PSYCHOLOGICZNE KSZTAŁCENIE NAUCZYCIELI DLA SZKOLNICTWA ZAWODOWEGO. Krzysztof Niewiadomski, Ireneusz Zawłocki Politechnika Częstochowska. Polska.

Transkrypt

1 PSYCHOLOGICZNE KSZTAŁCENIE NAUCZYCIELI DLA SZKOLNICTWA ZAWODOWEGO Krzysztof Niewiadomski, Ireneusz Zawłocki Politechnika Częstochowska. Polska. W artykule scharakteryzowano podstawowe zagadnienia z zakresu psychologicznego kształcenia nauczycieli dla szkolnictwa zawodowego. Nowoczesna szkoła wymaga od nauczycieli nie tylko przygotowania merytorycznego ale też psychologicznego, które pomaga w nauczaniu, motywowaniu, radzeniu sobie ze stresem i wieloma innymi problemami pozamerytorycznymi. Psychologia, kompetencje psychologiczne, program, kształcenie psychologiczne. Psychologia jako nauka W programie kształcenia nauczycieli dla szkolnictwa zawodowego znajduje się przedmiot psychologia. Psychologia to nauka o naturze ludzkiej. Bada umysł człowieka, by się dowiedzieć dlaczego ludzie myślą to co myślą, czują to co czują i robią to co robią. Jak się zachowujemy, jak porozumiewamy się z innymi ludźmi, jak rozwiązujemy problemy i jak uczymy się nowych rzeczy? Psychologowie nieustannie stawiają pytania, formułują teorie i przeprowadzają eksperymenty, żeby lepiej zrozumieć ludzką naturę i poprawić jakość naszego życia. Bez względu na to czy są teoretykami czy są terapeutami, profesorami czy badaczami, stale dążą do osiągnięcia czterech celów: opisywanie tego co ludzie robią, wyjaśnianie dlaczego ludzie myślą, czują i działają tak a nie inaczej, przewidywania co, kiedy i jak zrobią, zmiany tych elementów ludzkich zachowań, które przysparzają cierpień. (King 2003 ) Psychologia jest nauką zajmującą się procesami psychicznymi i zachowania. Procesy psychiczne to co czyni mózg, kiedy osoba przechowuje informacje, przywołuje je bądź posługuje się. Kiedy czuje się w określony sposób. Zachowanie to możliwe do zaobserwowania na zewnątrz działania jednostki, indywidualne lub grupowe [Kosslyn, Rosenberg 2006]. Psychologia to naukowe badania zachowania i procesów psychicznych. Przedmiotem zainteresowania psychologów jest system nerwowy, wrażenia i spostrzeganie, uczenie się i pamięć, inteligencja, język, myślenie, dojrzewanie i rozwój, osobowość, stres i zdrowie, zaburzenia psychiczne sposoby ich leczenia, zachowania seksualne, К. Niewiadomski, І. Zawłocki, 2010

