Wiedza i bogactwo narodów

Transkrypt

1 Wiedza i bogactwo narodów Kapitał ludzki, globalizacja i regulacja w skali światowej Ekonomia i finanse

2

3 Wiedza i bogactwo narodów Kapitał ludzki, globalizacja i regulacja w skali światowej Ekonomia i finanse redakcja naukowa Ryszard Bartkowiak Piotr Wachowiak oficyna wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie WarszawA 2013

4 Publikacja współfinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach badania statutowego KZiF/S/01/13 Rada Naukowa dr hab. prof. SGH Ryszard Bartkowiak Przewodniczący dr Piotr Wachowiak Recenzenci naukowi dr hab. prof. SGH Agnieszka Alińska, dr Jakub Brdulak, dr hab. prof. SGH Wiesław Czyżowicz, dr hab. prof. SGH Ewa Freyberg, prof. dr hab. Jacek Grzywacz, dr hab. prof. SGH Barbara Korona, dr Joanna Marczakowska-Proczka, dr hab. prof. SGH Piotr Masiukiewicz, dr hab. prof. SGH Ewelina Nojszewska, dr Marcin Pielaszek, dr hab. Waldemar Rogowski, dr Ewa Taylor, prof. dr hab. Grażyna Wojtkowska-Łodej Redaktor Iwona Witt-Czuprzyńska Koordynacja prac nad monografią Grażyna Komorowska ze strony Kolegium Zarządzania i Finansów SGH w Warszawie Copyright by Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione. Wydanie I ISBN Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Oficyna Wydawnicza Warszawa, al. Niepodległości 162 tel , , fax wydawnictwo@sgh.waw.pl Projekt i wykonanie okładki Studio Graficzne AGAT Jerzy Burski Skład i łamanie DM Quadro Druk i oprawa QUICK-DRUK s.c. tel quick@druk.pdi.pl Zamówienie 97/V/13

5 Spis treści Słowo wstępne 9 Część I Bogactwo narodów. Jakość życia i zachowania konsumentów 11 Teresa Słaby Nowa rola jakości życia w ekonomii 13 Mirosława Janoś-Kresło Bogactwo i bieda oblicza współczesnego świata 25 Bogdan Mróz Pozyskiwanie wiedzy o konsumentach z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjnych 35 Marek Ziółkowski Postawy proekologiczne konsumentów oraz ich wpływ na działalność przedsiębiorstw 45 Część II Finanse w ujęciu makroekonomicznym 55 Wojciech Pacho Czy otwarte fundusze emerytalne to jedynie źródło długookresowych kłopotów budżetowych? 57 Renata Małkowska Racjonalizacja wydatków publicznych wielkość wydatków a model państwa w wybranych ujęciach teoretycznych 67 Piotr Russel Harmonizacja podatku dochodowego od osób prawnych w Unii Europejskiej 77 Paweł Felis Opodatkowanie majątku w Europie współczesne trendy i wyzwania 87

6 6 Spis treści Joanna Szlęzak-Matusewicz Spór o reprezentację na gruncie podatków dochodowych 99 Marcin Menkes Międzynarodowa zbieżność regulacji dotyczących nadzoru nad instytucjami finansowymi o znaczeniu systemowym 109 Marcin Jamroży Dochody osobiste a dochody związane z działalnością gospodarczą w ujęciu podatkowym 121 Krzysztof Borowski Zastosowanie szybkiej transformaty Fouriera do analizy cykli cen akcji notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie i wchodzących w skład indeksów giełdowych: WIG20, mwig40 i swig Piotr Czapiewski Kapitał ludzki a długoterminowe indywidualne decyzje inwestycyjne 145 Rafał Tuzimek Rola i zakres działania komitetów audytu w spółkach notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie 155 Carlos Jorge Lenczewski Martins Istota baniek spekulacyjnych na rynku finansowym 165 Część III Finansowy aspekt działalności przedsiębiorstwa 175 Anna Karmańska Wiara w liczby kontekst sprawozdawczości przedsiębiorstwa. Spojrzenie holistyczne 177 Katarzyna Klimczak Wkład organizacji księgowych w rozwój rachunkowości i sprawozdawczości finansowej 189 Leszek Mosiejko Relacje inwestorskie a kreowanie kapitału właścicielskiego szanse i zagrożenia 199 Czesław Martysz (doktorant) Czy zakaz insider tradingu jest karaniem za wiedzę? 209

