Działania samorządu województwa Warmińsko-Mazurskiego na rzecz równego traktowania mniejszości narodowych

Transkrypt

1 dr hab. Teresa Astramowicz-Leyk Instytut Nauk Politycznych Uniwersytet warmińsko-mazurski W Olsztynie Działania samorządu województwa Warmińsko-Mazurskiego na rzecz równego traktowania mniejszości narodowych The Council of Warmia-Masuria province operations in aid of equal treatment minorities national Wprowadzenie Celem wystąpienia jest zapoznanie z problematyką funkcjonowania mniejszości narodowych na Warmii i Mazurach oraz z działaniami samorządu województwa na rzecz równego traktowania mniejszości. Podstawową metodą badawczą jest metoda instytucjonalno-prawna. W celu analizy działań samorządu województwa na równe traktowanie mniejszości narodowych w regionie przeprowadzono ankietę. W naukach społecznych pojęcie mniejszości narodowe jest różnie definiowane. Potocznie stosuje się ten termin w odniesieniu do grup obywateli danego państwa, różniących się pod względem przynależności narodowościowej. Świadomość odrębności narodowej przejawia się zarówno w języku, jak i obyczajach, religii i innych normach kulturowych. Chociaż zazwyczaj mniejszości narodowe stanowią niewielki odsetek ogółu obywateli danego państwa, to w pewnych jego regionach mogą stanowić większość mieszkańców. Wydaje się uzasadniony pogląd autorki wystąpienia, w świetle którego za mniejszość narodową można uważać grupę osób zamieszkujących terytorium danego państwa, będących jego obywatelami, utrzymujących długotrwałe i ustabilizowane związki z danym państwem, ale ujawniających odrębność etniczną, religijną i kulturalną lub językową, wykazujących zainteresowanie grupowym przetrwaniem i podtrzymaniem wspólnej tożsamości narodowej ( ).

2 Aktem najwyższego rzędu regulującym prawa mniejszości narodowych w Polsce jest Konstytucja RP. 6 stycznia 2005 roku polski parlament przyjął Ustawę o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Zgodnie z nią za mniejszość narodową może być uważana grupa obywateli polskich, która łącznie spełnia następujące warunki: jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; od pozostałych obywateli kraju istotnie odróżnia się pod względem języka, kultury lub tradycji; dąży do zachowania własnego języka, kultury lub tradycji; ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana by ją wyrażać i chronić; utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie, a przodkowie mniejszości musieli zamieszkiwać obecne terytorium Rzeczypospolitej od co najmniej stu lat. W świetle ustawy za mniejszości narodowe uznaje się następujące mniejszości: białoruską, czeską, litewską, niemiecką, ormiańską, rosyjską, słowacką, ukraińską, żydowską. Wspomniana ustawa wyodrębnia także pojęcie mniejszości etnicznych, które definiuje jako grupę obywateli polskich, która spełnia te same warunki co mniejszość narodowa, oprócz warunku ostatniego, gdyż mniejszość etniczna nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie. W ustawie za mniejszość etniczną uznaje się mniejszość: karaimską, łemkowską, romską, tatarską. Ustawa, zgodnie ze standardami europejskimi, nadaje osobom należącym do mniejszości prawo do swobodnej decyzji o traktowaniu jako należących lub nie należących do mniejszości. W myśl ustawy nikt nie może być obowiązany do udowodnienia własnej przynależności do danej mniejszości. Mimo że nieliczne, mniejszości narodowe w Polsce prowadzą aktywną działalność wzbogacając polską kulturę. 1. Mniejszości narodowe na Warmii i Mazurach Największą różnorodnością narodową i etniczną w Polsce charakteryzuje się Województwo Warmińsko-Mazurskie. Mniejszości stanowią około 7-8% wszystkich mieszkańców województwa (1,5 mln). Po II wojnie światowej Warmię i Mazury opuściła niemal cała populacja niemiecka. Pozostało około 120 tysięcy Warmiaków i Mazurów i drugie tyle Niemców, którzy nie zdążyli uciec przed frontem, lub, dla których Heimat znaczył więcej niż leżąca w gruzach Rzesza.

