DZIAŁALNOŚĆ POLARNA TOWARZYSTWA GEOFIZYKÓW W WARSZAWIE THE POLAR ACTIVITIES OF THE SOCIETY OF GEOPHYSICISTS IN WARSAW

Transkrypt

1 PRZEGLĄD GEOFIZYCZNY Rocznik LVI 2011 Zeszyt 3 4 Jerzy GIŻEJEWSKI Zakład Badań Polarnych, Instytut Geofizyki PAN Warszawa DZIAŁALNOŚĆ POLARNA TOWARZYSTWA GEOFIZYKÓW W WARSZAWIE THE POLAR ACTIVITIES OF THE SOCIETY OF GEOPHYSICISTS IN WARSAW Odzyskanie niepodległości po pierwszej wojnie światowej wywołało, oprócz emocjonalnego i politycznego zachłyśnięcia się odzyskaniem bytu państwowego, chęci zinstytucjonalizowania obecności Polski na forach międzynarodowych również w dziedzinie działalności naukowej i odkrywczo-eksploracyjnej. Dwudziestolecie, jak na krótki czas swojego trwania oraz wielkie trudności integracyjne i gospodarcze, było okresem wyjątkowo szybkiego rozwoju zarówno różnego rodzaju towarzystw naukowych, znajdujących swoje miejsce na naukowej mapie Europy, jak i grup eksploracyjnych, zapełniających białe plamy na mapie świata. A że tradycje (Iłowiecki, 1981) były liczne i głęboko zakorzenione (A.B. Dobrowolski i H. Arctowski Antarktyda 1892/93, A. Birula-Białynicki i J.S. Sikora Spitsbergen 1898/1901), choć nie zawsze w pełni dobrowolne (J. Hryniewiecki, A. Czerski, A. Czekanowski, K. Bohdanowicz Syberia i Azja Środkowa), działania te zaowocowały nie tylko znaczącym udziałem przedstawicieli polskich środowisk naukowych w organizacjach międzynarodowych (m.in. Unia Geofizyczno- -Geodezyjna A.B. Dobrowolski, A. Rundo, Biuletyn..., ), ale również w znaczących osiągnięciach eksploracyjnych w górach wysokich (Andy, 1933/34 Ostrowski, 1959; Dorawski, 1961; Himalaje 1939) i na Dalekiej Północy (udział w II Międzynarodowym Roku Polarnym w postaci zimowania grupy meteorologiczno-geofizycznej na Wyspie Niedźwiedziej, 2 wyprawy na Grenlandię 1937, 1938, 3 wyprawy na Spitsbergen 1934, 1936, 1938). Inicjatywy organizacyjne, jak

2 292 J. Giżejewski zwykle, pochodziły od grup zapaleńców, ale poparcie przez autorytety i instytucje stanowiło o szansach ich realizacji. W istniejących już od 1919 r. instytucjach (PIM, PIG, Centralne Biuro Hydrograficzne, obserwatorium magnetyczne w Świdrze) dawało się odczuć brak organizacji, na forum której istniałaby możliwość wymiany poglądów i rozwoju życia naukowego. Jedną z takich prób integracji środowiska głównie meteorologów i hydrologów, spersonalizowaną przez A.B. Dobrowolskiego, była inicjatywa powstania Towarzystwa Geofizyków, Hydrologów i Meteorologów w Warszawie, zrealizowana ostatecznie w postaci Towarzystwa Geofizyków w Warszawie (Lencewicz, 1930; Biuletyn..., 1931). Elitarne, liczące na początku 16 członków zwyczajnych i 16 współpracujących (stan na dzień 1 I 1931) Towarzystwo zakładało wprawdzie możliwość terytorialnego rozwoju i objęcia działaniem całej Polski, ale do 1939 r. ograniczyło się do przyjmowania do swego grona członków zamiejscowych. Po 10 latach działalności, w 1939 r. liczyło 25 członków zwyczajnych, 7 członków zamiejscowych i 1 członka korespondenta (J.Lugeon, Zurich). Dopiero reaktywowane po II wojnie światowej w 1948 r. przyjęło nazwę Polskie Towarzystwo Geofizyków, ale w tej nowej wersji przetrwało tylko do 1963 r. i zostało rozwiązane przez władze PAN. Z przyczyn głównie personalnych nie doszło do połączenia z utworzonym przez hydrologów i meteorologów