7 Spis treści 7 Część IV Teoria ekonomii i polityka gospodarcza 219 Adam Glapiński Ewolucja ekonomiczna a ewolucja biokulturowa. Formowanie programu badawczego ekonomii ewolucyjnej 221 Renata Wojciechowska Źródła wiedzy ekonomicznej 229 Krzysztof Piech Od drobnych idei do wielkiej teorii o odkryciach ekonomicznych Paula Romera 237 Bartosz Sternal Korzyści ze specjalizacji umiejętności a poszerzanie zasięgu wymiany gospodarczej 249 Mateusz Guzikowski Kapitał ludzki a zachowanie jednostki na rynku pracy 259 Andrzej Kargul Koncepcja kosztów transakcyjnych oraz ich miejsce w teorii ekonomii 271 Piotr Komorowski Przebieg kryzysu gospodarczego w wymiarze cyklu życia 281 Marta Kightley Przewagi komparatywne a rozwój narodowej wytwórczości na przykładzie polityki gospodarczej Korei Południowej z latach 60. i 70. XX wieku 291 Piotr Albiński Trzy kryzysy w Unii Europejskiej specyfika i wzajemne oddziaływanie 301 Wojciech Paprocki Przesłanki rewizji modelu systemu transportu kolejowego w Europie 313 Elżbieta Marciszewska Wpływ umowy transatlantyckiej na zmiany strukturalne na rynku lotniczym 323 Adam Hoszman Zmiany strukturalne na rynku transportu lotniczego jako przejaw deregulacji 333 Streszczenia 341

8

9 Słowo wstępne Szanowni i Drodzy Czytelnicy, Gospodarka światowa podlega tak silnym procesom integracyjnym, że nie sposób rozpatrywać jakiejkolwiek gospodarki narodowej nawet prowadzącej politykę samowystarczalności w izolacji od reszty świata. Jest to zjawisko globalizacji. W zintegrowanej gospodarce światowej jedne społeczeństwa są zamożne, podczas gdy inne pozostają ubogie. Czynnikiem w znacznym stopniu o tym rozstrzygającym jest wiedza, która w działalności gospodarczej przyjmuje formę kapitału ludzkiego. To od niej zależy bogactwo narodów miara efektywności gospodarowania, którą do myśli ekonomicznej pod koniec XVIII stulecia wprowadził Adam Smith. Globalizacja ma szczególne oblicze, które z wielką mocą objawiło się podczas kryzysu lat 30. XX wieku. Liczne, zdawałoby się lokalne, zdarzenia gospodarcze z miejsca przyjmują zasięg ogólnoświatowy, także te niekorzystne. To sprawia, że coraz silniejsze stają się nawoływania do wprowadzenia regulacji gospodarczej w skali światowej, zwłaszcza sfery finansowej i ruchów pieniądza. Książka, którą Państwu przedkładamy, dotyczy wymienionych zagadnień, a także innych o charakterze regionalnym, krajowym i lokalnym. Składa się ona z dwóch tomów, które będą przedmiotem dyskusji podczas XX Sympozjum Naukowego Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Tom pierwszy Ekonomia i finanse podzielony został na cztery części. Część pierwsza, zatytułowana Bogactwo narodów. Jakość życia i zachowania konsumentów, dotyczy nowego spojrzenia na zagadnienie jakości życia, która zależy nie tylko od zamożności. Dobrostan i dobrobyt są odmiennymi kategoriami, a dotychczas dominująca myśl ekonomiczna, w której kładzie się nacisk przede wszystkim na bogacenie się, jest coraz silniej podważana przez kierunki alternatywne. Spośród zagadnień ekonomicznych bodajże największe zainteresowanie wzbudzają obecnie finanse. Nie dziwi to, skoro znaczna część problemów gospodarki światowej ma aspekt finansowy, a sfera finansów wydaje się nieprzenikniona nawet dla wytrawnych badaczy. Liczne z tych zagadnień są przedmiotem części drugiej Finanse w ujęciu makroekonomicznym, oraz części trzeciej Finansowy aspekt działalności przedsiębiorstwa. W części czwartej o tytule Teoria ekonomii i polityka gospodarcza analizowane są zarówno wybrane zagadnienia teoretyczne, jak i zalecenia dla polityki gospodarczej

