Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (DzU z 2004 r Nr 90, poz 864/2 ze zm) TKU ustawa z r o Trybunale Konstytucyjnym (tj DzU z 2016 r poz 293) ZawLekU ustawa z r o zawodach lekarza i lekarza dentysty (tekst jedn DzU z 2015 r poz 464 ze zm) 2 Organy i instytucje ETPC Europejski Trybunał Praw Człowieka SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy TK Trybunał Konstytucyjny

17 XVI Wykaz skrótów 3 Publikatory i czasopisma DzU Dziennik Ustaw MoP Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo OSNAPiUS Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wojskowa OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PiP Państwo i Prawo Prok i Pr Prokuratura i Prawo PS Przegląd Sądowy RPr Radca Prawny SP Studia Prawnicze WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy 4 Inne skróty art artykuł jw jak wyżej lit litera min między innymi n następny Nr numer orz orzeczenie pkt punkt post postanowienie poz pozycja r rok s strona tekst jedn tekst jednolity tj to jest uchw uchwała wg według wyr wyrok z zeszyt zał załącznik zd zdanie ze zm ze zmianami zob zobacz

18 Rozdział I Podstawowe problemy i pojęcia prawa karnego Literatura: M Cieślak, O węzłowych pojęciach związanych z sensem kary, NP 1969, Nr 2; HJ Hirsch, Problem odpowiedzialności karnej związków osób, SP 1993, Nr 4; E Hryniewicz-Lach, Kara kryminalna w świetle Konstytucji RP, Warszawa 2015; J Kochanowski, Subiektywne i obiektywne granice sprawstwa, Warszawa 1985; M Królikowski, Sprawiedliwość karania w społeczeństwach liberalnych Zasada proporcjonalności, Warszawa 2005; M Stanowska, A Walczak- Żochowska, K Wierzbowski, Uwagi o profilu postępowania z nieletnimi, zagadnienia, PiP 1983, z 6; System Prawa Karnego, t 1 Zagadnienia ogólne, Warszawa 2010; System Prawa Karnego, t 2 Źródła prawa karnego, Warszawa 2011; System Prawa Karnego, t 3 Nauka o przestępstwie Zasady odpowiedzialności karnej, Warszawa 2013; M Szerer, Karanie a humanizm, Warszawa 1964; tenże, Kultura i prawo, Warszawa 1981; P Wiliński, Proces karny w świetle konstytucji, Warszawa Sens karania za zło Prawo karne bierze swoją nazwę stąd, że jest prawem karania, stanowiącym podstawę wymierzania sprawiedliwości za wyrządzone zło Opiera się ono na przekonaniu, że istnieje etycznie słuszna potrzeba wyrównania krzywdy, w której kara jest właściwą reakcją na wyrządzoną szkodę Aby zachować sens kary kryminalnej (za zło), nie można jej oddzielić od sensu samej odpowiedzialności (za zło) Należy wskazać wymiar retrospektywny odpowiedzialności tj że stanowi ona wyraz powiązania podmiotu z jego zachowaniem jak również wymiar relacyjny tj że funkcjonuje ona jako odpowiedź na jego zachowanie, jak również, że może ona powodować pewne zmiany w przyszłości Pozwala to dostrzegać w związkach między zdarzeniami w życiu społecznym nie tylko prawidłowości logiczne, ale również etyczne Prawo karne jako system prawny uzyskało z czasem pozytywistyczną racjonalizację i stało się sposobem reagowania przez pań- 1 2 Nb 1 2

