Odpowiedzi na pytania i oczekiwania przedstawicieli organizacji pozarządowych, przedstawione na spotkaniu w Muzeum Gazownictwa 19 grudnia 2012r.

Transkrypt

1 Odpowiedzi na pytania i oczekiwania przedstawicieli organizacji pozarządowych, przedstawione na spotkaniu w Muzeum Gazownictwa 19 grudnia 2012r.

2 Spis treści Spis treści Omawiane kwestie oraz oczekiwania zgłoszone przez interesariuszy...3 Strategia w procesie poszukiwania i wydobywania gazu ze złóŝ niekonwencjonalnych..3 Pytania...3 Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczowydobywczej firm w branŝy 6 Monitoring środowiska oraz dostęp do informacji..7 Pytania...7 Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczowydobywczej firm w branŝy 7 Procedura oceny oddziaływania na środowisko oraz analizy środowiskowe..10 Pytania...10 Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczowydobywczej firm w branŝy.11 Zarządzanie ryzykiem środowiskowym..16 Pytania.16 Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczowydobywczej firm w branŝy.16 Wewnętrzne standardy dotyczące postępowania w czasie poszukiwania i wydobywania gazu ze złóŝ niekonwencjonalnych.17 Pytania.17 Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczowydobywczej firm w branŝy.21 Proponowane zmiany w obowiązujących uwarunkowaniach prawnych...23 Pytania.23 Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczowydobywczej firm w branŝy.23 2

3 Omawiane kwestie oraz oczekiwania zgłoszone przez interesariuszy W czasie spotkania przedstawiciele organizacji pozarządowych zaprezentowali swoje oczekiwania względem PGNiG SA oraz zgłaszali pytania dotyczące procesu poszukiwania i wydobywania gazu ze złóŝ niekonwencjonalnych. Wszystkie poruszone podczas spotkania zagadnienia i pytania pogrupowane w kategorie tematyczne wraz z odpowiedziami PGNiG zostały przedstawione poniŝej. Dodatkowo, w czasie sesji dialogowej przekazano pisemne stanowiska Koalicji Klimatycznej, Client Earth oraz rekomendacje Stowarzyszenia Eko Unia, Fundacji Strefa Zieleni i Partii Zieloni Strategia w procesie poszukiwania i wydobywania gazu ze złóŝ niekonwencjonalnych Pytania - Jaka jest rola wydobywania gazu z łupków w strategii długoterminowej Spółki? Czy jest to rozwiązanie docelowe czy przejściowe? (Monika Marks, WWF, Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) ZłoŜa gazu konwencjonalnego w Polsce wyczerpują się i nie naleŝy spodziewać się znaczących odkryć nowych zasobów. Aby, w perspektywie kolejnych lat, utrzymać wydobycie krajowe na niezmienionym poziomie, naleŝy sięgać po złoŝa w trudniej dostępnych miejscach. Doświadczenia z rynku amerykańskiego pokazują, Ŝe gaz uwięziony w łupkach moŝe stanowić istotne uzupełnienie dla gazu ze złóŝ konwencjonalnych, a z czasem w pełni je zastąpić. Z racji wielkości nakładów finansowych, poszukiwania i zagospodarowanie nowych złóŝ traktuje się jako inwestycje długoterminowe. - Czy PGNiG SA ma opracowaną politykę postępowania na wypadek konfliktu zapotrzebowania na wodę do procesów poszukiwania gazu z łupków z potrzebą wykorzystania wody przez okolicznych mieszkańców, w tym na potrzeby rolnictwa? (Ewa Sufin-Jacquemart, Eko Unia, Fundacja Strefa Zieleni) Przepisy prawne regulujące korzystanie z wód przyznają ludności (w tym na potrzeby rolnictwa) bezwzględne pierwszeństwo nad potrzebami działalności przemysłowej. Tym samym wykluczają taki konflikt. PGNiG nigdy nie naruszył tych uprawnień mieszkańców. Zgodnie z art. 32 ustawą z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (t.j. Dz.U. Nr 2012, poz. 145 z późn. zm.), wody podziemne wykorzystuje się przede wszystkim: 1) do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spoŝycia oraz na cele socjalnobytowe 2) na potrzeby produkcji artykułów Ŝywnościowych oraz farmaceutycznych. Zgodnie z art. 123 ust. 1 ww. ustawy, jeŝeli o wydanie pozwolenia wodnoprawnego ubiega się kilka zakładów, których działalność wzajemnie się wyklucza z powodu stanu zasobów wodnych, pierwszeństwo w uzyskaniu pozwolenia wodnoprawnego mają zakłady, które będą pobierać wodę w celu zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spoŝycia, następnie - zakłady, których korzystanie z wód przyczyni się do zwiększenia naturalnej lub sztucznej retencji wód lub poprawy stosunków biologicznych w środowisku 3

4 wodnym, a w dalszej kolejności właściciele oraz posiadacze samoistni i zaleŝni innych obiektów, instalacji lub urządzeń infrastruktury krytycznej. Warto zauwaŝyć, iŝ woda powierzchniowa lub podziemna o jakości wody przeznaczonej do spoŝycia przez ludzi nie jest jedynym (i na pewno nie pierwszym branym pod uwagę) potencjalnym źródłem pozyskania wody potrzebnej do procesu wiercenia otworu i/lub do zabiegu szczelinowania hydraulicznego. Innymi moŝliwymi źródłami zaopatrzenia w wodę do ww. celów produkcyjnych mogą być takŝe: nieuŝytkowe wody powierzchniowe lub nieuŝytkowe płytko występujące wody podziemne wody opadowe oczyszczone ścieki z oczyszczalni wody z odwodnień górniczych wody odzyskane z oczyszczonego płynu zwrotnego po zabiegu szczelinowania. - Czy jest moŝliwość stworzenia przez Firmę funduszu promującego walory turystyczne obszaru, gdzie prowadzone były prace poszukiwawcze, przez co nastąpiło czasowe pogorszenie jakości krajobrazu? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) Wpływ poszukiwań i/lub wydobycia gazu z łupków na krajobraz ma charakter czasowy i jest w pełni odwracalny. Niemniej, pomysł utworzenia takiego Funduszu jest bardzo ciekawy jako innowacyjny pomysł na współpracę z lokalną społecznością i wspieranie waŝnych dla niej inicjatyw. PGNiG zaleŝy na budowaniu dobrych relacji ze społecznościami lokalnymi, tak działa wszędzie tam, gdzie jest obecny biznesowo, W grudniu 2012 roku, we współpracy z władzami samorządowymi Gminy Krokowa, powołana została Gminna Rada Konsultacyjna złoŝona z mieszkańców Gminy, przedstawicieli mediów, organizacji społecznych i władz samorządowych, której celem jest dialog i bieŝąca współpraca ze Spółką. ZaangaŜowanie Spółki w Ŝycie społeczności lokalnej to takŝe udział w kosztach waŝnych dla nich przedsięwzięć infrastrukturalnych, kulturalnych, oświatowych. Być moŝe część środków powinna być przeznaczona na promocję walorów turystycznych gminy, jednak o tym powinni zadecydować przedstawiciele mieszkańców. Trzeba teŝ pamiętać, Ŝe ewentualne uruchomienie funduszu turystycznego powinno być powiązane z czasem realizacji naszych prac na danym terenie. Wówczas, jeśli mieszkańcy uznają to za potrzebną im inicjatywę, rozwaŝymy załoŝenie funduszu turystycznego dla gminy. - Kto będzie odpowiadał za długoterminowe (w perspektywie 10, 20, 50 lat) skutki działań związanych z poszukiwaniem i wydobywaniem gazu z łupków? (Ewa Sufin-Jacquemart, Eko Unia, Fundacja Strefa Zieleni) Pytanie ma charakter postulatu/wniosku legislacyjnego, którego skuteczne spełnienie wymagałoby wprowadzenia w Ŝycie stosownych przepisów prawnych. W związku z powyŝszym, powinno ono zostać skierowane i ewentualnie rozpatrzone przez odpowiednie organy administracji rządowej np. przez Ministra Środowiska jako ministra właściwego do spraw geologii i gospodarki zasobami naturalnymi. - Ile wody potrzeba do wydobycia 1 mld m³ gazu na rok w Polsce? Czy biorąc pod uwagę zakładany potencjał gazu w Polsce wystarczy wody do jego wydobycia? Czy woda moŝe być czynnikiem limitującym poszukiwanie i wydobywanie gazu z łupków w Polsce? (Ryszard Kapuściński Liga Ochrony Przyrody) Według OSR (Oceny Skutków Regulacji) projektu ustawy z dnia... o zmianie ustawy - Prawo geologiczne i górnicze oraz niektórych innych ustaw, które dnia 15 lutego 2013 r. 4