10 10 Słowo wstępne zgodnie z zasadą, że ostatecznym przeznaczeniem teorii ekonomicznej jest formułowanie praktycznych rekomendacji. Szczerze zachęcamy Państwa do lektury, głęboko wierząc, że zawarta w niej wiedza stanie się kapitałem ludzkim, ten zaś w dwójnasób będzie przyczyniać się do pomnażania dobrobytu i podnoszenia jakości życia społeczeństwa polskiego, a być może także pozostałych społeczeństw. Ryszard Bartkowiak, Piotr Wachowiak

11 Część I Bogactwo narodów. Jakość życia i zachowania konsumentów

12

13 Teresa Słaby Katedra Poziomu Życia i Konsumpcji Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Nowa rola jakości życia w ekonomii Wprowadzenie Jakość życia jako przedmiot badań w ekonomii poddaje się pomiarowi dzięki statystyce społecznej, choć z kilku powodów nie jest to zadanie łatwe. Przede wszystkim dlatego że nie ma jednej standardowej definicji jakości życia, co rodzi określone konsekwencje dotyczące pomiaru i prawidłowych analiz porównawczych, zarówno strukturalnych, jak i dynamicznych. W kręgach ekonomistów, socjologów, psychologów czy polityków społecznych ciągle trwają prace zmierzające do usystematyzowania metodologii badań tego pojęcia, które obecnie często pojawia się w ocenach sytuacji gospodarczo-społecznej. Jednak definicji ostatecznej brak, a dodatkowo pojawiają się poglądy o konieczności potraktowania roli jakości życia we wspomnianych ocenach w sposób dualny, co zapewne wzbudzi kolejne dyskusje. Jakość życia pełni dwie funkcje, ponieważ na obecnym etapie rozwoju cywilizacji jest przede wszystkim miernikiem stanu zadowolenia z życia oraz odczuwanego przez człowieka szczęścia. Oba te składniki jakości życia są często uwarunkowane w dużym stopniu ciągle trwającym trendem konsumpcjonizmu. Ale jakość życia zaczyna być postrzegana jako czynnik zmian, które warunkują zrównoważony rozwój, a szerzej działania zaliczane do nowej ery, zwanej rewolucją przetrwania 1. I taki jest główny cel tego artykułu: prezentacja nowego oblicza tej kategorii badawczej jako czynnika, a nie tylko jako miernika społecznych efektów zmian gospodarczych. Osiągnięty poziom życia i odczuwania wysokiej jakość życia zaczyna stanowić 1 J. Kramer, Konsumpcja ewolucja ról i znaczeń, Konsumpcja i Rozwój 2011, nr 1, s. 5.