2 postępowanie w otoczeniu społecznym, takim jak grupy i organizacje [Rathus 2004]. Psychologia w standardach kształcenia nauczycieli W standardach kształcenia nauczycieli wyróżnione zostały następujące tematy psychologiczne: psychologiczne koncepcje człowieka a interpretacja zachowań ucznia i sytuacji w szkole. Wybrane teorie rozwoju człowieka i ich wpływ na praktykę szkolną. Techniki poznawania uczniów oraz ograniczenia stosowanych technik. Kontekst psychologiczny w projektowaniu procesów edukacyjnych. Projektowanie działań wspomagających rozwój. Czynniki sprzyjające rozwojowi człowieka i hamujące jego rozwój, stadia rozwojowe a zadania edukacyjne - możliwości kontroli czynników wpływających na rozwój człowieka. Osobiste plany rozwojowe uczniów. Projektowanie działań edukacyjnych w kontekście specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów. Procesy poznawcze i emocjonalne w planowaniu i realizacji działań dydaktycznych i wychowawczych. Psychologia procesów decyzyjnych w pracy nauczyciela. Realizacja. Interakcje człowiek dorosły - dziecko a interakcje nauczyciel - uczeń. Mowa i porozumiewanie się w sytuacjach uczenia się i nauczania. Procesy poznawcze, emocjonalno-motywacyjne oraz społeczne w toku kształcenia. Mechanizmy uczenia się a metody i strategie nauczania. Przystosowanie emocjonalno-społeczne w grupie, w różnych relacjach edukacyjnych. Konflikty i sposoby ich rozwiązywania w grupie rówieśniczej oraz w relacjach nauczyciel - uczeń. Ocenianie i ewaluacja. Psychologia różnic indywidualnych a praktyka. Ocenianie a kształtowanie umiejętności uczenia się. Ocenianie pracy i osiągnięć uczniów o specjalnych potrzebach edukacyjnych. Specyficzne problemy uczniów na danym poziomie nauczania (szkoła po dstawowa, gimnazjum, szkoła ponadgimnazjalna). Rodzinne uwarunkowania rozwoju - możliwe modyfikowanie wpływu. Zaburzenia zachowań, możliwości działań nauczycielskich w zakresie terapii oraz profilaktyki. Nauczyciel jako osoba ucząca się - ewaluacja własnej pracy i osiągnięć [Standardy kształcenia 2004]. Cele przedmiotu psychologia: Celem zajęć z psychologii na studiach jest określenie problemów natury psychologicznej dotyczących współczesnego nauczyciela oraz dostarczenie odpowiednich wiadomości i ćwiczeń prowadzących do wyrobienia odpowiednich umiejętności w zakresie rozwiązywania wyróżnionych problemów. Współczesna rzeczywistość dostarcza nowych niespotykanych do tej pory sytuacji dydaktycznych i wychowawczych. Osiągnięcia techniczne a szczególnie komputerowe wspomaganie procesów nauczania i uczenia się mają ogromny wpływ na metodykę uczenia się. Powstają nowe możliwości dla zwiększenia efektywności i atrakcyjności uczenia, ale również i zagrożenia. Dlatego też nauczyciel

3 powinien być dobrze przygotowany nie tylko pod względem merytorycznym z przedmiotu którego naucza ale również w zakresie psychologii. Treści kształcenia Autorzy niniejszego opracowania szczególnie wyróżnili następujące treści: Wprowadzenie do studiowania psychologii Biopsychologia Psychologia ogólna Wprowadzenie do pracy naukowej Psychologia rozwojowa Psychologia pracy i organizacji Psychologia kreatywności Psychologia społeczna. Psychologia poznawcza Psychologia osobowości Psychologia higieny pracy umysłowej Psychologia stresu Wprowadzenie do studiowania psychologii. Wykład ma na celu przekazanie podstawowych informacji na temat psychologii jako dyscypliny naukowej, jako kierunku studiów, dyscypliny zawodowej, oraz wskazaniu na szerokie możliwości działania psychologów w różnych dziedzinach życia zawodowego. Należy również zapoznać studenta z osiągnięciami najwybitniejszych psychologów i zwrócić uwagę na wpływ innych nauk na rozwój psychologii. Biopsychologia Nauka o układzie nerwowym, biologia umysłu i zachowania. Szczególnie osiągnięcia w badaniach dotyczących funkcjonowania ludzkiego mózgu powinny uświadomić studentom wagę biopsychologii w zrozumieniu istoty człowieczeństwa. Psychologia rozwojowa Przedstawienie badania zmian fizycznych, emocjonalnych, w funkcjonowaniu poznawczym i społecznym, występujących w ciągu całego życia ludzkiego. Wykład powinien nie różnicując wagi okresów rozwojowych, skoncentrować się na tym etapie rozwoju człowieka z którym to potencjalny nauczyciel będzie miał do czynienia. Psychologia ogólna Przedmiotem psychologii ogólnej jest opis i wyjaśnianie podstawowych struktur i procesów kształtujących ludzkie przeżycia i zachowania. Wykład powinien obejmować oprócz ogólnego spojrzenia na podmioty, cele i tematy psychologii ogólnej takich jak motoryka, spostrzeganie, uczenie się, rozum, wiedza, myślenie, rozwiązywanie problemów, mowa, motywacja, emocje również kognitywne aspekty ludzkiego postrzegania. Wprowadzenie do pracy naukowej.