3 Pierwsze lata powojenne przyniosły masowe osiedlenia ludności z Polski centralnej i Warszawy (200 tys.), repatriantów z dawnych Kresów (140 tys.), Ukraińców w ramach Akcji W (70 tys.) oraz mniejszych grup: Białorusinów, Litwinów, Romów (łącznie około 10 tys.) wszystkie dane z 1950 r.). Takie zróżnicowanie ludności napływowej przyniosło wiele problemów integracyjnych. Największą grupą są Ukraińcy liczący około tys. osób, zamieszkują przede wszystkim północną część województwa. Drugą, co do wielkości grupą są Niemcy, liczący około 20 tys. osób, z czego 12 tys. jest zrzeszonych w 24 organizacjach. Białorusini stanowią grupę 3-4 tys. osób, jest to ludność w znacznej mierze zasymilowana. Specyficzną grupą są Romowie, których zamieszkuje ok. 1 tys., w tym 400 osób w Olsztynie. Oprócz tych grup ludności województwo Warmińsko-Mazurskie zamieszkuje kilkaset osób pochodzenia rosyjskiego, a w powiatach olecko-gołdapskim i ełckim, rodziny litewskie, które jednak nie wykazują skłonności do organizowania się w naszym regionie. Województwo zamieszkuje także około 4 tys. Warmiaków i 6 tys. Mazurów. Największą aktywność kulturalną, ale i polityczną (udział w wyborach parlamentarnych i samorządowych) w regionie wykazują mniejszości: ukraińska i niemiecka. Szczególnie ludność ukraińska, która po 1956 roku uzyskała możliwość działania, może pochwalić się dużym dorobkiem oświatowym i kulturalnym. Największe skupisko Ukraińców w Polsce znajduje się w Województwie Warmińsko- Mazurskim. Są zorganizowani w Związku Ukraińców w Polsce, do którego w naszym województwie należy około tysiąca osób. Szkolnictwo ukraińskie na Warmii i Mazurach zaczęto organizować po odwilży 1956 roku. W województwie Warmińsko-Mazurskim funkcjonują także szkoły z ukraińskim językiem nauczania, w tym Zespół Szkół z Ukraińskim Językiem Nauczania w Bartoszycach (szkoła podstawowa i gimnazjum). Ewenementem w skali regionu i kraju jest Zespół Szkół z Ukraińskim Językiem Nauczania w Górowie Iławeckim (gimnazjum i liceum ogólnokształcące). Od kilkudziesięciu lat Rozgóśnia polskiego radia w Olsztynie nadaje audycję w języku ukraińskim. Również TVP regionalna nadaje co dwa tygodnie 15- minutowy program Ukraińskie Wiadomości. Niemcy są zorganizowani w 24 stowarzyszeniach lokalnych. Posiadają organizację dachową Związek Stowarzyszeń Niemieckich w byłych Prusach Wschodnich, który wydaje pismo Mitteilungsblatt. W ostatnich latach zauważyć można wzrost aktywności Olsztyńskiego