14 14 Teresa Słaby punkt wyjścia do przemyśleń na temat powolnego, ale konsekwentnego ograniczania apetytu na posiadanie kolejnych, często niepotrzebnych dóbr materialnych. Rozstrzygnięcie rozumienia charakteru, jaki pełni jakość życia w analizach empirycznych, ma decydujące znaczenie. Rozważania będą poparte przykładem zaczerpniętym z coraz bogatszej literatury przedmiotu dotyczącej nowego zadania, które zaczyna spełniać jakość życia. Inspiracją do szerszych rozważań o roli jakości życia w analizach zmian społecznych zachodzących współcześnie są dyskusje związane z podważaniem dotychczasowych ustaleń, że najlepszym wskaźnikiem poprawy życia ludności jest produkt krajowy brutto. Drugie Europejskie Badanie Jakości Życia (EQLS), organizowane przez Eurofound, podkreśla znaczenie subiektywnego samopoczucia jako zewnętrznej kontroli wskaźników ekonomicznych. W takim ujęciu jakość życia pełni funkcję miernika, jeśli nie zastępczego dla PKB, to komplementarnego w ocenach sytuacji gospodarczo-społecznej. Dyskusje te miały dotychczas charakter nieudokumentowany empirycznie, aczkolwiek zaczynają pojawiać się pierwsze prace typu modelowego określające wpływ zadowolenia z życia na dynamizm zawodowy i materialny w przyszłości 2. Definicja jakości życia Jakość życia jest przedmiotem badań przedstawicieli wielu nauk, począwszy od lekarzy i psychologów, aż po socjologów, ekonomistów i polityków, co pozwala określić charakter tej kategorii jako interdyscyplinarny. Jest pojęciem powszechnie używanym do oceny społecznych efektów stanu gospodarki oraz stopnia zaspokojenia potrzeb ludności, ale jest zbyt często używane zamiennie przez media przy opisie zmian warunków życia ludności, które należy uznać za podstawowy czynnik warunkujący jakość życia. Termin ten jest konstruktem społecznym związanym z teorią potrzeb człowieka, a obecnie także z teorią wyboru konsumenta. Jakość życia jest zależna od styku wielu sfer życia człowieka, w tym co należy podkreślić w szczególności od psychiki człowieka. Jest zatem zmienna, jednak dzięki wielu rozpoznaniom empirycznym mniej niejednoznaczna niż pojęcie godności życia 3. Oba wymienione pojęcia jakość życia oraz godność życia wchodzą w skład tetrady następujących składowych: warunki życia poziom życia jakość życia godność życia, wzajemnie warunkujących się w końcowej ocenie i tworzących w prezentowanej kolejności związek przyczynowo-skutkowy. 2 J. E. De Neve, A. J. Oswald, Estimating the influence of life satisfaction and positive affect on later income using sibling fixed-effects, CES Ifo Working Paper No. 4008, Category 13, Behavioural Economics November 2012, s L. Kołakowski, Po co nam pojęcie sprawiedliwości społecznej?, w: Moje słuszne poglądy na wszystko, Znak, Kraków 2011, s. 189.