Polskim Towarzystwem Hydrologiczno-Meteorologicznym (1947), które w końcu w roku 1968 zmieniło nazwę na Polskie Towarzystwo Geofizyczne. Głównym orędownikiem powstania Towarzystwa Geofizyków w Warszawie (TGW) był A.B. D obrowolski. Był optymistą, twierdził, że środowisko naukowe Warszawy dojrzało do powołania takiego towarzystwa, a ożywiona działalność naukowa zapewni mu możliwości działania i rozwoju. Bardziej sceptyczny prof. S. H ł asek-hł asko (Biuletyn..., 1931) wyrażał obawy, że w walce konkurencyjnej o dotacje państwowe nowe towarzystwo może mieć niewielkie szanse, a animozje personalne mogą te problemy jeszcze pogłębić. Jednak optymizm A.B. Dobrowolskiego zwyciężył i TGW zostało powołane do życia 6 XII 1929 r. (Biuletyn..., 1931). Obawy prof. Hłaska spełniły się dopiero w latach powojennych, czego już nie dożył. A.B. Dobrowolski był również najbardziej aktywnym propagatorem zainteresowania TGW działalnością polarną. Udział w wyprawie antarktycznej d e G e r - lache a ( ) i rozwinięte w jej konsekwencji zainteresowania naukowe (w 1923 r. ukazała się monografia Historia naturalna lodu), praca w Międzynarodowej Komisji Polarnej (od 1906 r.) skłoniły Dobrowolskiego do zaangażowania się w działania Międzynarodowej Asocjacji Hydrologii Naukowej Międzynarodowej Unii Geodezyjno-Geofizycznej. Robił starania o powołanie odrębnego Towarzystwa Kriologicznego i usamodzielnienia się kriologii jako odrębnej dziedziny nauki. Równocześnie już na zebraniu TGW 15 XI 1930 r. pojawiła się inicjatywa powołania w jego obrębie Komisji Polarnej (S. Hłasek) (Dobrowolski, 1930). Miało to związek ze zbliżającą się organizacją II Międzynarodowego Roku Polarnego

3 Działalność polarna Towarzystwa Geofizyków w Warszawie /1933 i planowanym udziałem Polski w tym wielkim międzynarodowym przedsięwzięciu. Zamiast stałej komisji polarnej powołano Komisję Roku Polarnego (Lugeon, 1933a,b). Na tym samym zebraniu TGW dyrektor PIM dr J. Lugeon wygłosił programowy referat o możliwości udziału Polski w Roku Polarnym i przedstawił 3 propozycje realizacji tej idei: 1. Plan maksimum przewidywał zorganizowanie samodzielnej ekspedycji do bieguna północnego przy użyciu pływających pojazdów gąsienicowych. Ekspedycja miałaby zajmować się magnetyzmem ziemskim i radiosondowaniem wysokich warstw atmosfery. Czas trwania ekspedycji był przewidziany na 5 miesiecy. Pomysł był pionierski należało dopiero skonstruować pojazdy, wykorzystując doświadczenia głównie wojenne. J. Lugeon uzyskał wprawdzie pozytywne opinie konstruktorów, ale do budowy prototypu nie doszło. 2. Plan średni założenie stałego obserwatorium na Spitsbergenie z załogą złożoną z dwóch obserwatorów naukowych i personelu pomocniczego. Czas pracy na Spitsbergenie wynosiłby 14 miesięcy, a szczegółowy program obserwacji byłby uzgodniony z programem Roku Polarnego. 