19 2 Rozdział I Podstawowe problemy i pojęcia prawa karnego 3 4 stwo na zachowania społecznie karygodne i stypizowane jako karalne Taka generalna przesłanka prawa karania czyni prawo karne szczególnym środkiem społecznej reakcji na czyny społecznie szkodliwe, ustanowionym i stosowanym dla realizacji celów wspólnotowych (ogólnospołecznych) Sens systemu odpowiedzialności karnej sprowadza się do realizacji określonych celów państwa i społeczeństwa, które stanowią podstawę do uznania, że najważniejszą funkcją prawa karnego jest funkcja ochronna Odwołuje się ona do zidentyfikowanych dóbr ogólnospołecznych, których naruszenie, z uwagi na ich wartość, jak i sposób zamachu, staje się właśnie karygodne Tym samym państwowe karanie staje się zracjonalizowane poprzez ustawowe opisanie określonych zachowań jako zakazanych pod groźbą kary, jak i przez egzekucję tej odpowiedzialności, która potwierdza zainteresowanie państwa ochroną wspominanych dóbr Z tego też powodu, we współczesnym sposobie pojmowania prawa karnego, sens karania nie jest redukowany wyłącznie do negatywnie ujmowanej, sprawiedliwościowej odpłaty za czyn antyspołeczny, lecz również i to w co najmniej tak samo ważnym stopniu obejmuje pozytywnie pojmowaną ideę zabezpieczenia porządku publicznego i przywrócenie sprawcy do życia społecznego jako jego prawowitego uczestnika Odpowiedzialność karna wyrasta z istoty czynu człowieka Jednostki traktujemy jako podmioty kierujące się własnymi intencjami, przez co ich zachowania wyrażają to, co ludzie mają na myśli, czy też mieli na myśli w chwili decydowania się na podjęcie lub kontynuowanie określonego postępowania Jednocześnie samo to zachowanie powoduje pewne konsekwencje w zewnętrznym świecie materialnym, przy czym ich istnienie i kształt tylko do pewnego stopnia są zależne od tego, czy były one zamierzone, czy też nie Oba aspekty sprawstwa są istotne dla jego sensu odpowiedzialności, której zakres jest w konsekwencji uwarunkowany i ograniczony obiektywnie i subiektywnie Kara pojmowana jest nie tylko retrospektywnie, lecz również i to co najmniej w tym samym stopniu prospektywnie, w celu korekty zachowania potencjalnych sprawców Prosty i intuicyjny sens karania zło za zło został tutaj przekształcony w złożony państwowy mechanizm ochrony społecznej przy użyciu kar Należy zwrócić uwagę na fakt, że funkcje prawa karnego są określone pozytywnie, gdy tymczasem funkcjonowanie prawa karnego opiera się na elemencie negatywnym, tj karze kryminalnej stanowiącej przecież osobistą dolegliwość (represję) Okoliczność ta sprawia, że możliwości realizacji za pomocą prawa karnego przypisanych mu funkcji, zwłaszcza funkcji ochronnej, co do zasady, są istotnie ograniczone Stanowi to Nb 3 4

20 1 Sens karania za zło 3 min podstawę formułowania fundamentalnej zasady ultima ratio prawa karnego, która bierze się nie tylko z instynktownej chęci ograniczania lub unikania wszelkiej represji, lecz również z uznania obiektywnie ograniczonej funkcjonalności prawa karnego, jako państwowego sposobu zabezpieczenia porządku publicznego Sens karania jest urzeczywistniany przez państwo Ta okoliczność sprawia, że każde państwo ma swoje odrębne i odmienne prawo karania, zaś charakter samego państwa (demokratyczny albo totalitarny) istotnie wpływa na treść prawa karania Nie zmienia to jednak immanentnej istoty sensu karania, która zawsze sprowadza się do specyficznej realizacji ochrony ważnych dóbr ogólnospołecznych za pomocą instrumentów państwowego przymusu w postaci kar kryminalnych potwierdzających wagę dóbr prawnych oraz przeciwdziałających ich naruszaniu Współcześnie dostrzegalne są dwa podstawowe punkty odniesienia dla rekonstrukcji uwarunkowań aksjologicznych prawa karnego liberalizm i komunitaryzm Liberałowie uznają społeczeństwo za zbiór jednostek łączących się dobrowolnie dla osiągania swoich partykularnych celów Wspólnota jest zatem jedynie instrumentem ochrony i realizacji interesów jednostki; obywatele państwa liberalnego żyją raczej obok siebie niż ze sobą Zadaniem państwa liberalnego jest zapewnić ochronę indywidualnej swobodzie decydowania o swoim życiu i wybierania tego, co w mniemaniu wybierającego jest dobre Z tej perspektywy kara kryminalna może być uzasadniona o tyle, o ile gwarantuje każdemu bezpieczne korzystanie z nienaruszonej przez nikogo sfery wolności Liberalny system karny musi przede wszystkim zabezpieczać tę wolność a w rzeczywistości nadmiernie jej nie ograniczać, tłumacząc się potrzebą jej zabezpieczenia Jak się zatem okazuje, liberalne założenia, z jednej strony, uprawniają państwo do posługiwania się karą, z drugiej zaś, nakładają określone ograniczenia dotyczące treści zakazów karnych i surowości kar Komunitaryści pojmują tymczasem społeczeństwo jako wspólnotę, w ramach której jednostka egzystuje, i tylko w ramach której może realizować swe cele Wspólnota jest zatem koniecznym sposobem życia i nosicielem określonych obowiązków Państwo komunitarystyczne przykłada przeto wiele uwagi do aktywnego wspierania wartości społecznych Przestępstwo jest więc zawsze pogwałceniem którejś z centralnych dla wspólnoty wartości lub norm W związku z tym komunitarny system karny musi przybrać postać stosunkowo interwencjonistycznego i wspierać rozwój wartości wspólnotowych przez treść i surowość zakazów Na gruncie prawa karnego spór między koncepcją priorytetu jednostki a koncepcją przewagi dobra wspólnego nad indywidualnym można spro- 5 6 Nb 5 6