15 Nowa rola jakości życia w ekonomii 15 W Polsce swoista kariera pojęcia jakości życia jako przedmiotu badań nad miarą postępu społecznego zaczęła się w latach 80. ubiegłego wieku w medycynie, ale prawie jednocześnie i w ekonomii za sprawą użycia tzw. metody genewskiej, prowadzącej do syntetycznej oceny rozwoju społecznego 4. Dyskusje o jakości życia po raz pierwszy rozpoczęto podczas IX Światowego Kongresu Socjologicznego w 1978 roku w Uppsali. Do tego czasu żadna z największych, wielotomowych encyklopedii nie zawierała hasła jakość życia. Pod koniec XX wieku zarówno psycholodzy, jak i ekonomiści szukali sposobów zastąpienia PKB wskaźnikiem szczęścia jako składnika jakości życia, który mógłby przynajmniej towarzyszyć, jeśli nie zastąpić PKB w roli syntetycznego miernika kondycji społeczeństwa. Warto przypomnieć, że prekursorem takiego podejścia był Jeremy Bentham, który w 1781 roku zaproponował ocenę sytuacji życiowej człowieka za pomocą tzw. rachunku szczęśliwości, którego wynik pochodził z bilansu porównań przyjemności i przykrości. Warto zanotować, że jedną z przyjemności było posiadanie bogactwa 5. J. Czapiński, przeprowadzając obszerną analizę współzależności między zamożnością ludzi a ich dobrostanem psychicznym, wskazał na kilka mierników rozwoju społecznego, które były proponowane w miejsce PKB 6. Stwierdził między innymi, że mimo iż wiele zmienia się na lepsze, to wiele złego można przypisać gospodarczemu wzrostowi i szerzej zmianom cywilizacyjnym i gdyby za miarę wzrostu gospodarczego przyjąć wskaźniki poczucia szczęścia, bilans były dodatni. Powołując się na dane Głównego Urzędu Statystycznego oraz raportu Diagnoza społeczna, stwierdził, że w latach PKB w wartościach realnych oraz zadowolenie z życia Polaków rosły w podobnym tempie, co oznacza, że tempo zmian dobrostanu psychicznego może nadążać za zmianą sytuacji ekonomicznej kraju, mierzoną poziomem PKB na mieszkańca. T. M. Scanlon przy okazji rozważań nad dobrobytem indywidualnym wprowadził rozróżnienie pojęcia dobrobytu od jakości życia, w definicji której zawarł osobiste doświadczenia (przeżycia) 7. S. M. Kot dodał, że według filozofii utylitarystycznej dobra materialne mogą odgrywać znaczącą rolę w osiąganiu przyjemności czy szczęścia 8. Współczesna koncepcja merkantylizmu psychicznego (odczuwanie szczęścia dzięki zachowaniom charakterystycznym dla konsumpcjonizmu) opisana przez M. Górnik-Durose mogła być zatem użyteczna w poszukiwaniach źródeł większego zadowolenia z życia i kreowania u jednostek, grup społecznych odczuć szczęśliwego życia 9. Szczególne znaczenie wpływu kupowania dóbr i usług na odczuwanie pozytywnych stanów emocjonalnych miało 4 A. Luszniewicz, Statystyka społeczna, PWE, Warszawa 1982, s Za: J. Fox, Ekonomia dobrostanu, Harvard Business Review czerwiec 2012, s J. Czapiński, Ekonomia szczęścia i psychologia bogactwa, Nauka 2012, nr 1, s Za: S. M. Kot, Z punktu widzenia ekonomisty teoretyka, w: Dobrobyt społeczny, nierówności i sprawiedliwość dystrybutywna, red. S. M. Kot, A. Malawski, A. Węgrzycki, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2004, s Ibidem, s M. Górnik-Durose, Psychologiczne aspekty posiadania między instrumentalnością a społeczną użytecznością dóbr materialnych, Uniwersytet Śląski, Katowice 2002.

