SYSTEM PERFECTI. Perfectum simplex. Perfectum periphrasticum. W sanskrycie klasycznym system perfectum tworzy jeden tryb: indicativus.

Transkrypt

1 SYSTEM PERFECTI Perfectum simplex. Perfectum periphrasticum Materiały do wykładu Gramatyka opisowa sanskrytu System perfecti obejmuje: perfectum proste (perfectum simplex), gam iść, os. sg. P jagāma poszedł perfectum opisowe (perfectum periphrasticum), budh, os. sg caus. bodhayām āsa obudził, cur, os. sg. caus. corayām āsa participia participium perfecti activi, kç, cakçvā s participium perfecti medii, kç, cakrāõa W sanskrycie klasycznym system perfectum tworzy jeden tryb: indicativus. PERFECTUM PROSTE (PERFECTUM SIMPLEX) Pierwotnie perfectum proste było czasem dokonanym w teraźniejszości. Później oznaczało czynność dokonaną w odległej przeszłości, której mówiący nie był świadkiem. Imperfectum używano, gdy mówiący był świadkiem wydarzenia. Końcówki perfectum tworzą osobną grupę: Końcówki perfectum prostego sg. du. pl. sg. du. pl. a (au) (i) va (i) ma e (i) vahe (i) mahe (i) tha athuþ a (i) se āthe (i) dhve a (au) atuþ uþ e āte (i) re Temat perfectum jest ustopniowany: TEMAT MOCNY wszystkie osoby singularis ; reduplikowana jest zwykle samogłoska rdzenia podniesiona do stopnia guõa, czasem vçddhi. TEMAT SŁABY pozostałe osoby i wszystkie osoby, samogłoska rdzenia ma stopień równy, niekiedy jest osłabiona. Akcent W temacie mocnym akcent utrzymany jest na temacie czasownika (na sylabie rdzenia)

2 W temacie słabym akcent przechodzi na końcówkę. Temat Rdzeń reduplikowany + końcówki perfectum tud uderzać : temat mocny: tutod-a, temat słaby: tutud-e vac mówić : temat mocny: uvāc-, temat słaby: ūc-e Spójka i 1) występuje przed końcówkami zaczynającymi się od spółgłoski 2) występuje prawie zawsze przed końcówką -re os. pl. Ā (z wyjątkiem czasowników z wygłosową samogłoską) dhā dadh-i-re gam jagm-i-re nī ninī-re ale kç cakr-i-re 3) Czasowniki anitowe nigdy nie przyjmują i w systemie perfecti dru biec, płynąć śru słyszeć stu wielbić, sławić sru płynąć kç robić bhç nieść vç wybierać sç iść, biec 4) Inne czasowniki niemal zawsze przyjmują spójkę i przed końcówkami spółgłoskowymi (z wyjątkiem -tha) 5) Końcówka -tha przyjmuje spójkę i bardzo nieregularnie trudno sprecyzować jakiekolwiek zasady. Ogólne zasady reduplikacji ZASADY REDUPLIKACJI (āmreóita) Spółgłoski 1) spółgłoski (za wyjątkiem gardłowych i aspirowanych) reduplikują się bez zmian 2

3 bandh babandh tud tutod, tutud 2) spółgłoski aspirowane reduplikacja bez aspiraty phal paphal 3) zbitki spółgłoskowe reduplikacja pierwszej ze zbitki śru śuśru 4) spółgłoski gardłowe reduplikacja przez podniebienną kç cakr gam jagām 5) h reduplikowane przez j hç nieść, unosić jahç 6) Zbitka spółgłoskowa typu: a) szczelinowa, b) bezdźwięczna reduplikacja drugiej sthā tasthā Samogłoski 1) Samogłoski długie (śródgłosowe lub wygłosowe) reduplikacja przez odpowiednią krótką -ū-, -ū reduplikowane przez u -ā-, -ā reduplikowane przez a -ī-, -ī reduplikowane przez i 2) Śródgłosowe dā dawać dadā bhī bibhī hū ofiarować juhū e reduplikowane przez i o, au reduplikowane przez u sev służyć siùev óhauk óuóhauk 3) Wygłosowe -e, -ai, -o reduplikują się przez a gai śpiewać jagau (3 os. perf.) 3