5 Ministerstwo Środowiska przedstawiło do konsultacji społecznych (projekt zakłada zmiany legislacyjne w sektorze górnictwa naftowo-gazowego w związku z nowymi wyzwaniami w obszarze niekonwencjonalnych złóŝ węglowodorów i rozwojem technologii wydobywczych), ilość gazu ziemnego moŝliwa do uzyskania z 1 odwiertu (przy jednym szczelinowaniu na cykl Ŝycia odwiertu) to około 90 mln m³ przez cały około 30-letni cykl Ŝycia odwiertu (strona 7 dokumentu OSR). Na ww. podstawie moŝna by wnioskować, iŝ do wydobycia 1 mld m³ gazu na rok w Polsce potrzebne będzie funkcjonowanie około 333 odwiertów produkcyjnych (wydobywczych), co wiązać się będzie ze zuŝyciem wody w ilościach podanych w tabeli poniŝej (przy załoŝeniach własnych co do wielkości zuŝycia wody na potrzeby samego procesu wiercenia, zabiegu hydraulicznego szczelinowania w odcinku pionowym i zabiegu w odcinku poziomym odwiertu): Rodzaj procesu Pojedynczy otwór 333 otwory wiercenie otworu (20-30 m 3 /dobę, 120 dni wiercenia) zabieg szczelinowania w odcinku pionowym odwiertu (zabieg wykonywany tylko w jednym odwiercie na 6- otworowym klastrze) zabieg szczelinowania w odcinku poziomym odwiertu (10 sekcji) ZAPOTRZEBOWANIE NA WODĘ OGÓŁEM (333 otwory) m m m m 3 (w 56 odwiertach) m m m 3 Czy tak oszacowana ilość wody moŝe być, z punktu widzenia dostępnych zasobów wodnych Polski, czynnikiem limitującym poszukiwanie i wydobywanie gazu z łupków w Polsce? OtóŜ, zakładając nawet najmniej prawdopodobny scenariusz, iŝ wszystkie 333 odwierty zostałyby wykonane i poddane zabiegowi szczelinowania w jednym roku (w praktyce przedsięwzięcia te rozłoŝone będą na wiele lat np. obecnie, jak informuje Ministerstwo Środowisko, do roku 2021 w Polsce planuje się wykonanie 309 otworów poszukiwawczych), to zuŝycie wody z tym związane ( m³) stanowiłoby: zaledwie 0,0004 0,0007% całkowitego poboru wody (powierzchniowej i podziemnej) na potrzeby gospodarki narodowej i ludności (11,15 km³ w 2011 r. wg GUS) zaledwie 0,003 0,005% całkowitego poboru wody (powierzchniowej i podziemnej) na cele produkcyjne (poza rolnictwem, leśnictwem, łowiectwem i rybactwem) 8,01 km³ w 2011 r. wg GUS). Jak widać byłyby to ilości wody całkowicie nieznaczące w całkowitym poborze krajowym, niezagraŝające bilansowi zasobów wodnych Polski ani nie limitujące rozwoju poszukiwania i wydobywania gazu z łupków w Polsce. Warto pamiętać, Ŝe woda powierzchniowa lub podziemna o jakości odpowiadającej wodzie przeznaczonej do spoŝycia przez ludzi, nie jest jedynym (i na pewno nie pierwszym branym pod uwagę) potencjalnym źródłem pozyskania wody potrzebnej do 5

6 procesu wiercenia otworu i/lub do zabiegu szczelinowania hydraulicznego. Innymi moŝliwymi źródłami zaopatrzenia w wodę do ww. celów produkcyjnych mogą być takŝe: nieuŝytkowe wody powierzchniowe lub nieuŝytkowe płytko występujące wody podziemne wody opadowe oczyszczone ścieki z oczyszczalni wody z odwodnień górniczych wody odzyskane z oczyszczonego płynu zwrotnego po zabiegu szczelinowania - Jakie paliwa ma zastąpić gaz z łupków? Węgiel czy paliwa odnawialne? (Monika Marks, WWF) Pytanie ma charakter postulatu/wniosku legislacyjnego, którego skuteczne spełnienie wymagałoby wprowadzenia w Ŝycie stosownych przepisów prawnych. W związku z powyŝszym, powinno ono zostać skierowane i ewentualnie rozpatrzone przez odpowiednie organy administracji rządowej np. przez Ministra Środowiska jako ministra właściwego do spraw geologii i gospodarki zasobami naturalnymi lub inny organ. - Czy firma ma w planach minimalizację wysokoemisyjnego ruchu kołowego wykorzystywanego w procesie dostarczania surowców podczas wydobywania/poszukiwania gazu oraz w transporcie wydobytego gazu? W przypadku transportu gazu, czy firma będzie wykorzystywała gazociągi (najlepiej podziemne)? (Ewa Sufin-Jacquemart, Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni) Urządzenia wiertnicze napędzane są silnikami spalinowymi lub w przypadku, gdy jest dostęp do sieci energetycznych, silnikami elektrycznymi. Transport kołowy wykorzystywany jest jedynie przy dostarczeniu urządzeń wiertniczych, substancji do szczelinowania i zaopatrzenia załogi. Na początkowym etapie poszukiwań gazu z łupków, kiedy odwierty poszukiwawcze mają charakter tymczasowy, transport kołowy jest rozwiązaniem znacznie bardziej przyjaznym środowiskowo niŝ budowa infrastruktury do transportu tych substancji lub transport przy pomocy rurociągów. Transport wydobytego gazu z łupków będzie odbywał się, podobnie jak w przypadku gazu ze złóŝ konwencjonalnych, podziemnymi gazociągami. Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczo-wydobywczej firm w branŝy - Gwarancja, Ŝe gaz z łupków będzie zastępował paliwa o wyŝszym wskaźniku emisyjnym (Monika Marks, WWF) - Traktowanie gazu z łupków jako paliwa przejściowego, a nie rozwiązania docelowego (Monika Marks, WWF) - Stworzenie systemów wykorzystujących gaz lokalnie, stworzenie np. samowystarczalnych energetycznie powiatów (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) Oczekiwania te mają charakter postulatów/wniosków legislacyjnych, których skuteczne spełnienie wymagałoby wprowadzenia w Ŝycie stosownych przepisów prawnych. W związku z powyŝszym, powinny zostać one skierowane i ewentualnie rozpatrzone przez odpowiednie organy administracji rządowej np. przez Ministra Środowiska jako ministra właściwego do spraw geologii i gospodarki zasobami naturalnymi. 6