4 Wykład ma za zadanie dostarczenie informacji o metodach technikach pracy naukowej. Wyjaśnione powinny być formy, cechy i sposoby wykorzystania literatury naukowej, możliwości wyszukiwania potrzebnych informacji w literaturze, posługiwanie się literaturą fachową, oraz inne techniki studiowania. Psychologia osobowości. Psychologia osobowości zajmuje się podobieństwami i różnicami między ludźmi. Wykład powinien zawierać psychologiczne teorie i modele osobowości, oraz poglądy na temat zaburzeń osobowości: ADHD, depresja, itd. Ważnym problemem jest przedstawienie różnic między takimi pojęciami jak osobowość, temperament, charakter. Należy również zastanowić się nad genetycznymi i kulturowymi kontekstami mającymi wpływ na kształtowanie się i rozwój osobowości. Psychologia poznawcza Zajmuje się badaniami zagadnień związanych z naturą myślenia, pamięci i pokrewnych aspektów procesów psychicznych. Nurt w psychologii zwanej poznawczą, próbuje scharakteryzować naturę przetwarzania informacji u człowieka, czyli to, w jaki sposób informacje są przechowywane i przetwarzane. Komputer doprowadził do rewolucji poznawczej. Zwolennicy tej koncepcji uznali go za model sposobu działania procesów psychicznych u człowieka. Na ile procesy psychiczne przypominają przetwarzanie informacji w komputerze? Wykład powinien sprowokować studenta do krytycznej refleksji dotyczącej różnic w funkcjonowaniu ludzkiego mózgu i komputera. Psychologia pracy i organizacji. Psychologia pracy jako jedna z kluczowych dziedzin psychologii stosowanej koncentruje się na opisie i wyjaśnianiu zachowań w pracy, stosunkami międzyludzkimi w miejscu pracy (w tym zachowaniami patologicznymi jak mobbing), prawidłowościami funkcjonowania organizacji, czynnikiem ludzkim w funkcjonowaniu zespołów oraz relacjami człowiek maszyna. Psychologia społeczna Dotyczy badań zagadnień związanych z myśleniem i odczuciami ludzi dotyczącymi ich samych oraz innych osób, a także zagadnienia związane z funkcjonowaniem grup. Wykład należy rozszerzyć o treści związane z komunikacją. Słowa kluczowe w tej części wykładu to komunikacja werbalna, niewerbalna, medialna. Psychologia kreatywności Pojęcie kreatywności przeżywa boom. Kreatywność jest przydatna przy realizacji większości zadań. Wykład powinien dostarczyć studentowi wiedzy na temat technik rozwoju kreatywności takich jak: burza mózgów, mapa myśli, bisocjacja, synektyka, sześć kapeluszy, lista Osborna, prowokacja mentalna itp. Psychologia higieny pracy umysłowej