16 16 Teresa Słaby dla osób niezamożnych. T. Kasser stwierdził, że pogoń za dobrami materialnymi jest najsilniejszym wskaźnikiem ogólnej jakości życia 10. Badania Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) z 2011 roku wskazują na wciąż utrzymujący się trend szaleństwa zakupów u Polaków. Z. Bauman stwierdził, że spotkanie towaru z konsumentem jest dla państwa kapitalistycznego warunkiem istnienia, a pomysł ustanowienia limitu wzrostu konsumpcji wydaje się księżycowy nawet w imię ratowania równowagi ekologicznej 11. Stwierdził dalej, że konsumpcjonizm ( ) nie znosi samoograniczeń, ale uważa też za absolutnie niezbędne przebudzenie społeczeństw w skali globalnej, aby odzyskać pełnię człowieczeństwa wraz z ludzką godnością i dobrostanem 12. Powstawały różne teorie źródeł szczęścia, co oznacza, że uczeni ciągle tej definicji poszukują. Poczucie szczęścia zostało uznane za przyczynę rewolucji w ekonomii oraz redefinicji głównego miernika osiągnięć gospodarczych 13. Pionierem badań nad szczęściem był Ed Diener, który jest uważany za autorytet tej w dziedzinie. Jest pomysłodawcą narodowego wskaźnika szczęścia brutto, który zaproponował do pomiaru zamożności społeczeństw (obok PKB). Ciągłe poszukiwania definicji szczęścia zaowocowały nowym pojęciem jego autorstwa, a mianowicie definicją bogactwa psychicznego, utożsamianego z dobrostanem i wysoką jakością życia, które obejmuje: zadowolenie z życia (poczucie, że życie ma sens) i poczucie szczęścia; duchowość i poczucie sensu życia; pozytywne postawy i emocje; serdeczne relacje społeczne; interesującą pracę; wartości i cele życiowe, zdrowie oraz zasoby materialne wystarczające do zaspokojenia potrzeb. Jeżeli którykolwiek z wymienionych aspektów nie jest spełniony, jakość życia nie będzie oceniona wysoko 14. Kamieniem węgielnym tak zdefiniowanego bogactwa psychicznego jest szczęście, które przyczynia się do lepszego funkcjonowania w życiu, a więc szczęście może sprzyjać pomnażaniu zasobów fizycznych, intelektualnych i społecznych, wpływać na stan zdrowia, relacje oraz osiągnięcia zawodowe i osobiste. Może być stanem sprzyjającym refleksjom nad ładem ekologicznym i zmianą stylu życia. Trudno ponadto nie wskazać, że kojarzenie jakości życia wyłącznie z poczuciem szczęścia, co jest głównym hasłem ekonomii szczęścia, wywołuje liczne przynajmniej polemiczne, jeżeli nie krytyczne komentarze. I tak na przykład T. J. DiLorenzo przestrzega przed euforią odkrycia, że nieograniczony interwencjonizm państwa spowoduje, że społeczeństwa będą szczęśliwe 15. Powołuje on się również na rozmowy z B. Freyem, uważanym za lidera badań 10 T. Kasser, Dobre życie czy życie dobrami? Psychologia pozytywna i poczucie dobrostanu w kulturze konsumpcji, w: Psychologia pozytywna, red. P. A. Linley, S. Joseph, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s Z. Bauman, To nie jest dziennik, Polity Press. Cambridge Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012, s Ibidem, s B. S. Frey, Happiness: A revolution in economics, MIT Press, Cambridge E. Diener, R. Biswas-Diener, Szczęście. Odkrywanie bogactwa psychicznego, Smak Słowa, Sopot 2010, s

17 Nowa rola jakości życia w ekonomii 17 ekonomii szczęścia, który broniąc idei zastępowania obserwacji faktycznych decyzji zakupu odpowiedziami uzyskanymi w badaniach ankietowych, krytykował prawdziwość danych składających się na PKB, co wcale nie oznacza, że ekonomia szczęścia dostarcza danych prawdziwych. Przytacza także dość szokującą krytykę idei ekonomii szczęścia Ch. Snowdona, nawiązującą do powrotu poprzez ekonomię szczęścia do ideologii marksizmu, opartej na krytyce tego, co osiągnęły w zakresie poziomu życia i wolności kraje kapitalistyczne 16. Przeciwwagą o charakterze pośrednim dla zależności szczęścia (dobrostanu psychicznego) od bogactwa są interesujące rozważania Czapińskiego dotyczące relacji/zależności między bogactwem a szczęściem 17. Ekonomistom trudniej odejść od analizy wpływu dochodów, bogactwa na jakość życia, eksponują znaczenie działania prawa malejącej użyteczności krańcowej, choć wyniki wielu badań wskazują, że związek między dochodami a jakością życia jest niewielki 18. Od początku lat 60. XX wieku proste pytanie: od czego zależy dobrostan psychiczny i jakość życia? zaowocowało wieloma połączonymi badaniami w psychologii i ekonomii. Za źródło zadowolenia z życia i szczęścia jako czynnika sprawczego uczyniono między innymi pieniądze, sytuację materialną, posiadanie dóbr, korzystanie z usług (konsumpcja) w skali mikro, natomiast poziom PKB uznano za miernik w skali makro. Dane z badań G. Gallupa z lat dla 124 krajów, które przytacza Czapiński, nie potwierdzają zasady pieniądze dają szczęście. Odnosi się ona bowiem wyłącznie do ludzi ubogich. Analiza wielowymiarowej zależności bogactwa i jakości życia także schładza zapędy zawarte w tej zasadzie, bo dobrostan psychiczny wywołany bogactwem jest umniejszany przez chociażby zjawiska negatywne (np. bezrobocie, kataklizmy ekologiczne). Poza tym wiele innych czynników wykazuje silną korelację z PKB. Rodzi to wątpliwość co do opierania się we wnioskach na zależności jakości życia tylko od PKB na podstawie prostych korelacji. P. Michoń przytacza wiele przykładów badań, które doprowadzają do ważnej i słusznej konkluzji w kontekście wpływu sytuacji materialnej na szczęście, a mianowicie głównie uszczęśliwia nas bycie bogatszymi niż inni 19. Porównywanie z sytuacją innych, o podobnym statusie oraz konfrontacja tego, co mamy, z tym, co chcielibyśmy mieć, to dwa podstawowe źródła wzrostu lub spadku odczuwanego szczęścia. Nie można ponadto zapomnieć o wpływie zmian systemowopolitycznych, trendów globalizacyjnych, kryzysów gospodarczych, które mogą powodować pewną deformację w generalizowaniu wniosków. Za najbardziej charakterystyczne działania w zakresie definicji jakości życia należy uznać zatem dwie zmiany. Po pierwsze odejście od subiektywnych ocen wyłącznie stanów duchowych i emocjonalnych na rzecz badania również subiektywnie ocenianego poziomu życia (stopnia zaspokojenia potrzeb), co rozmywa potrzebne w badaniach 16 Ch. Snowdona, The spirit level delusion: Fact-checking in left s new theory of everything, Monday Books 2011, s J. Czapińskiego, op. cit., s Ibidem, s P. Michoń, Ekonomia szczęścia, Dom Wydawniczy Harasimowicz, Poznań 2010, s. 121 i nast.