7 Monitoring środowiska oraz dostęp do informacji Pytania - Czy jest moŝliwość stworzenia na stronie internetowej opracowanej przez PGNiG SA dotyczącej gazu z łupków podstrony prezentującej stanowisko organizacji pozarządowych? (Ewa Sufin-Jacquemart, Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni) Jest to moŝliwe technicznie. Musielibyśmy się natomiast zastanowić - wspólnie - jaki miałby być cel takiego działania, a takŝe jakiego rodzaju stanowiska miałyby prezentować organizacje - dotyczące kwestii ogólnie czy zagadnień związanych konkretnie z poszukiwaniem lub wydobywaniem lub szczelinowaniem, itp. Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczo-wydobywczej firm w branŝy - Opracowanie publicznie dostępnego (Internet) narzędzia zawierającego spis odwiertów oraz opis substancji wykorzystywanej do szczelinowania w danym odwiercie wraz ze szczegółową informacją na temat składu płynu oraz stęŝenia substancji (Ewa Sufin- Jacquemart, Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni, stanowisko Client Earth) Na stronie internetowej znajduje się animacja pokazująca proces poszukiwania gazu z łupków. Pokazuje ona takŝe skład i sposób działania płynu wykorzystywanego do szczelinowania. Dodatki chemiczne to zaledwie 0,5 % składu płynu szczelinującego. Są to substancje powszechnie uŝywane w produktach spoŝywczych, kosmetykach, środkach przeciwbólowych, itp. Dobór składu płynu szczelinującego musi być dostosowany do budowy geologicznej w przypadku danego odwiertu. Na stronie znajdują się takŝe sekcje z zestawem informacji o danej koncesji i odwiercie. - Zapewnienie społeczeństwu, zwłaszcza lokalnemu, pełnego dostępu do informacji związanych z kaŝdym etapem procesu wydobycia gazu z łupków, włączając dostęp do pełnej informacji nt. składu i ilości substancji wykorzystywanych do szczelinowania (stanowisko Koalicji Klimatycznej) Odpowiedź jak wyŝej. - W związku z ryzykiem niekontrolowanego wycieku płynu do szczelinowania ustanowienie restrykcyjnych standardów i objęcie monitoringiem gleb oraz wód powierzchniowych i gruntowych w obszarze wydobycia (stanowisko Koalicji Klimatycznej) PoniewaŜ postulat ma charakter wniosku/dezyderatu legislacyjnego, którego skuteczne spełnienie wymagałoby wprowadzenia w Ŝycie stosownego przepisu prawnego, właściwym adresatem tego postulatu nie jest PGNiG jako przedsiębiorca, a postulat ten winien być skierowany i rozpatrzony przez odpowiednie organy administracji rządowej - w tym wypadku przez Ministra Środowiska jako ministra właściwego do spraw geologii i gospodarki zasobami naturalnymi (w ramach działu środowisko ). NiezaleŜnie od powyŝszych wyjaśnień, warto zauwaŝyć, iŝ w obecnym stanie prawnym funkcjonują akty prawne ustanawiające zarówno restrykcyjne standardy stosowania substancji chemicznych, jak równieŝ standardy jakości dla takich elementów środowiska jak gleby, wartości graniczne wskaźników jakości dla wód powierzchniowych i wód podziemnych oraz przepisy wprowadzające obowiązek monitoringu środowiska w związku z potencjalnym ryzykiem niekontrolowanego wycieku płynu szczelinującego do środowiska. Te pierwsze, dotyczące substancji chemicznych, jako dodatków do płynów do szczelinowania, wynikają przede wszystkim z przepisów: 7

8 ustawy z dnia 25 lutego 2011 r. o substancjach chemicznych i ich mieszaninach (Dz.U. Nr 63, poz. 322) rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH) i utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów. rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji (CLP), oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającego i uchylającego dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1907/2006. Te drugie, dotyczące jakości elementów środowiska, wynikają przede wszystkim z przepisów: rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. z 2002 r. Nr 165, poz.1359) ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 145 ze zm.) oraz kilku wydanych na jej podstawie aktów wykonawczych (rozporządzeń). Te ostatnie, związane z obowiązkiem monitorowania środowiska, omówiono bliŝej przy okazji odpowiedzi na jeden z postulatów w Dziale PROCEDURA OCENY ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO ORAZ ANALIZY ŚRODOWISKOWE. - Stworzenie mechanizmu umoŝliwiającego mieszkańcom terenów sąsiadujących z odwiertem i organizacjom ekologicznym monitoring realizowanych prac związanych z wykorzystaniem wody w procesie szczelinowania pod kątem przestrzegania zapisów koncesji (pełen dostęp do informacji o warunkach i źródłach poboru wody) (stanowisko Koalicji Klimatycznej) Po uzyskaniu pozwolenia od odpowiednich organów, a przed rozpoczęciem prac w danej gminie informujemy mieszkańców o źródle, z którego będziemy pobierali wodę. Informacje przekazujemy do zamieszczenia na stronie Urzędu Gminy. Mówimy o tym takŝe podczas spotkań z mieszkańcami, piszemy w ulotkach przesyłanych mieszkańcom. Odpowiednie organy wydają pozwolenia na podstawie konkretnych przesłanek, które je do tego uprawniają. Nie mamy zatem moŝliwości pobierania wody niezgodnie z uzyskanym pozwoleniem. Pozostaje pytanie, jak taki monitoring miałby wyglądać i czy byłby komuś potrzebny? By bardziej szczegółowo odnieść się do pytania - mechanizm dostępu mieszkańców (i wszystkich innych zainteresowanych) do informacji o warunkach i źródłach poboru wody do procesu szczelinowania juŝ istnieje w ramach obowiązujących przepisów prawnych. RóŜni się, w zaleŝności od tego czy woda do zabiegu szczelinowania pobierana jest z własnego ujęcia (wód powierzchniowych lub podziemnych) czy jej pobór odbywa się z sieci wodociągowej lokalnego ujęcia gminnego/miejskiego na podstawie umowy cywilno-prawnej zawartej z właścicielem/zarządzającym siecią i ujęciem. W przypadku poboru wody z własnego ujęcia - odbywa się na podstawie pozwolenia wodnoprawnego, tj. decyzji administracyjnej wydanej przez właściwy rzeczowo i miejscowo organ administracji (przewaŝnie Starostę, w pewnych przypadkach Marszałka lub Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska). Dane o tej decyzji (a takŝe wniosku o jej wydanie) muszą być zamieszczone w publicznie dostępnych wykazach (art. 21 ust. 2 pkt. 28 ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz 8

9 o ocenach oddziaływania na środowisko; Dz.U. Nr 199, poz ze zm.). Co istotne, zgodnie z art. 13 ustawy z dnia 3 października 2008 r., od podmiotu Ŝądającego tego typu danych (jako informacji o środowisku i jego ochronie w rozumieniu przepisów tej ustawy) nie wymaga się wykazania interesu prawnego lub faktycznego. W publicznie dostępnych wykazach prowadzonych przez właściwego miejscowo Marszałka Województwa zamieszczane są takŝe (art. 21 ust. 2 pkt. 23 lit. q ustawy z dnia 3 października 2008 r.) informacje i dane z ewidencji ilości i jakości pobranej wody powierzchniowej lub podziemnej, wykorzystane do ustalenia na podstawie przepisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (t.j. Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 ze zm.) - wysokości opłat za korzystanie ze środowiska z tytułu poboru wody oraz wysokość tych opłat. Natomiast, w przypadku, gdy pobór wody przez przedsiębiorcę do procesu szczelinowania nie odbywa się z własnego ujęcia, ale z sieci wodociągowej lokalnego ujęcia gminnego/miejskiego na podstawie umowy cywilno-prawnej zawartej z właścicielem/zarządzającym sieci i ujęcia, dostęp przez mieszkańców (i wszystkich innych zainteresowanych) do informacji o warunkach takiego poboru zaleŝy przede wszystkim od właściciela/zarządzającego siecią i ujęciem oraz od treści klauzul umownych. - Przesyłanie Newslettera opracowanego przez PGNiG SA do organizacji pozarządowych uczestniczących w debacie (Ilona Jędrasik, Koalicja Klimatyczna) Przedstawiciele organizacji pozarządowych obecni na spotkaniu zostali dopisani do listy mailingowej newslettera łupkowego. - Tworzenie kolejnych Gminnych Rad Konsultacyjnych na wzór tej z gminy Krokowa, jako dobrej praktyki, sprzyjającej angaŝowaniu społeczności lokalnych(andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) Gminna Rada Konsultacyjna ma na celu ułatwienie trwałego dialogu PGNiG SA z mieszkańcami na temat istotnych kwestii dotyczących poszukiwania gazu ze złóŝ niekonwencjonalnych. Mamy w planach tworzenie kolejnych Gminnych Rad Konsultacyjnych, co związane będzie bezpośrednio z postępami prac na nowych odwiertach. - Obowiązkowe pobieranie próbek wody z ujęć wody w promieniu 5 km od miejsca prowadzonych prac geologicznych lub górniczych w co najmniej trzech momentach: przed rozpoczęciem prac, w trakcie ich prowadzenia oraz po ich zakończeniu (stanowisko Client Earth) - Obowiązkowe pobieranie próbek płynu po szczelinowaniu z kaŝdego odwiertu i przekazywanie ich odpowiednim władzom lub lokalnym samorządom (w wypadku ewentualnego zanieczyszczenia środowiska płynem, pomoŝe to w ustaleniu winnego) (rekomendacje stowarzyszenia Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni i Partii Zieloni 2004) PowyŜsze 2 oczekiwania mają charakter postulatów/wniosków legislacyjnych, których skuteczne spełnienie wymagałoby wprowadzenia w Ŝycie stosownych przepisów prawnych. W związku z powyŝszym, powinny zostać one skierowane i ewentualnie rozpatrzone przez odpowiednie organy administracji rządowej np. przez Ministra Środowiska jako ministra właściwego do spraw geologii i gospodarki zasobami naturalnymi. 9