4 Reguły reduplikacji właściwe dla perfectum Reduplikacja samogłosek 1) wygłosowe -ç, -é, -ë reduplikowane przez a kç cakç té taté këp być zdatnym cakëp 2) nagłosowe a, ā reduplikowane przez ā ad jeść ād āp osiągać āp 3) nagłosowe i, u reduplikowane przez i, u, nagłosowe i przybiera przed mocną formą e półsamogłoskę y (iy) nagłosowe u przybiera przed mocną formą o półsamogłoskę v (uv) w słabych formach redukowane do -ī, -ū i iyetha uc uvoca iù pragnąć iyeùa, īùuþ uù płonąć uvoùa, ūùuþ 4) ī-, ū- pozostają niezmienione 5) rdzenie typu ya-, va- -ya-, -va- podlegają prawu samprasāraõa, jeżeli zachodzi ono także w innych formacjach yaj składać ofiarę, ofiarować iyaj vac uvac vad uvad vap rozpościerać uvap svap spać suùvap vyadh przebić vivyadh 6) nagłosowe ç- i a- długiego z pozycji (positione longa) przed zbitką spółgłoskową ma w sylabie reduplikującej ān- 4

5 çdh udawać się ānçdh a j namaszczać āna j arc błyszczeć, sławić ānarc USTOPNIOWANIE TEMATU TEMAT NIESTOPNIOWANY 1) rdzenie typu C, samogłoska krótka / długa, CC bandh babandh-a/ babandh-uþ 2) C, samogłoska długa, C 3) āc, ac jīv jijīva / jijīvuþ ās āsa / āsuþ ad āda / āduþ TEMAT MOCNY TEMAT USTOPNIOWANY 1) krótkie samogłoski w śródgłosie i nagłosie rdzenia przyjmują guõa w temacie mocnym a) C-i-C bhid łamać bibhed (temat słaby: bibhid) C-u-C tud uderzać tutod (temat słaby: tutud) C-ç-C vçdh rosnąć vavardh (temat słaby: vavçdh) 2) -i, -ī, -u, -ū, -ç, -é w wygłosie rdzenia przyjmują: 1 sg. vçddhi / guõa 2 sg guõa 3 sg. vçddhi nī ni-ne (ninay-), ninai (nināy-), temat słaby: ninī 5

6 ninay-a / nināy-a nine-tha nināy-a kç cakar- / cakār-, temat słaby: cakç cakar-a, cakār-a cakar-tha cakār-a su suùo- (suùav-) / suùau- (suùav-), temat słaby: suùu suùav-a / suùav-a suùo-tha suùāv-a 3) Pierwiastki typu CaC (śródgłosowe a krótkie między dwiema pojedynczymi spółgłoskami) przyjmują: 1 sg. vçddhi / guõa 2 sg guõa 3 sg. vçddhi tan tatan-a/ tatān-a tatan-tha tatān-a 4) Pierwiastki z wygłosowym ā lub dyftongiem przyjmują w i os. sg. nietypową końcówkę au, przed którą wygłosowa samogłoska rdzenia jest odrzucana TEMAT SŁABY dhā dadh-au dadhā-tha, dadh-i-tha dadh-au 1) Samogłoski wygłosowe i, ī, u, ū, ç, é, przed końcówkami zaczynającymi się od samogłoski stosują się do zasad sandhi wewnątrzwyrazowego a) -Ci, -Cī+ V CyV -Cç + V CrV nī ninyuþ 6

7 kç cakruþ b) CCi, CCī +V CCiyV CCç CCé + V CCarV śri siśriyuþ stç tastaruþ c) pierwiastki z wygłosowym u, ū, é u, ū uv é ar śū puchnąć śūśuve pé paparuþ té przekraczać titaruþ 2) Kilka pierwiastków typu CaC w słabym temacie ściąga dwie sylaby do jednej; śródgłosowe a przechodzi w e (nie dotyczy pierwiastków z nagłosową aspirowaną, gardłową lub h-) pac gotować pec yem rozciągać yem tap rozgrzewać tep nam kłaniać się nem labh zdobywać lebh sad siedzieć sed 3) Cztery pierwiastki typu CaC z nagłosową spółgłoską gardłową osłabiają pierwiastek w temacie słabym przez opuszczenie rdzennej samogłoski: gam iść jagm- ghas jeść jakù- han uderzać jaghn- khan kopać cakhn- Wedle tej samej reguły: jan rodzić jaj e 4) Następujące pierwiastki, zawierające sylaby ya-, va-, ra- przyjmują samprasāraõa w temacie słabym: yaj składać ofiarę īje ( P iyāja) vac mówić ūce (P uvāca) vad mówić ūve (P uvāda) vap ścielić ūpe (P uvāpa) vas mieszkać ūùe (P uvāsa) vah nieść ūhe 7