3. Plan minimum zainstalowanie obsługiwanej przez przedstawiciela Polski aparatury do radiowych sondowań atmosfery w Obserwatorium Geofizycznym w Tromso. W końcu żaden z tych pomysłów nie został zrealizowany. W tym samym czasie H. Arctowski proponował, aby Polska zorganizowała dwie stacje na Spitsbergenie i w strefie międzyzwrotnikowej na Pacyfiku. Ten pomysł został zrealizowany dopiero w czasie III Międzynarodowego Roku Geofizycznego 1957/58, z tą różnicą, że stacja międzyzwrotnikowa została założona w Wietnamie. Na walnym zebraniu TGW 26 IV 1931 r. zajęcie stanowiska w sprawie utworzenia Polskiej Komisji Roku Polarnego przekazano do załatwienia zarządowi. Dzięki zgodzie i poparciu Norwegów ostateczna wersja udziału Polski w II Roku Polarnym zmaterializowała się w postaci wyprawy na Wyspę Niedźwiedzią i zorganizowaniem tam pracującej cały rok 1932/1933 stacji badawczej z obszernym programem w zakresie meteorologii, elektryczności atmosfery i obserwacji zórz polarnych. Zespołem zimującym kierował C. Centkiewicz, wraz z nim zimowali S. Siedlecki i W. Łysakowski. Sprawozdanie z działalności grupy założycielskiej i prac prowadzonych na Wyspie Niedźwiedziej latem 1932 r. złożył na posiedzeniu naukowym TGW w dniu 30 XI 1932 r. J. Lugeon (Biuletyn..., 1933; Lugeon, 1933a). Opublikowane wyniki tej ekspedycji (Lugeon, 1933ab, Lugeon i in., 1936) stanowiły istotny wkład w realizację programu Roku Polarnego i stały się doskonałą rekomendacją dla kolejnych polskich wypraw polarnych. Zbeletryzowany opis ekspedycji przedstawił C.Centkiewicz (1934). Sukcesy realnych badań polarnych nie przełożyły się na postęp w działalności administracyjno-organizacyjnej. Sprawa powołania Komisji Polarnej TGW poja-

4 294 J. Giżejewski wiała się jeszcze kilkakrotnie na zebraniach TGW (2 IV 1933, 19 XI 1933, 2 III 1934), ostatecznie na posiedzeniu zarządu TGW 2 XII 1935 upoważniono prezydium zarządu do jej powołania. W późniejszych dokumentach brak jednak danych o realizacji tego postanowienia i składzie osobowym Komisji. Równolegle trwały prace nad powołaniem Komisji Roku Polarnego, Polskiej Komisji Kriologicznej i Polskiego Koła Polarnego. Jednoznaczne informacje o powołaniu Koła Polarnego w 1938 r. znajdują się w życiorysie A.B. Dobrowolskiego pióra E. Stenza (1954) i pracy A. Jahna (1989). Natomiast w sprawozdaniu z posiedzenia zarządu TGW z 26 III 1936 r. znajduje się informacja o powołaniu komisji do współpracy z Kołem Polarnym, w skład której z urzędu wchodzili prezes i sekretarz generalny TGW oraz S. Kalinowski, B. Hryniewiecki, S. Lencewicz, J. Lewiń ski, J. Lugeon i M. Siedlecki. Z tej informacji wynika, że Koło Polarne istniało już w roku W 1938 r. Koło Polarne zorganizowało wyprawę na Grenlandię, w której uczestniczyli B. Halicki, M. Klimaszewski, L. Sawicki i S. Bernadzikiewicz, a więc geolodzy i geomorfolodzy nie związani bezpośrednio z TGW. O reaktywowaniu działalności Koła Polarnego po II wojnie światowej brak informacji, a za jego ideowego, chociaż nie organizacyjnego, kontynuatora uważany jest Klub Polarny Polskiego Towarzystwa Geograficznego, powstały w 1976 r. (Jahn, 1989). W roku 1934 z inicjatywy St. Bernadzikiewicza (uczestnika wypraw w Andy 1933/34 i w Himalaje 1939; Dorawski, 1961; Ostrowski, 1935, 1959) i Koła Wysokogórskiego oraz S.Z. R ó ż yckiego i S. Siedleckiego powstaje plan wyprawy naukowej na Spitsbergen. Patronuje pomysłowi A.B. Dobrowolski. 