10 Procedura oceny oddziaływania na środowisko oraz analizy środowiskowe Pytania - Jakie jest oddziaływanie na ludzi związane z poszukiwaniem gazu z łupków? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) Poszukiwanie gazu, podobnie jak kaŝda działalność człowieka stanowi ingerencję w środowisko. Niemniej jednak, skala ingerencji jest ograniczona do niezbędnego minimum, a zasady prowadzenia tej działalności regulują szczegółowo przepisy. PGNiG przywiązuje duŝą wagę do przestrzegania wszystkich reguł sztuki, takŝe tych nie wynikających bezpośrednio z przepisów. Szeroki wpływ inwestycji związanej z poszukiwaniem i wydobyciem gazu z łupków na całe środowisko jest analizowany np. w raporcie OOŚ. Nasza firma wykonuje szereg badań poszczególnych elementów środowiska, w tym takich które mogą mieć bezpośredni wpływ na człowieka. Jak pokazał raport sporządzony przez Państwowy Instytut Geologiczny pt. Ocena zgodności z wymaganiami prawa oraz ocena wpływu na środowisko działań przeprowadzonych w związku z wykonaniem otworu badawczego Markowola I na potrzeby poszukiwania i rozpoznawania złóŝ ropy naftowej i gazu ziemnego, w tym działań słuŝących zbadaniu moŝliwości występowania gazu ziemnego w złoŝach niekonwencjonalnych prowadzone prace nie miały wpływu na stan ocenianych elementów środowiska naturalnego, nie odnotowano istotnych zmian przed i po przeprowadzeniu prac. Natomiast w sprawie ewentualnych doświadczeń innych firm proszę kierować pytania do Ministerstwa Środowiska, szczególnie jeśli mówimy o prognozach długofalowych i regionalnych. - Jakie jest zagroŝenie związane z emisją hałasu związanego z poszukiwaniem i wydobywaniem gazu z łupków? (Ryszard Kapuściński, Liga Ochrony Przyrody) Źródłami hałasu generowanego na terenie wiertni są: silniki spalinowe, agregaty prądotwórcze, wyciąg wiertniczy, stół wiertniczy, pompy tłokowe, pompy płuczkowe, system oczyszczania płuczki, wentylatory, generatory, spręŝarki powietrza i inne podzespoły wchodzące w skład urządzenia wiertniczego. Prace wiertnicze prowadzone są w systemie ciągłym, w związku z tym urządzenia technologiczne emitują hałas o ustalonym poziomie dźwięku w sposób przewaŝnie równomierny w ciągu całej doby. Na potrzeby lokalizacji wierceń wykonuje się symulacje komputerową rozprzestrzeniania się hałasu (w dwóch etapach: wiercenia otworu i szczelinowania hydraulicznego). Dopuszczalny poziom hałasu dla stref chronionych jest uregulowany przez rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku. I tak np. dla zabudowań mieszkaniowych wielorodzinnych poziom ten nie moŝe przekraczać odpowiednio 55 db w porze dziennej i 45 db w porze nocnej. JeŜeli inwestycja jest ulokowana tak, Ŝe hałas dociera do takiej strefy, dodatkowo bada się jego poziom po zainstalowaniu urządzeń. JeŜeli przekracza on poziom dopuszczalny, stosuje się dodatkowe ograniczenia hałasu, takie jak np. ekrany akustyczne. - Jaka jest emisja metanu związana z procesem? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) Dotychczas na zlecenie naszej firmy zostały wykonane inwentaryzacje emisji metanu na róŝnych etapach naszej działalności tj. magazynowania, przesyłu i eksploatacji. Badania te dotyczyły jednak wydobycia gazu ze złóŝ konwencjonalnych. W tej chwili badamy zawartość metanu w płynach zwrotnych. W niedalekiej przyszłości, kiedy rozpoczniemy wydobycie gazu z łupków, równieŝ taka analiza zostanie przeprowadzona. 10

11 - Czy poszukiwanie lub wydobywanie gazu z łupków moŝe powodować mikrowstrząsy sejsmiczne? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) W polskich warunkach nie ma dotychczas takiego przypadku, w którym dałoby się powiązać proces pozyskiwania i wydobycia gazu z łupków z mikrowstrząsami sejsmicznymi. Potwierdzają to niezaleŝne badania PIG. Dotyczą one koncesji nie naleŝących do PGNiG, natomiast nasza firma, we współpracy z Głównym Instytutem Górnictwa, na terenie dwóch naszych lokalizacji poszukiwawczych, prowadzi stały monitoring sytuacji sejsmicznej. Szczegółowych informacji w tym zakresie mogą udzielić Ministerstwo Środowiska i/lub Państwowy Instytutu Geologiczny. - Jakie jest zagroŝenie związane z ilością i składem chemicznym ścieków (w tym płynów po szczelinowaniu) oraz sposoby minimalizacji tego zagroŝenia? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Ryszard Kapuściński, Liga Ochrony Przyrody) JeŜeli cały proces technologiczny, a potem transport i zagospodarowanie w oczyszczalni odbywa się zgodnie z przepisami, wg. przyjętych standardów takie zagroŝenie jest minimalne. Stosowne zabezpieczenia stosuje się juŝ na etapie przygotowania placu pod wiertnię, a kolejno podczas transportu i na instalacjach firm uprawnionych do odbierania ścieków. - Czy wiadomo, jakie będą skutki środowiskowe prowadzonej działalności za 10, 20, 50 lat? (Ewa Sufin-Jacquemart, Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni) - Czy wiadomo, jaki moŝe być wpływ prowadzonej działalności na wartość turystyczną i rolniczą terenu, szczególnie w przypadku maksymalnego rozwoju wydobycia gazu w Polsce? (Ewa Sufin-Jacquemart, Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni) Dwa powyŝsze pytania mają charakter postulatów/wniosków legislacyjnych, których skuteczne spełnienie wymagałoby wprowadzenia w Ŝycie stosownych przepisów prawnych. W związku z powyŝszym, powinny zostać one skierowane i ewentualnie rozpatrzone przez odpowiednie organy administracji rządowej np. przez Ministra Środowiska jako ministra właściwego do spraw geologii i gospodarki zasobami naturalnymi. Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczo-wydobywczej firm w branŝy - Obowiązkowa procedura oceny oddziaływania na środowisko zawsze w przypadku przedsięwzięć związanych z wykonywaniem prac w zakresie poszukiwania, rozpoznawania i wydobywania gazu ze złóŝ niekonwencjonalnych (ew. skrócenie czasu jej przebiegu do 2 miesięcy, ale nie kosztem czasu przeznaczonego na udział społeczeństwa w procedurze) (Urszula Stefanowicz, Koalicja Klimatyczna, stanowisko Client Earth) Postulat ma charakter wniosku/dezyderatu legislacyjnego, którego skuteczne spełnienie wymagałoby wprowadzenia w Ŝycie stosownego przepisu prawnego, właściwym adresatem tego postulatu nie jest PGNiG jako przedsiębiorca, a postulat ten winien być skierowany i rozpatrzony przez odpowiednie organy administracji rządowej - w tym wypadku przez Ministra Środowiska jako ministra właściwego do spraw geologii i gospodarki zasobami naturalnymi (w ramach działu środowisko ). NiezaleŜnie od powyŝszych wyjaśnień, warto zauwaŝyć, iŝ w obecnym stanie prawnym, zgodnie z aktem wykonawczym do ww. ustawy z dnia 3 października 2008 r., tj. rozporządzeniem rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie określenia rodzajów 11