5 Celem wykładu powinno być uświadomienie studentom faktu, iż nie zawsze najważniejsze jest ile się uczymy ale jak się uczymy. Nie liczy się ilość ale jakość czasu nauki. Strategie uczenia się, budowanie motywacji, koncentracja, odpoczynek, odżywianie to słowa klucze tego wykładu. Psychologia stresu Radzenie sobie ze stresem to odnajdywanie w życiu sensu i harmonii oraz zachowanie zdrowia. Większość ludzi kojarzy stres z czymś negatywnym, złym, zagrażającym zdrowiu i życiu. Po wykładzie na ten temat student powinien zrozumieć, że stres może być i często jest wartościowy, pozytywny dla człowieka. Stres ma dwa bieguny. Psychologiczne problemy nauczycieli Kompetencje psychologiczne wśród kompetencji nauczycielskich, nabierają dzisiaj szczególnego znaczenia. Nauczyciel realizujący określony przedmiot realizuje często tylko formalny program szkolny. Brak wiedzy i umiejętności psychologicznych może być przyczyną poważnych problemów natury dydaktyczno wychowawczej. Z jakimi problemami psychologicznymi mają najczęściej do czynienia nauczyciele? W wyniku przeprowadzonych badań na sześćdziesięciu jeden nauczycieli różnych typów szkół, uzyskano następujące rezultaty. Dla nauczycieli duże problemy stanowią: praca z uczniem szczególnie uzdolnionym zaburzenia typu dysleksja, dysgrafia, dysortografia opóźnienia rozwojowe nadpobudliwość psychiczna i ruchowa odmienność temperamentów, co sprawia, że uczniowie reagują odmiennie na te same bodźce agresja w szkole nerwice szkolne motywacja do uczenia się lęki szkolne praca z uczniami z dobrych, bogatych rodzin praca z uczniem z rodzin patologicznych pracz z uczniami przeżywającymi trudne sytuacje życiowe jak śmierć bliskich, rozwód rodziców itd. Z różnic indywidualnych uczniów wynikają kolejne problemy psychologiczne dla nauczyciela związane z odpowiednim traktowaniem i oceną ucznia. Przed wystawieniem negatywnej oceny z przedmiotu lub nagannej z zachowania należy poszukać źródeł takiego zachowania. Znacząca część dzieci i młodzieży słabo uczących się to uczniowie wywodzący się z rodzin trudnych i biednych. Z reguły potrzebują one wsparcia, zrozumienia i pomocy ze strony nauczyciela. W rzeczywistości to one są źle oceniane i traktowane. Osoby takie chcą by uwaga nauczyciela była skupiona na nich, w przeciwnym razie czują się rozgoryczone. Podobnie dzieci przeżywające różne tragedie czy trudności rodzinne mają

6 problemy w nauce, traktowane są jednak tak samo jak inne dzieci, a bywa, że gorzej. Zdarza się, że uczeń dobrze przygotowany do zajęć lecz cierpiący na nerwicę, czy depresję, otrzymuje w efekcie gorszą ocenę aniżeli na nią zasługuje. Powodem tego jest, jak to określiła jedna z badanych osób, niewłaściwe odczytywanie stanu psychicznego. Osiemdziesiąt procent badanych zwróciło uwagę na wzrastającą agresję wśród dzieci i młodzieży, która jest powodem stresu tak nauczycieli, jak i uczniów. W efekcie uczeń wybiera wagary, ucieczki z domu, czy też narkotyki i alkohol jako ucieczkę od problemów. Szuka oparcia w grupach nieformalnych, co może mieć negatywny wpływ na jego życie. Uczniowie często zachowują się niewłaściwie w stosunku do nauczycieli, ale również rówieśników. Oto przykłady takich zachowań: wykorzystywanie i zastraszanie słabszych i młodszych rywalizacja i konflikty grup uczniowskich bójki odrzucenie ucznia przez klasę, np. z powodów religijnych lub statusu finansowego. Trzydzieści procent respondentów poruszyło problemy psychologiczne wynikające z kontaktu nauczyciel uczeń. W związku z tym, że relacje nauczyciel uczeń często jest sztuczna, obojętna i mechaniczna stawia się nauczycielom wiele wymagań takich jak: umiejętność rozumienia problemów młodego człowieka, szczególnie w okresie dorastania stwarzanie miłej i ciepłej atmosfery w klasie, np. poprzez życzliwy uśmiech czy miłe słowa unikanie oceny i krytyki zachowania oraz ośmieszania na oczach klasy umiejętność prowadzenia szczerych i otwartych rozmów z uczniami Wszystko to ma doprowadzić do zburzenia bariery pomiędzy nauczycielem a uczniem i zbudowaniu zaufania. Nauczyciel, będąc zbyt otwartym i wyrozumiałym oraz wprowadzając zbyt luźna atmosferę sprawia, że uczniowie wykorzystują to a efektem są słabe wyniki pracy. Przeciwnie, gdy nauczyciel jest zbyt surowy i dominuje nad uczniami, czują się oni lekceważeni, często towarzyszy im presja i strach. Uczeń potrzebuje właściwego traktowania, lecz nie jest rzeczą prosta, jak to określił jeden z nauczycieli umieć wyważyć między pobłażliwością a wymaganiami. W wypowiedziach badanych pojawiły się również problemy związane z budowaniem autorytetu. Zakończenie Współczesna rzeczywistość dostarcza coraz to nowych niespotykanych do tej pory sytuacji dydaktycznych wychowawczych.