22 II 1934 r. odbyło się pod jego przewodnictwem pierwsze zebranie komitetu organizacyjnego wyprawy. Wyprawa w składzie: S. Bernadzikiewicz, S. Siedlecki, W. Biernawski, H. Mogielnicki, S.Z. R ó ż ycki, S. Zagrajski, A. Zawadzki wyruszyła w czerwcu tego roku. Z podziwem należy odnotować tak krótką drogę od pomysłu do przemysłu o ileż mniej w tym czasie musiało być biurokratycznych przeszkód; w dzisiejszych warunkach odpowiednie czynniki pewnie dopiero po roku byłyby łaskawe odpowiedzieć, nie mówiąc o przyznaniu funduszy... Wyprawa działała na Ziemi Torella, między fiordami Van Keulena i Hornsundem, na obszarze będącym praktycznie białą plamą na mapie. Efektem jej działalności było opracowanie map topograficznej i geologicznej oraz monograficzne opracowanie geologii tego terenu. Ostatnie prace zostały opublikowane już po II wojnie światowej (Różycki, 1959a,b). Trwałym śladem działalności wyprawy na Spitsbergenie pozostały zatwierdzone przez Norwegów polskie nazwy topograficzne, m.in.: Piłsudskifjella, Curie-Skłodowskafiellet, Kopernikusfiellet, Staszicfiellet, Zagrajskiissen, Polakfiellet, Polakkbreen, Zawadskibreen, Warszawaryggen, Belvederetoppen (w sumie 32 nazwy). Dwa lata później (1936) na Spitsbergen wyruszyła kolejna wyprawa, tym razem z planami eksploracyjnymi. W skład jej wchodzili: K. Jodko-Narkiewicz (czło-

5 Działalność polarna Towarzystwa Geofizyków w Warszawie 295 nek TGW), S. Bernadzikiewicz i S. Siedlecki. Wyprawa dokonała pierwszego przejścia Spitsbergenu od południa (Sørkapp) na północ (Verlegenhuken). Polskiego powtórzenia tego wyczynu dokonała dopiero wyprawa kierowana przez W. Moskala (T. Schramm, W. Jazdon, J. Ś miał y ) wiosną 1997 roku (Śmiały, 2008). W roku 1937 została zorganizowana przez Instytut Geograficzny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie polska wyprawa na Grenlandię. Udział w niej wzięli głównie przedstawiciele geografów i geologów środowiska lwowskiego: A. Kosiba kierownik, S. Bernadzikiewicz, A. Gaweł, A. Jahn, R. Wilczek, A. Zawadzki; brak informacji o udziale organizacyjnym zarówno TGW, jak Polskiego Koła Polarnego. Jedyną wyprawą, której niewątpliwie patronowało Polskie Koło Polarne, była ekspedycja na Spitsbergen w 1938 r. Uczestniczyli w niej: S. Bernadzikiewicz, B. Halicki, M. Klimaszewski i L. Sawicki (Jahn, 1996a; Iłowiecki, 1981). W następnym roku S. Bernadzikiewicz kierował zwycięską, acz tragicznie przerwaną wyprawą na Annapurnę w Himalajach. Dzialalność badawczą na długie lata przerwała II wojna światowa. Nie pozwoliły również na jej kontynuowanie warunki geopolityczne w latach powojennych. Mimo wielu prób organizacyjnych dopiero międzynarodowa inicjatywa III Roku Polarnego 1957/1958 stała się czynnikiem sprzyjającym odrodzeniu się badań polarnych. Powstała Polska Komisja Międzynarodowego Roku Polarnego, którą kierował H. Niewodniczań ski, sekretarzem naukowym został S. Manczarski, a podkomisją wypraw kierował S.Z. Różycki. W 1956 na Spitsbergen wyruszyła wyprawa rekonesansowa, mająca ustalić miejsce budowy polskiej stacji polarnej. Wyprawą kierował niezłomny S. Siedlecki, w skład wyprawy wchodzili: K. Birkenmajer, M. Kuczyń ski, J. Piotrowski, S. Rafał owski. Wyprawa działała w rejonie fiordu Hornsund, znanym m.in. S. Siedleckiemu z wypraw przedwojennych. Na miejsce budowy Polskiej Stacji Polarnej wybrano otoczenie zatoki Isbjornhamna. Wyprawa właściwa wyruszyła w 1957 r. i pracowała w stacji przez 13 miesięcy. Tych wydarzeń nie dożył już A.B. Dobrowolski (zmarł w 1954 r.), a opadające z sił organizacyjnych TGW nie odegrało w nich istotnej roli. Materiały wpłynęły do redakcji 26 VII Literatura Biuletyn Towarzystwa Geofizyków w Warszawie, , nr Centkiewicz C., 1934, Wyspy mgieł i wichrów. Rój, Warszawa. Dobrowolski A.B., 1930, Z powodu Roku Polarnego. Prz. Geogr,. 10, 3-4, Dorawski J.K., 1961, Wysoko w Andach. Iskry, Warszawa. I ł owiecki M., 1981, Dzieje Nauki Polskiej, Wyd. Interpress, Warszawa. Jahn A., 1996, Historia polskiej myśli polarnej, Biul. Pol., 4,