12 przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. Nr 213, poz. 1397): poszukiwanie i rozpoznawanie złóŝ gazu ziemnego (w tym takŝe złóŝ niekonwencjonalnych, jak np. łupki gazonośne), połączone z robotami geologicznymi wykonywanymi przy uŝyciu materiałów wybuchowych i wykonywane metodą otworów wiertniczych o głębokości większej niŝ m oraz wydobywanie gazu ziemnego ze złóŝ (w tym takŝe ze złóŝ niekonwencjonalnych, jak np. łupki gazonośne) w ilości nie większej niŝ m³ gazu ziemnego na dobę zaliczane jest do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko (odpowiednio 3 ust. 1 pkt. 43 oraz 3 ust. 1 pkt. 41 lit. a rozporządzenia), a wydobywanie gazu ziemnego ze złóŝ (w tym takŝe ze złóŝ niekonwencjonalnych, jak np. łupki gazonośne) w ilości większej niŝ m³ gazu ziemnego na dobę zaliczane jest do przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko ( 2 ust. 1 pkt. 24). Taka kwalifikacja ww. przedsięwzięć jest zgodna z kwalifikacją tych przedsięwzięć określoną przez Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/92/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko (Dz. Urz. UE L 26 z , str. 1) i oznacza, iŝ tak jak nakazują to przepisy dyrektywy UE dla obu rodzajów (grup) tych przedsięwzięć przeprowadzane jest postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanego przedsięwzięcia, obejmujące w szczególności: weryfikację raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko uzyskanie wymaganych ustawą opinii i uzgodnień zapewnienie moŝliwości udziału społeczeństwa w postępowaniu z tym, Ŝe obligatoryjnie dla przedsięwzięć mogących zawsze znacząco oddziaływać na środowisko (tzw. grupa I) a fakultatywnie dla przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko (tzw. grupa II), tj. tylko w przypadkach gdy taką potrzebę stwierdzi, w drodze postanowienia, organ właściwy do wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach. Jak dowodzi dotychczasowa praktyka administracyjna, we wszystkich znanych nam postępowaniach dotyczących poszukiwania i rozpoznawania niekonwencjonalnych złóŝ gazu ziemnego (jak np. łupki gazonośne), organy administracji stwierdzały dla tych przedsięwzięć obowiązek przeprowadzenia oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. Natomiast, na terenie Polski nie prowadzi się jeszcze postępowań w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanych przedsięwzięć polegających na wydobyciu węglowodorów ze złóŝ niekonwencjonalnych. - W ocenach oddziaływania na środowisko, oceniając wpływ związany z planowanym zuŝyciem wody, powinno się odnosić do danych z IMGW dotyczących roku suszy (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) W ocenach oddziaływania na środowisko, oceniając wpływ związany z planowanym zuŝyciem wody, uwzględnia się takŝe dane hydrologiczne z IMGW dotyczące okresów (lat) posusznych, gdyŝ planowany pobór wody odnosi się do tzw. zasobów dostępnych do zagospodarowania w danym obszarze bilansowym (np. zlewni), które stanowią część 12

13 średniej z reprezentatywnego okresu wielolecia a więc takŝe z lat posusznych - wielkości całkowitego zasilania tych wód (zasobów odnawialnych). - Poprzedzenie kaŝdej operacji szczelinowania hydraulicznego szczegółowym badaniem oddziaływania na środowisko lokalne wraz z opracowaniem szczegółowej kartografii hydrologicznej (jeśli takie dane nie są dostępne) (rekomendacje stowarzyszenia Eko- Unia, Fundacja Strefa Zieleni i Partii Zieloni 2004) Operacje szczelinowania hydraulicznego jako zabieg wykonywany w ramach prac poszukiwawczo-rozpoznawczych niekonwencjonalnych złóŝ węglowodorów (wydobycia węglowodorów ze złóŝ niekonwencjonalnych na terenie Polski jeszcze się nie prowadzi), które w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko; Dz.U. Nr 199, poz ze zm.) stanowią przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko, są obligatoryjnie poddawane ocenie ich przewidywanego oddziaływania na środowisko przed wydaniem przez właściwy organ administracji (Dyrektora RDOŚ lub Wójta Gminy) decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, niezbędnej dla uzyskania koncesji na prowadzenie tego rodzaju działalności. Ponadto, rzeczywiste oddziaływanie zabiegu szczelinowania na środowisko lokalne w rejonie testowanego otworu wiertniczego jest obserwowane (zarówno przed, w trakcie, jak i po zakończeniu tych prac) w związku z wymogami prawnymi wynikającymi z: przepisów wykonawczych do Prawa geologicznego i górniczego rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 28 czerwca 2002 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy, prowadzenia ruchu oraz specjalistycznego zabezpieczenia przeciwpoŝarowego w zakładach górniczych wydobywających kopaliny otworami wiertniczymi (Dz.U. z 2002 r. Nr 109, poz. 961 ze zm.), które nakazuje prowadzić obserwacje i pomiary wpływu robót górniczych na powierzchnię, na stosunki wodne i na tzw. tło gazowe w glebie ( 171 i 172) decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach, w której wydający ją organ administracji ma prawo nałoŝyć obowiązek monitorowania oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. - Dokonywanie systematycznej, kompleksowej diagnozy stanu środowiska i wartości danego terenu (np. ceny nieruchomości, ruch turystyczny, produkcja rolna, liczba zachorowań, liczba zgonów wg. przyczyn itp.), aby w razie zanieczyszczenia środowiska moŝna było ustalić odpowiedzialność (lub brak odpowiedzialności) operatora dokonującego wierceń i szczelinowania (rekomendacje stowarzyszenia Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni i Partii Zieloni 2004) Nasz firma na poszczególnych etapach swoich prac prowadzi monitoring wybranych elementów środowiska (np. badania jakościowe gruntów, badania zanieczyszczenia gleby, badania stanu wód powierzchniowych i podziemnych itp.). Część tych badań jest wymagana zapisami decyzji środowiskowych określających warunki wykonywania przez naszą firmę prac, część stanowi element dobrych praktyk PGNiG. Obecnie, ze względu na fakt, Ŝe jest to początkowy etap poszukiwań gazu z łupków w Polsce, zakres zlecanych przez nas badań jest bardzo szeroki. Naszym zamierzeniem jest wyodrębnienie charakterystycznych czynników i ostatecznie ustalenie optymalnego zakresu monitoringu. Wiele elementów diagnozy stanu środowiska i ewentualny wpływ przedsięwzięcia są opisywane w sporządzanych raportach OOŚ. Nie ma wśród nich takich aspektów jak ocena wartości terenów, we wskazanym w pytaniu kontekście. Najprawdopodobniej 13