4 Stowarzyszenia Mniejszości Niemieckiej, które od 1999 roku prowadzi Dom Kopernika, będący centrum kultury niemieckiej. Niezależnie od tych organizacji istnieje Stowarzyszenie Mazurskie wydające pismo Storchenpost. Olsztyńska rozgłośnia Polskiego Radia od 2002 roku raz w tygodniu emituje audycję informacyjną w języku niemieckim. Organizacje mniejszości niemieckiej prowadzą bogatą działalność, prowadzą naukę języka niemieckiego, propagują kulturę niemiecką, organizują festiwale i cykliczne spotkania. Zajmują się działalnością charytatywną. Dotychczas utworzono 11 stacji Socjalnych Joannitów, wspomagając lokalną służbę zdrowia sprzętem medycznym i lekami. Stowarzyszenia mniejszości niemieckiej współpracują z lokalnymi samorządami, uczestnicząc w nawiązywaniu współpracy miast partnerskich z miastami niemieckimi. Warto podkreślić, że przez dwie kadencje ( do 2007 r.) mniejszość ukraińska miała swojego przedstawiciela Mirona Sycza byłego dyrektora Zespołu Szkół z Ukraińskim Językiem nauczania w Górowie Iławeckim) w Sejmiku Województwa (pełnił funkcję Przewodniczącego Sejmiku, ale ponieważ od 2007 r. Miron Sycz był posłem na Sejm RP z listy PO Ukraińcy nie zdołali wykreować kolejnego lidera, który mógłby zostać radnym w Sejmiku. Warto nadmienić, że w Sejmiku w kadencji i w latach radnym był Władysław Mańkut (SLD), ale nigdy oficjalnie nie akcentował swej tożsamości narodowej. Mańkut był także Senatorem ( i w wyborach uzupełniających z listy LiD w 2007 r.) i wojewodą elbląskim w latach Kandydował dwukrotnie (nieskutecznie) do Parlamentu Europejskiego (2009 i 2014) z listy SLD. Aktualnie jest przewodniczącym Rady Wojewódzkiej SLD. W podobnej sytuacji jest także Ukrainiec Jan Harhaj, radny Sejmiku ( ), były Przewodniczący Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, starosta powiatu lidzbarskiego w poprzedniej i obecnej kadencji (PO). On również nie akcentuje w działalności publicznej swojej tożsamości narodowej. Poseł Miron Sycz był także doradcą premiera RP Donalda Tuska ds. bieżącej sytuacji na Ukrainie. Urszula Pasławska z mniejszości niemieckiej (PSL) była radną i wicemarszałkiem województwa, a obecnie jest posłem na sejm RP, ale nie akcentuje swojej przynależności narodowej, tylko partyjną. Mniejszości narodowe w wyborach samorządowych najczęściej zasilają komitety obywatelskie, czy w większych miastach, powiatach i do Sejmiku komitety partyjne. Nie tworzą własnych list wyborczych mniejszości narodowych. Raczej przedstawiciele mniejszości

5 korzystają z list partii, których są członkami, chociaż w środowiskach lokalnych są znani także jako działacze mniejszości. 2. Instytucje państwowe i samorządowe działające na rzecz mniejszości narodowych w województwie warmińsko-mazurskim Jedną z ważniejszych inicjatyw administracji państwowej w regionie było powołanie w 1994 roku pełnomocnika do spraw mniejszości narodowych, etnicznych i inicjatyw lokalnych. Na funkcję tę wojewoda olsztyński Janusz Lorenz (SLD) powołał Wiktora Marka Leyka pochodzącego z rodziny mazurskich działaczy. Zadania pełnomocnika zostały sformułowane następująco: 1. Realizacja polityki państwa i województwa reprezentowanego przez wojewodę na rzecz mniejszości narodowych, etnicznych i wyznaniowych mającej na celu harmonijne współżycie społeczeństwa zróżnicowanego narodowo i etnicznie. 2. Wspieranie inicjatyw i aspiracji mniejszości narodowych zamieszkujących w województwie olsztyńskim mające na celu pełnoprawne i rzeczywiste równouprawnienie w społeczeństwie jako obywateli polskich. Trzeba podkreślić, że zainteresowanie problematyką mniejszości narodowych w 1999 roku wykazali radni Sejmiku Województwa Warmińsko-Mazurskiego z Klubu Unii Wolności (wówczas koalicja) i SLD (opozycja), a szczególnie ówczesny wiceprzewodniczący Sejmiku Miron Sycz dyrektor Liceum Ukraińskiego w Górowie Iławeckim pochodzący z tego środowiska. Wspólna inicjatywa Mirona Sycza i Wiktora Marka Leyka poparta wnioskami stowarzyszeń mniejszości niemieckiej, ukraińskiej i białoruskiej doprowadziła do powołania w marcu 1999 roku Komisji ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych w Sejmiku. W składzie Komisji znaleźli się przedstawiciele wszystkich klubów radnych. Jest to jedyna w Polsce Komisja Mniejszości narodowych i Etnicznych powołana w ramach sejmiku województwa. W Statucie Województwa Warmińsko-Mazurskiego zadania Komisji sformułowano następująco: sprawy związane z rozpatrywaniem potrzeb i inicjatyw mniejszości narodowych i etnicznych, popularyzacja kultury i języka, integracja i współpraca na rzecz rozwoju województwa. Do udziału w inauguracyjnym posiedzeniu Komisji zaproszono przedstawicieli wszystkich stowarzyszeń mniejszości narodowych (uczestniczą w pracach Komisji na statusie zaproszonych gości). Komisja zbiera się co najmniej raz w miesiącu. Organizowane są także posiedzenia wyjazdowe Komisji. W październiku 1999 roku odbyła wspólne posiedzenie z Sejmową Komisją Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