8 svap spać suùupe grah chwytać jagçhe vyadh przebijać vividhe 5) Pierwiastki typu Cā odrzucają wygłosową samogłoskę we wszystkich formach słabych. Fakultatywnie także w os. sg. P (temat mocny, pojawia się spójka i) dhā 2 os. sg. P dadhātha / dadhitha Paradygmaty tud, kl. VI, uderzać (temat mocny: tutod, temat słaby: tutud) tutod-a tutud-i-va tutud-i-ma tutud-e tutud-i-vahe tutud-i-mahe tutod-i-tha tutud-athuþ tutud-a tutud-i-ùe tutud-āthe tutud-i-dhve tutod-a tutud-atuþ tutud-uþ tutud-e tutud-āte tutud-i-re kç, kl. VIII, robić (temat mocny: cakar, cakār, temat słaby: cakç) cakar-a cakār-a cakç-va cakç-ma cakr-e cakç-vahe cakç-mahe cakar-tha cakr-athuþ cakr-a cakç-ùe cakr-āthe cakç-dhve cakār-a cakr-atuþ cakr-uþ cakr-e cakr-āte cakr-i-re dhā, kl. III, kłaść (temat mocny: dadhā, temat słaby: dadh) dadh-au dadh-i-va dadh-i-ma dadh-e dadh-i-vahe dadh-i-mahe dadhā-tha dadh-athuþ dadh-a dadh-i-ùe dadh-āthe dadh-i-dhve 8

9 dadh-i-tha dadh-au dadh-atuþ dadh-uþ dadh-e dadh-āte dadh-i-re nī, kl. I, prowadzić (temat mocny: nine, ninai, temat słaby: ninī) ninay-a nināy-a niny-i-va niny-i-ma niny-e niny-i-vahe niny-i-mahe nine-tha ninay-i-tha niny-athuþ niny-a niny-i-ùe niny-āthe niny-i-dhve nināy-a niny-atuþ niny-uþ niny-e niny-āte niny-i-re stu, kl. II, sławić, wielbić (temat mocny: tuùño, tuùñau, temat słaby: tuùñu) tuùñav-a tuùñāv-a tuùñu-va tuùñu-ma tuùñu-v-e tuùñu-vahe tuùñu-mahe tuùño-tha tuùñu-v-athuþ tuùñu-v-a tuùñu-ùe tuùñu-v-āthe tuùñu-dhve tuùñāv-a tuùñu-v-atuþ tuùñu-v-uþ tuùñu-v-e tuùñu-v-āte tuùñu-v-i-re tan, kl. VIII, ciągnąć, napinać (temat mocny: tatan, tatān, temat słaby: ten) tatan-a tatān-a ten-i-va ten-i-ma ten-e ten-i-vahe ten-i-mahe tatan-tha ten-i-tha ten-athuþ ten-a ten-i-ùe ten-āthe ten-i-dhve 9

10 tatān-a ten-atuþ ten-uþ ten-e ten-āte ten-i-re gam, kl. I, iść (temat mocny: jagam, jagām, temat słaby: jagm) jagam-a jagām-a jagm-i-va jagm-i-ma jagm-e jagm-i-vahe jagm-i-mahe jagan-tha jagm-athuþ jagm-a jagm-i-ùe jagm-āthe jagm-i-dhve jagām-a jagm-atuþ jagm-uþ jagm-e jagm-āte jagm-i-re vac, kl. II, mówić (temat mocny: uvac, uvāc, temat słaby: ūc) uvac-a uvāc-a ūc-i-va ūc-i-ma ūc-e ūc-i-vahe ūc-i-mahe uvac-i-tha uvak-tha ūc-athuþ ūc-a ūc-i-ùe ūc-āthe ūc-i-dhve uvāc-a ūc-atuþ ūc-uþ ūc-e ūc-āte ūc-i-re ODMIANA NIEREGULARNA bhaj rozdzielać rāj świecić odmieniają się według tan (w temacie słabym e) 3 sg. babhāja, 3 pl. bhejuþ yam sięgać, vam wymiotować nie podlegają samprasāraõa, w temacie słabym e, 3 sg. yayāma, 3 pl. yemuþ 3 pl. vavasuþ vas w ogóle nie osłabia rdzenia: 10