14 badania, o których mowa w pytaniu musiałyby obejmować czas wielokrotnie dłuŝszy niŝ względnie ograniczony okres inwestycji poszukiwawczej. Natomiast kwestia monitoringu zachorowalności znajduje się w gestii instytucji związanych z Ministerstwem Zdrowia. - Dla kaŝdego regionu wiertniczego dokonywanie oceny maksymalnej ilości odwiertów moŝliwych do zasilenia wodą z lokalnych ujęć (rekomendacje stowarzyszenia Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni i Partii Zieloni 2004) Analiza, o którą chodzi w przedmiotowym postulacie, tj. dotyczącą rezerw wodnych lokalnych ujęć wody (rozumianych jako róŝnica w ilości wody moŝliwej do pobrania zgodnie z posiadanym pozwoleniem wodno-prawnym dla danego ujęcia wód a rzeczywistym poborem wód z tego ujęcia) jest de facto wykonywana dla całego obszaru koncesyjnego kaŝdorazowo na etapie sporządzania raportu z oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia polegającego na poszukiwaniu i rozpoznawaniu niekonwencjonalnych złóŝ węglowodorów (wydobycia węglowodorów ze złóŝ niekonwencjonalnych na terenie Polski jeszcze się nie prowadzi). Negatywny wynik wyŝej opisanej analizy porównawczej (brak dostatecznej ilości rezerw wodnych w lokalnych ujęciach wody) obliguje ponadto do dokonania, na gruncie tego samego raportu z oceny oddziaływania na środowisko, takŝe oceny stopnia wykorzystania przez istniejące lokalne ujęcia dostępnych zasobów wodnych całego obszaru koncesyjnego (w granicach obszarów bilansowych objętych koncesją) z punktu widzenia moŝliwości budowy własnego ujęcia wód do zaopatrzenia w wodę. Dotyczy to zarówno samego procesu wiercenia zaplanowanych do wykonania odwiertów (około m³/dobę), jak i przede wszystkim przewidywanych w tych odwiertach zabiegów hydraulicznego szczelinowania (około 1500 m³/zabieg w odcinku pionowym oraz ew. około m³/zabieg w odcinku poziomym). Istnienie na danym obszarze/regionie wierceń rezerw zasobów wodnych większych niŝ potrzeby przedsięwzięcia nie jest wystarczającą przesłanką do zwiększania liczby planowanych do wykonania otworów wiertniczych i zabiegów hydraulicznego szczelinowania. O ich liczbie decydują całkowicie inne czynniki geologiczne, związane z koniecznością naleŝytego rozpoznania i udokumentowania niekonwencjonalnego złoŝa węglowodorów (w stopniu umoŝliwiającym uzyskanie decyzji zatwierdzającej dokumentację geologiczną tego złoŝa oraz sporządzenie na jej podstawie projektu zagospodarowania złoŝa). Warto ponadto zauwaŝyć, iŝ woda powierzchniowa lub podziemna o jakości wody przeznaczonej do spoŝycia przez ludzi nie jest jedynym (i na pewno nie pierwszym branym pod uwagę) potencjalnym źródłem pozyskania wody potrzebnej do procesu wiercenia otworu i/lub do zabiegu szczelinowania hydraulicznego. Innymi moŝliwymi źródłami zaopatrzenia w wodę do ww. celów produkcyjnych mogą być takŝe: nieuŝytkowe wody powierzchniowe lub nieuŝytkowe płytko występujące wody podziemne wody opadowe oczyszczone ścieki z oczyszczalni wody z odwodnień górniczych wody odzyskane z oczyszczonego płynu zwrotnego po zabiegu szczelinowania. - Prowadzenie systematycznej analizy poziomu wód gruntowych (z uwzględnieniem danych z ostatnich lat) wraz z określeniem potencjalnych konfliktów wykorzystania wody 14

15 przez operatora oraz mieszkańców (rekomendacje stowarzyszenia Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni i Partii Zieloni 2004). Systematyczne analizy poziomu wód gruntowych (podziemnych) są prowadzone obowiązkowo przez Wykonawcę robót wiertniczych (w tym takich zabiegów w otworze, jak szczelinowanie hydrauliczne) zarówno przed, w trakcie, jak i po zakończeniu tych prac, na zasadach opisanych przy okazji odpowiedzi na jedno z pytań. Zagadnienie potencjalnych konfliktów wykorzystania wody przez operatora oraz mieszkańców omówiono szczegółowo przy okazji odpowiedzi na jedno z pytań w dziale tematycznym STRATEGIA W PROCESIE POSZUKIWANIA I WYDOBYWANIA GAZU ZE ZŁÓś NIEKONWENCJONALNYCH. - Wykonanie oceny ryzyka o charakterze kumulacyjnym obejmującej: a) ocenę wpływu poboru wody w skali potrzebnej do poszukiwania i wydobywania gazu z łupków na środowisko i na zapotrzebowanie mieszkańców gmin objętych działalnością wydobywczą; W duŝym stopniu rolę oceny, o której mowa w pytaniu, spełnia w obecnym stanie prawnym raport z oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia polegającego na poszukiwaniu i rozpoznawaniu niekonwencjonalnych złóŝ węglowodorów (wydobycia węglowodorów ze złóŝ niekonwencjonalnych na terenie Polski jeszcze się nie prowadzi). Jest on sporządzany dla całego obszaru koncesyjnego o powierzchni, która zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 163, poz. 981 ze zm.) moŝe wynosić do 1200 km². Ponadto, taki raport z oceny oddziaływania na środowisko - zgodnie z ustawą z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko; Dz.U. Nr 199, poz ze zm.) powinien w szczególności zawierać opis przewidywanych znaczących oddziaływań planowanego przedsięwzięcia na środowisko, obejmujący takŝe skumulowane (oprócz bezpośrednich, pośrednich, wtórnych, krótko-, średnio- i długoterminowych, stałych i chwilowych) oddziaływania na środowisko wynikające z wykorzystywania zasobów środowiska (art. 66 ust. 1 pkt. 8 lit. b). b) zapis o odłączeniu firm wydobywczych od źródeł wody jako pierwszych w kolejności w sytuacji spadku jej zasobów (np. susza) (stanowisko Koalicji Klimatycznej). Postulat ma charakter wniosku/dezyderatu legislacyjnego, którego skuteczne spełnienie wymagałoby wprowadzenia w Ŝycie stosownego przepisu prawnego, właściwym adresatem tego postulatu nie jest PGNiG jako przedsiębiorca, więc winien być skierowany i rozpatrzony przez odpowiednie organy administracji rządowej - w tym wypadku przez Ministra Środowiska jako ministra właściwego do spraw geologii i gospodarki zasobami naturalnymi (w ramach działu środowisko ). NiezaleŜnie od powyŝszych wyjaśnień, warto zauwaŝyć, iŝ w obecnym stanie prawnym funkcjonują juŝ przepisy prawne regulujące korzystanie z wód, które wykluczają zaistnienie konfliktu zapotrzebowania na wodę do procesów poszukiwania gazu z łupków z potrzebą wykorzystania wody przez okolicznych mieszkańców, w tym na potrzeby rolnictwa. Przyznają one ludności bezwzględne pierwszeństwo nad potrzebami działalności przemysłowej - omówiono je bliŝej przy okazji odpowiedzi na jedno z pytań w dziale tematycznym STRATEGIA W PROCESIE POSZUKIWANIA I WYDOBYWANIA GAZU ZE ZŁÓś NIEKONWENCJONALNYCH. Ponadto, warto zauwaŝyć, iŝ obecne przepisy ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 145 ze zm.), w wypadku spadku zasobów wodnych, 15

16 przewidują moŝliwość cofnięcia lub ograniczenia bez odszkodowania przez właściwy organ administracji udzielonego pozwolenia wodnoprawnego na pobór wód (art. 136 ust. 1 pkt. 4 i ust. 2 ustawy). JeŜeli jest to uzasadnione interesem społecznym albo waŝnymi względami gospodarczymi, ten sam organ moŝe równieŝ cofnąć lub ograniczyć to pozwolenie wodnoprawne za odszkodowaniem (art. 137 ustawy). Warto zauwaŝyć, iŝ woda powierzchniowa lub podziemna o jakości wody przeznaczonej do spoŝycia przez ludzi nie jest jedynym (i na pewno nie pierwszym branym pod uwagę) potencjalnym źródłem pozyskania wody potrzebnej do procesu wiercenia otworu i/lub do zabiegu szczelinowania hydraulicznego. Innymi moŝliwymi źródłami zaopatrzenia w wodę do ww. celów produkcyjnych mogą być takŝe: nieuŝytkowe wody powierzchniowe lub nieuŝytkowe płytko występujące wody podziemne oczyszczone ścieki z oczyszczalni wody z odwodnień górniczych wody odzyskane z oczyszczonego płynu zwrotnego po zabiegu szczelinowania. Zarządzanie ryzykiem środowiskowym Pytania - Czy jest moŝliwość stworzenia w firmie funduszu ryzyk, którego środki przeznaczone będą na monitoring zamkniętych odwiertów lub minimalizację skutków ew. katastrof? (Urszula Stefanowicz, Koalicja Klimatyczna) W Polsce istnieje juŝ tzw. fundusz likwidacji zakładu górniczego (Art. 128 ustawy prawo geologiczne i górnicze), który moŝe spełniać takie funkcje. NaleŜy teŝ pamiętać, Ŝe zgodnie z prawem, za wyrządzone szkody ponosi odpowiedzialność przedsiębiorca, jego następca prawny lub w przypadku braku następcy prawnego, Skarb Państwa reprezentowany przez właściwy miejscu organ nadzoru górniczego. W naszej firmie tworzone są odpowiednie rezerwy na zobowiązania, w tym takŝe środowiskowe. Dla przykładu w tegorocznym planie finansowym, jak co roku zresztą, zostały zaplanowane środki na ewentualne awarie. Oczekiwania przedstawione PGNiG SA, a dotyczące działalności poszukiwawczo-wydobywczej firm w branŝy - Zdefiniowanie i odpowiednie zarządzanie ryzykami społecznymi i środowiskowymi na etapie poszukiwania i wydobywania gazu ze złóŝ niekonwencjonalnych: - Określenie ryzyk i ich wpływu na środowisko - Zdefiniowanie, na jakich etapach mogą wystąpić - Określenie działań podejmowanych przez operatora w wypadu wystąpienia ryzyka - Uwzględnianie społeczeństwa w zarządzaniu ryzykiem (informowanie społeczeństwa o moŝliwych ryzykach oraz o sposobie postępowania w wypadku ich wystąpienia) - Określenie, jak firma jest przygotowana na wystąpienie ryzyk oraz przeciwdziałania ich skutkom (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) Realizujemy przyjętą przez Zarząd spółki strategię w zakresie poszukiwań gazu niekonwencjonalnego oraz prowadzenia debaty publicznej dotyczącej tego zagadnienia, 16