6 W wyniku zmiany koalicji rządzącej w Sejmiku (SLD, UW, PSL) nowy marszałek Andrzej Ryński SLD powołał z dniem roku Wiktora Marka Leyka na Pełnomocnika ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Jego zadania zostały określone w Regulaminie Organizacyjnym Urzędu Marszałkowskiego jako: 1. Realizowanie polityki samorządu województwa wobec mniejszości narodowych i etnicznych. 2. Utrzymywanie stałych kontaktów ze wszystkimi mniejszościami zamieszkującymi na Warmii i Mazurach. 3. Wspieranie inicjatyw mniejszości narodowych i etnicznych w dziedzinie potrzeb kulturowych i oświatowych. 4. Popularyzacja dorobku kulturowego mniejszości w społeczeństwie Warmii I Mazur. 5. Stała współpraca z Komisją ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych Sejmiku. Do najważniejszych dokonań Sejmiku Warmińsko-Mazurskiego na rzecz mniejszości narodowych należy zaliczyć: 1. Nawiązanie współpracy ze wszystkimi stowarzyszeniami i środowiskami mniejszości narodowych i etnicznych w granicach powiększonego województwa. 2. Analiza i sformułowanie katalogu potrzeb i oczekiwań mniejszości. 3. Pełna wiedza na temat rodzajów aktywności kulturalnej, edukacyjnej i społecznej środowisk mniejszości. 4. Bliska i rzeczowa współpraca z Sejmową Komisją ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych. 5. Wydzielenie w budżecie samorządu województwa od 2000 roku kwoty 75 tys. zł. (od roku 2008 jest to kwota ok. 120 tys. złotych rocznie) na dofinansowania projektów imprez kulturalnych i szkolenia mniejszości. 6. Nawiązanie współpracy z samorządami miast i gmin zamieszkiwanych przez większe skupiska mniejszości oraz instytucjami kulturalnymi działającymi na ich rzecz. 7. Wpisanie do Strategii rozwoju regionu korzyści wynikających z obecności mniejszości narodowych. W referacie zostaną także omówione wyniki badań, w których liderzy organizacji mniejszości narodowych dokonali oceny działań samorządu województwa na rzecz równego traktowania mniejszości narodowych i etnicznych.

7 Zarówno w województwie warmińsko-mazurskim, jak i w Polsce są przestrzegane europejskie standardy ochrony praw mniejszości narodowych. Mniejszości narodowe funkcjonujące w granicach Rzeczpospolitej Polskiej mają zagwarantowane prawo do nauki ich języka ojczystego, jak też prawo do kształcenia się w tym języku, prawo wyznawania swojej religii, wolność stowarzyszania się, co jest pomocne w pielęgnowaniu własnej tradycji i kultury, a także prawa wyborcze.