7 Osiągnięcia techniczne a szczególnie komputerowe wspomaganie procesów nauczania i uczenia się maja ogromny wpływ na metodykę uczenia się. Powstają nowe możliwości dla zwiększenia efektywności i atrakcyjności uczenia, ale również i zagrożenia. Uzależnienia komputerowe, osobowość internetowa to terminy stosunkowo młode. Zmiany w naszym kraju spowodowały również zmiany w rodzinie. Emigracja zarobkowa osłabia więzi rodzinne. Napływ cudzoziemców musi powodować weryfikację stosowanych do tej pory norm i zachowań społecznych Coraz więcej ludzi korzysta z dobrodziejstw techniki ale nie potrafi racjonalnie i oszczędnie korzystać np. z kopiarek, drukarek itp. Niewłaściwe użytkowanie różnego rodzaju rzutników, projektorów multimedialnych prowadzi do szybkiego ich zniszczenia. Narkomania alkoholizm, pornografia, prostytucja to lawina dzisiejszych problemów. Tradycyjne przygotowanie psychologiczne nie zawsze dawało nauczycielowi możliwości właściwego zachowania w sytuacjach problemowych i trudnych. Dlatego też ważna staje się weryfikacja starych metod nauczania psychologii na studiach dla nauczycieli. Literatura psychologiczna 1. Spencer A. Rathus. Psychologia współczesna. Gdańskie wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk Stephen M. Kosslyn, Robin S. Rosenberg. Psychologia. Wydawnictwo Znak. Kraków Price W. Crapo H. Psychologia w badaniach międzykulturowych. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk Cialdini R. Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk StrelauJ (red) Psychologia podręcznik akademicki. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk Mietzel G. Psychologia Kształcenia. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk Strelau J. Psychologia temperamentu. PWN. Warszawa Eysenck H. Sergent C Wyjaśnianie niewyjaśnionego. Świat Książki. Warszawa Rotter H. Komunikacja codzienna w pedagogice. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk Shaughnessy J. Zechmeister E. ZechmeisterJ.. Metody badawcze w psychologii. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk Hock R. 40 prac badawczych, które zmieniły oblicze psychologii. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk Niewiadomski K. Psychologia. Wydawnictwo PCZ. Częstochowa Greenspan S. Rozwój umysłu. Rebis. Poznań King G. Umiejętności terapeutyczne nauczycieli. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk Herbert M. Rozwój społeczny ucznia. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2004.

8 16. Siuta J. Słownik psychologii. Wydawnictwo Zielona Sowa. Kraków Standardy kształcenia nauczycieli w: Dziennik Ustawa z dnia 22 września Article is related to the role of psychology in teachers training. Modern school requires from teachers not only substantive preparation, but also psychological skills which are very useful in showing how to teach, motivate and cope with stress. Psychology, psychological competencies, programme, psychological training