18 18 Teresa Słaby empirycznych ostre decyzje odnośnie do tego, co jest miernikiem, a co czynnikiem. A po drugie włączenie do badań dotyczących źródeł jakości życia obok zadowolenia z życia oraz szczęścia elementu posiadania rzeczy materialnych. I choć związek między zamożnością a jakością życia nie jest taki prosty, jego istnienie jest wyraźnie zauważalne w opiniach respondentów. Należy zauważyć, że posiadanie dóbr może wyzwalać pewne stany emocjonalne, co spowodowało szersze zainteresowanie się tym problemem przez psychologów, przy czym badania te charakteryzuje duży indywidualizm koncepcji w odniesieniu do konkretnych warunków życia danego społeczeństwa oraz ukształtowanych historycznie norm kulturowych, moralnych i etycznych. Reorientacja podejścia do definicji nawiązująca do istoty jakości życia polegała głównie na odejściu od mierników ilościowych i oparciu badań na subiektywnych ocenach własnego życia przez jednostki. Jakość życia oparta na subiektywnych ocenach odnosi się do postrzegania niewątpliwie obiektywnych realiów, ale jest przede wszystkim oceną własnych wewnętrznych odczuć. Powoduje to komplementarne podejście do oceny zmian społecznych. Pełna ocena jakości życia jednostki i społeczeństwa odbywać się powinna na podstawie obiektywnych mierników poziomu życia, ale także na subiektywnych ocenach zadowolenia, satysfakcji i poczucia szczęścia. Chociaż integralność badań poziomu i jakości życia wydawałaby się oczywista, jednak odmienny jest cel tych badań, nieidentyczny zbiór mierników, a przede wszystkim różny charakter używanych mierników (obiektywne lub subiektywne). Na przykład tytuł Quality of life in a European perspective w badaniu The euromodule 2011 sugeruje treść poświęconą wyłącznie jakości życia, podczas gdy ma o wiele szerzej zakreślony cel badań i opiera się na kombinacji mierników obiektywnych warunków życia, subiektywnie ocenianej jakości życia oraz jakości życia społeczeństwa jako całości, w tym także spójności społecznej. W badaniu spójności społecznej i jakości życia przeprowadzonym w 2011 roku przez GUS decydujące znaczenie analityczne nadano materialnym warunkom bytu, a w szczególności sytuacji dochodowej gospodarstw domowych, która determinuje, ale nie mierzy, jakości życia. Do mierników jakości życia zaliczono konsumpcję dóbr i usług, której dostępność zależy od sytuacji materialnej gospodarstw, a która może być jedynie czynnikiem warunkującym ocenę jakości życia. W warunkach współczesnych, choćby życia w gospodarce rynkowej, pojawiają się nowe potrzeby, których występowanie dotychczas nie było tak ważne dla jednostek. Przykładem tego jest konsumpcja dóbr i usług budujących prestiż i pozycję w otoczeniu. Rozszerza to znacznie zakres badawczy jakości życia człowieka o nowe potrzeby, co z drugiej strony wiąże się również z potrzebami ładu ekologicznego, mającego ogromny wpływ na zrównoważony rozwój T. Borys, Jakość życia a wskaźniki ekorozwoju, w: Metodologia pomiaru jakości życia, materiały ogólnopolskiej konferencji w Karpaczu, Akademia Ekonomiczna im. O. Langego we Wrocławiu, Wrocław 2001, s. 17.