17 w zgodzie ze standardem AA1000. W jej ramach przygotowaliśmy listę wymienionych w pytaniu ryzyk, którymi zarządzamy poprzez stosowanie odpowiednich narzędzi, wypracowanych zarówno przed przystąpieniem do realizacji strategii, jak i na bieŝąco rozszerzanych. Ponadto, w większości oddziałów i spółek PGNiG wdroŝyło system zarządzania środowiskowego, często zintegrowany z innymi systemami zarządzania. Dodatkowo, wiele spółek GK PGNiG posiada system HSE, istnieją takŝe wytyczne HSE dla całej firmy. PGNiG identyfikuje wszelkie moŝliwe aspekty środowiskowe na kaŝdym etapie swojej działalności. Oceniamy poziom moŝliwych zagroŝeń, oceniamy ryzyka, w tym takŝe środowiskowe. Definiujemy środki kontroli i zarządzania ryzykiem, minimalizujemy ryzyka takŝe poprzez wdroŝenie adekwatnych środków kontroli. Dokumentujemy oceny ryzyka i udostępniamy wyniki pracownikom i stronom zainteresowanym. NiezaleŜnie od stałego monitoringu, na bieŝąco, w momencie zmian w prowadzonej działalności, równieŝ aktualizujemy oceny ryzyka. - Zarządzanie ryzykiem powinno być stale doskonalone, zaś plany zarządzania ryzykiem na bieŝąco weryfikowane (naleŝy określić, w jakim okresie czasu będzie następowała ich weryfikacja) (Urszula Stefanowicz, Koalicja Klimatyczna) Odpowiedź jak wyŝej. Ponadto, stałe doskonalenie zarządzania ryzykami wynika z istoty systemów (SZŚ i HSE). Standardy, zgodnie, z którymi działamy, przewidują stosowną weryfikację. Weryfikacja ryzyk związana jest ze zmianami zachodzącymi w technologii prowadzonych prac. Wewnętrzne standardy dotyczące postępowania w czasie poszukiwania i wydobywania gazu ze złóŝ niekonwencjonalnych Pytania - Z jakich źródeł czerpana jest energia wykorzystywana w procesie poszukiwania i wydobywania gazu z łupków przez PGNiG SA? (Urszula Stefanowicz, Koalicja Klimatyczna) W procesie poszukiwania i wydobycia gazu jednostki wiercące i pompowe (szczelinujące) zasilane są olejem napędowym (silniki spalinowe) i energią elektryczną (silniki elektryczne). Jeśli tylko jest to moŝliwe, energia elektryczna jest pozyskiwana z istniejącej sieci. Jeśli nie produkują ją spalinowe generatory. - Jak często przeprowadza się szczelinowanie? Kiedy ten proces trzeba ponowić? (Ewa Sufin-Jacquemart, Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni) W przypadku otworu poziomego, gdzie szczelinowanie hydrauliczne, przeprowadzone w skale o niskiej przepuszczalności (w tym m.in. w łupkach), ma wywołać przypływ węglowodorów, zabieg ten stosuje się raz. Tak jest na etapie eksploatacji. Natomiast moŝe się zdarzyć, Ŝe szczelinowanie, które miało słuŝyć rozpoznaniu złoŝa np. w otworze pionowym, jest powtarzane w róŝnych strukturach geologicznych. Takie zabiegi wykonano na otworze Lubocino 1, na koncesji PGNiG na poszukiwanie i rozpoznawanie złóŝ węglowodorów. Na potrzeby eksploatacji w zasadzie nie ponawia się takiego procesu w tym samym otworze. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe polskie doświadczenia dotyczą przede wszystkim wykorzystania szczelinowania w złoŝach konwencjonalnych (szczelinowanie umoŝliwia szybsze szczerpanie złoŝa, zwiększenie 17

18 wydajności odwiertu, skrócenie czasu eksploatacji). W odniesieniu do złóŝ gazu w łupkach to dotychczas pojedyncze zabiegi. - Jaki jest sposób postępowania z płynem po szczelinowaniu oraz z odpadami powstałymi w procesie poszukiwania gazu z łupków? Czy podlegają one recyclingowi?(ewa Sufin- Jacquemart, Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni) Zgodnie z obowiązującym prawem, wytwarzane przez nas odpady i ścieki są zagospodarowywane poza terenem wiertni. Na podstawie stosownych umów, przekazujemy je firmom, które posiadają przewidziane prawem uprawnienia i pozwolenia. Firmy te posiadają odpowiednie instalacje, które umoŝliwiają dalsze przetwarzanie odebranych odpadów czy ścieków. Odpady niebezpieczne są składowane w przystosowanych do tego celu składowiskach. Oczywiście jest moŝliwe ponowne wykorzystanie części wody. Tak się dzieje w przypadku płuczki wiertniczej oraz płynu wykorzystanego w szczelinowaniu, po wcześniejszym jego podczyszczeniu. - Wypracowanie wewnętrznych standardów firmy dotyczących oddziaływania na środowisko, przykładowo: - Określenie minimalnej odległości odwiertów od zabudowy (minimalna odległość obiektów budowlanych zakładów górniczych od budynków mieszkalnych i budynków uŝyteczności publicznej, ok. 500 m lub około 100 m w przypadku uzyskania zgody właściciela budynku stanowisko Client Earth) - W przypadku realizacji kilku odwiertów transport wody, ścieków i gazu prowadzony podziemnymi rurociągami, co zmniejszy oddziaływania związane z transportem samochodami cięŝarowymi, w tym ryzyko wypadku i przedostania się substancji szkodliwych (ścieki, gaz) do środowiska (Ewa Sufin-Jacquemart, Eko-Unia, Fundacja Strefa Zieleni) Nasza firma stosuje wewnętrzne standardy i procedury związane z bezpieczeństwem i ograniczaniem wpływu na środowisko. Natomiast kwestie takie, jak odległości odwiertów od zabudowań, osiedli ludzkich, czy obiektów objętych jakąkolwiek ochroną są regulowane przez prawo. Począwszy od przepisów ustawy Prawo geologiczne i górnicze, którego art. 108 nakłada na przedsiębiorcę obowiązek sporządzenia planu ruchu zakładu górniczego. Plan ruchu, zatwierdzany przez właściwy organ nadzoru górniczego, określa wiele kwestii związanych z bezpieczeństwem, ochroną środowiska, budynków i ludzi. Dopuszczalne poziomy hałasu zawarte zostały np. w stosownym rozporządzeniu Ministra Środowiska. W naszych pracach przestrzegamy regulacji wskazanych przez prawo oraz zaleceń zapisanych w decyzjach o środowiskowych uwarunkowaniach przedsięwzięcia. Wykorzystujemy równieŝ środki minimalizujące ryzyko wypadków związanych z transportem drogowym. Jest on, zwłaszcza na początkowym etapie poszukiwań gazu z łupków, kiedy odwierty poszukiwawcze mają charakter tymczasowy, rozwiązaniem znacznie bardziej przyjaznym środowiskowo niŝ budowa infrastruktury do transportu tych substancji lub transport przy pomocy rurociągów. - W jaki sposób będzie transportowany wydobywany gaz z łupków? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) Gaz będzie transportowany rurociągami. We ten sposób transportuje się obecnie gaz wydobywany ze złóŝ konwencjonalnych. Wszelkie instalacje, które powstaną na potrzeby eksploatacji gazu łupków, będą analogiczne, jak w przypadku gazu ze złóŝ konwencjonalnych. 18