6 296 J. Giżejewski Jahn A., 1989, Dorobek i perspektywy polskich badań polarnych. XVI Sympozjum Polarne, Toruń, Klimaszewski M., 1960, Studia Geomorfologiczne w zachodniej części Spitsbergenu między Kongsfiordem a Eindenbukta. Zesz. Nauk. UJ, 32, Pr. Geogr. Ser. Nowa, 1-167, Pl. I-XXXVIII. Lencewicz S., 1930, Towarzystwo Geofizyków. Prz. Geogr,. 10, 3-4, 291. Lugeon J., 1933a, Polski Rok Polarny na Wyspie Niedźwiedziej. Prz. Geogr., 13, 1, Lugeon J., 1933b, Polski Rok Polarny na Wyspie Niedźwiedziej. Biul. TGW, 7-8, 3-5. Lugeon J., Centkiewicz C., Ł ysakowski W., 1936, Wyniki spostrzeżeń Polskiej Wyprawy Roku Polarnego 1932/1933 na Wyspie Niedźwiedziej. Zesz.1-4, PIM, Warszawa. Ostrowski W., 1959, Wyżej niż kondory. Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa. Róż ycki S.Z., 1959, Wśród lodów i skał. Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa. Róż ycki S.Z., 1959, Geology of the north-western part of Torell Land, Vestspitsbergen. Studia Geol. Pol., 2, Siedlecki S., 1935, Wśród polarnych pustyń Svalbardu. Państwowe Wyd. Książek Szkolnych, Lwów. Stenz E., 1954, Antoni Bolesław Dobrowolski ( ). Prz. Met. i Hydr., 7, 1-2, 3-9. Ś miał y A., 2008, Pętla Spitsbergenu. Mitel, Rzeszów. Streszczenie Powstałe z inicjatywy A.B.Dobrowolskiego Towarzystwo Geofizyków w Warszawie (1930) oraz Polskie Koło Polarne (1936?, 1938) odegrały istotną rolę w organizacji polskich badań polarnych w okresie międzywojennym. Członkami TGW byli C. Centkiewicz, kierownik polskiej wyprawy II Międzynarodowego Roku Polarnego na Wyspę Niedźwiedzią (1932/1933), K. Jodko-Narkiewicz uczestnik trawersowania Spitsbergenu (1936). A.B.Dobrowolski z TGW patronował polskiej wyprawie na Spitsbergen w 1934 r., a z Polskim Kołem Polarnym w 1938 r. Z TGW związany był również najbardziej aktywny badacz polarny okresu międzywojennego (jak również powojennego) S. Siedlecki. Dzięki działalności tych osób Polska znalazła się w czołówce państw prowadzących badania polarne, a niebędących państwami polarnymi. S ł owa kluczowe: geofizyka, polskie towarzystwa naukowe, Towarzystwo Geofizyków w Warszawie Summary Founded at the initiative of A. B. Dobrowolski, the Society of Geophysicists in Warsaw (Biuletyn ; 1930) and the Polish Polar Club (1936?, 1938) played a major role in organizing Polish polar research in the inter-war period. The TGW s members included C. Centkiewicz leader of the Polish expedition to Bear Island in the 2nd International Polar Year (1932/1933), and K. Jodko-Narkiewicz a participant in the traverse of Spitsbergen (1936). A. B. Dobrowolski with the TGW was the patron of the Polish expedition to Spitsbergen in 1934, and with the Polish Polar Club In The most active inter-war (and post-war) polar researcher, S. Siedlecki, was also involved in the TGW. Thanks to the activity of these people, Poland became a leader in polar research among non-polar countries. Key words: geophysics, Polish scientific societies, Society of Geophysicists in Warsaw