11 ci zbierać, ji zwyciężać, hi przyspieszać, han zabijać zmiana spółgłoski rdzennej na gardłową 3 os. sg cikāya, jigāya, jighāya, jaghāna 4. aüś sięgać reduplikacja za pomocą sylaby ān, nosówka wypada w formach słabych 3 sg.ānaüśa, 3 pl ānaśuþ. 5. bhū, kl. I, być (reduplikacja przez a, temat w całej odmianie: babhū) babhūv-a babhūv-i-va babhūv-i-ma babhūv-e babhūv-i-vahe babhūv-imahe babhūv -itha babhū-tha babhūv-athuþ babhūv-a babhūv-i-ùe babhūv-āthe babhūv-i-dhve babhūv-i-óhve babhūv -a babhūv -atuþ babhūv-uþ babhūv-e babhūv-āte babhūv-i-re 6. ah, mówić, rzec, odmiana defektywna Występuje jedynie w następujących formach: sg. du. pl. āttha āhathuþ āha āhatuþ āhuþ 7. vid, kl. II, wiedzieć, tworzy niereduplikowane perfectum o znaczeniu praesentis sg. du. pl. veda ( ja wiem ) vidva ( my dwaj wiemy ) vidma ( my wiemy ) vettha vidathuþ vida veda vidatuþ viduþ 8. Bez reduplikacji występują też sporadyczne formy sanskrytu epickiego, sçp pełzać sarpa, klasyczne: sasarpa jalp mówić, mruczeć jalpire klasyczne: jajalpire 11

12 PERFECTUM OPISOWE (PERFECTUM PERIPHRASTICUM) Perfectum opisowe tworzą czasowniki pochodne (causativa, czasowniki klasy X, denominativa, bardzo rzadko intensiva i desiderativa) oraz kilka rdzeni podstawowych. Tworzy się je przez dodanie (niekoniecznie bezpośrednio) perfectum prostego od as i bhū być, istnieć oraz kç robić do tematu praesentis rozszerzonego przez -ām. Sufiks ām tworzy rzeczownik abstrakcyjny rodzaju żeńskiego w akuzatiwie. W sanskrycie klasycznym perfectum opisowe tworzy się głównie za pomocą czasownika as. bodhayām āsa cintayām āsa und wytryskać undām babhuva tuù, caus. toùaya zadowolić toùayām āsa Czasowniki podstawowe tworzące perfectum opisowe: cztery rdzenie zawierające długą sylabę (natura albo positione): ās, ujjh, edh, īkù āsām cakre usiadł rdzenie reduplikowane cakās i jāgç jāgarām āsa bhç, nī, hve tworzą oba czasy perfectum: reduplikowane i opisowe bibharām āsa zaniósł / babhāra nayām āsa / nināya hvayām āsa / juhasa Wzór przedstawia się zatem następująco: temat praesentis +ām + formy perfectum od czasowników as, bhū, kç budh, temat caus. bodhaya, obudzić Paradygmat l. sg. du. pl. bodhayām āsa bodhayām āsiva bodhayām āsima bodhayām āsitha bodhayām āsathuþ bodhayām āsa bodhayām āsa bodhayām āsatuþ bodhayām āsuþ Opracowano na podstawie: Gawroński A., Podręcznik sanskrytu. Gramatyka wypisy objaśnienia słownik, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa Maurer W.H., The Sanskrit Language. An Introductory Grammar and Reader, vol. 1, Curzon Press Richmond, Surrey Mejor M., Sanskryt, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa

13 Notatki własne. Withney W.D., The Roots, Verb-forms, and Primary Derivatives of the Sanskrit Language. A Suplement to his Sanskrit Grammar, Leipzig