19 - Jakie działania mogą być/są podejmowane w celu ograniczenia ryzyka wycieku paliwa wykorzystywanego w procesie poszukiwania i wydobywania gazu z łupków? (Urszula Stefanowicz, Koalicja Klimatyczna) Na placach, gdzie prowadzimy prace buduje się tzw. strefy brudne odpowiednio zabezpieczone nieprzepuszczalną membraną, chroniącą przed przedostaniem się do gruntu jakichkolwiek substancji (w tym takŝe paliwa). Dodatkowym zabezpieczeniem jest teŝ specjalny system drenaŝy pod placem, który pozwala na zebranie substancji, które ewentualnie mogłyby wyciec. Powierzchnia placu oczyszczana jest przez zastosowanie absorbentów i odpowiednich mat zabezpieczających. Zapobieganiu wyciekom czy uszkodzeniom słuŝą teŝ stałe kontrole urządzeń i instalacji, wykorzystywanie wyłącznie atestowanych węŝy paliwowych. Zbiorniki paliwowe umieszczane są nad zabezpieczonym folią zbiornikiem, o pojemności min.1,5 objętości zbiornika na paliwo (aby w razie wycieku nie doszło do przedostatnia się paliwa do gruntu). Pod większością urządzeń są stosowane leŝnie i misy, dzięki czemu w razie wycieku oleju czy paliwa nie przedostaną się one do gruntu i moŝna je w prosty sposób usunąć. Na wiertniach znajduje się takŝe środek do neutralizacji plam olejowych, głównie Diatomit. Odbiór paliwa jest zawsze nadzorowany przez pracownika dozoru ruchu, który ma obowiązek sprawdzić wszystkie połączenia, uziemienie i stan paliwa. - Jaka jest moŝliwość ograniczenia zuŝycia energii w procesie poszukiwania i wydobywania gazu z łupków? (Urszula Stefanowicz, Koalicja Klimatyczna) Stosujemy nowoczesny sprzęt i urządzenia, np. silniki i agregaty, optymalizujemy cały proces wiercenia i inne zabiegi związane z poszukiwaniem i wydobywaniem węglowodorów. Podobnie działają nasi podwykonawcy. Wynika to zarówno z dbałości o środowisko naturalne, jak i dąŝenia do ograniczania nakładów, w tym kosztów zuŝywanej w całym procesie technologicznym energii. - Czy jest moŝliwe pozyskiwanie/odzyskiwanie energii płynów zwrotnych z procesu szczelinowania? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) Na obecnym etapie rozwoju technologii, nie wydaje się Ŝeby moŝliwe było pozyskiwanie/odzyskiwanie energii z płynów zwrotnych. Istnieją juŝ natomiast przykłady wykorzystania energii powstającej na instalacjach podczas wydobycia i magazynowania gazu ze złóŝ konwencjonalnych. Takim przykładem są turboekspandery. W instalacji odazotowania gazu zwrotna energia pochodząca z rozpręŝenia gazu ziemnego dostarczanego pod naturalnym ciśnieniem ze złoŝa zamieniana jest na energię elektryczną. Ta oddawana jest do sieci zakładowej i słuŝy wspomaganiu zapotrzebowania na ciepło technologiczne. Takie właśnie rozwiązanie funkcjonuje z powodzeniem od kilku lat w Oddziale PGNiG w Odolanowie. - Czy jest moŝliwe w polskich warunkach szczelinowanie bez wykorzystania wody lub ze znacznym ograniczeniem jej wykorzystania (np. przy pomocy dwutlenku węgla, propanu, fali dźwiękowej)? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju) W zabiegach szczelinowania moŝliwe jest równieŝ wykorzystanie innych niŝ woda nośników materiału podsadzkowego (propantu) w głąb niekonwencjonalnego złoŝa gazu lub ropy, takich jak piany czy płyny na bazie ropy. Na świecie i w Polsce (np. program Blue Gas - Polski Gaz Łupkowy. Wsparcie rozwoju technologii związanych z wydobyciem gazu łupkowego Narodowego Centrum Badań i Rozwoju) trwają teŝ prace naukowo-badawcze nad opracowaniem nowych, efektywnych sposobów szczelinowania z uŝyciem ciekłych gazów, np. dwutlenku węgla czy azotu. Tym niemniej, obecnie najbardziej efektywnym i powszechnie stosowanym jest szczelinowanie z uŝyciem wody. 19

20 Nie oznacza to jednak, iŝ jedynym i pierwszym branym pod uwagę potencjalnym źródłem pozyskania wody potrzebnej do zabiegu szczelinowania hydraulicznego jest woda powierzchniowa lub podziemna o jakości wody przeznaczonej do spoŝycia przez ludzi. Innymi moŝliwymi źródłami zaopatrzenia w wodę do ww. celów produkcyjnych mogą być takŝe: nieuŝytkowe wody powierzchniowe lub nieuŝytkowe płytko występujące wody podziemne oczyszczone ścieki z oczyszczalni wody z odwodnień górniczych wody odzyskane z oczyszczonego płynu zwrotnego po zabiegu szczelinowania. - Czy jest moŝliwe ponowne wykorzystanie wody po procesie szczelinowania? (Ilona Jędrasik, Koalicja Klimatyczna) Ponowne wykorzystanie wody po procesie szczelinowania jest nie tylko moŝliwą, ale takŝe coraz powszechniej stosowaną praktyką, wynikającą zarówno z wymagań ochrony środowiska (ochrona zasobów wodnych), jak i przesłanek ekonomicznych (za kaŝdy 1 m³ świeŝej wody do zabiegu szczelinowania operator ponosi opłatę). Z około 40% objętości wtłoczonego płynu szczelinującego, która po zakończonym zabiegu szczelinowania powraca z odwiertu na powierzchnię ziemi, ogromna większość (aŝ do 98%) moŝe być po oczyszczeniu - ponownie wykorzystania w kolejnych zabiegach. - Czy jest moŝliwe wykorzystywanie w procesie szczelinowania wody znajdującej się poniŝej poziomu występowania gazu z łupków? (Urszula Stefanowicz, Koalicja Klimatyczna) Wykorzystywanie w procesie szczelinowania wody znajdującej się poniŝej poziomu występowania gazu z łupków, jest praktycznie niemoŝliwe, gdyŝ wody, jakie mogą występować na tych głębokościach (w warunkach polskich około 3 km ppt.) to przewaŝnie tzw. wody reliktowe (powstałe w dawnych epokach geologicznych, uwięzione w skałach i całkowicie izolowane od wpływu czynników zewnętrznych), o braku odnawialności (wskutek braku zasilania spowodowanego izolacją od nadległych poziomów wodonośnych i powierzchni ziemi) i o wysokiej mineralizacji (solanki), co dyskwalifikuje ich uŝycie. - Jaka jest ilość wody potrzebna w procesie poszukiwania gazu z łupków? (Andrzej Kassenberg, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Ryszard Kapuściński, Liga Ochrony Przyrody) Szacunkowe zapotrzebowanie na wodę w procesie poszukiwania gazu z łupków metodą otworów wiertniczych przedstawia tabela poniŝej: Rodzaj procesu Pojedynczy otwór 6 otworów (klaster) wiercenie otworu ( m m 3 m 3 /dobę, 120 dni wiercenia) zabieg szczelinowania w m 3 - odcinku pionowym odwiertu zabieg szczelinowania w m m 3 odcinku poziomym odwiertu (10 sekcji) 20