19 Nowa rola jakości życia w ekonomii 19 Zbiór pojęć związanych z jakością życia musi obejmować takie zbiory informacji, aby ich efektywność funkcjonalna odpowiadała również specyfice tzw. ciemnych stron przemian gospodarczo-społecznych współczesnego świata, do których zalicza się ubóstwo, deprywację potrzeb, niedobory konsumpcji, niespójność społeczną 21. Spowodowało to pojawienie się nowego konstruktu pojęciowego, jakim jest zło-byt (ill-being), co w konsekwencji w przyszłości doprowadzi zapewne do podziału badań nad jakością życia na dwa nurty: dobro-stanu oraz zło-stanu, istnieje bowiem obecnie wiele komponentów zło-bytu w definicjach i celach badań naukowych dotyczących jakości życia, które powinny być badane oddzielnie jako czynniki wpływające na jakość życia. Rozwój cywilizacji i technologii wywołuje wręcz konieczność zdrowego i zrozumiałego materializmu. Kasser głosił, że społeczna choroba, która dotknęła najpierw społeczeństwo amerykańskie, a następnie europejskie tzw. affluenza doprowadzi do stanów niepotrzebnego zadłużania się, strachu i marnotrawstwa 22. Był on dość mocno przeciwny koncepcji mówiącej, że bogactwo może prowadzić do szczęścia. Twierdził, że wśród tych, którzy uważają się za bogatych, jest wielu nieszczęśliwych. Materializm i nieszczęścia stanowiły w jego ocenie nierozłączną parę. Współczesny człowiek żyje w otoczeniu kupionych przez siebie dóbr i usług. M. Górnik- -Durose przywoływała w tym nurcie rozważań myśli guru postmodernizmu J. Baudrillarda ( ) 23. Już w 1970 roku w swojej książce o konsumpcyjnym społeczeństwie pisał on, że ludzie żyją w społeczeństwie, w którym wszystko jest towarem, który można kupić i sprzedać. Jakość życia a granice wzrostu gospodarczego Nowa rola jakości życia w gospodarczo-społecznej erze zrównoważonego/ekologicznego rozwoju związana jest z rzeczywistością wyczerpywania się naturalnych zasobów Ziemi, spowodowaną nadmierną konsumpcją. Pożądana zmiana uzależniona jest przede wszystkim od aspiracji konsumentów, która może modyfikować stany emocjonalne i duchowe określające odczuwanie jakości życia. Jest to znany postulat skierowany do jednostki, natomiast w stronę społeczeństwa kierowane są apele o mobilizację ruchu obywatelskiego w skali światowej, który może wymuszać zmniejszenie zużycia coraz droższej energii. W wypełnionym wieloma dobrami świecie konsumpcji zauważono już pierwsze zmiany zachowań, a mianowicie konsument zaczyna być nastawiony na przeżywanie emocji oraz innych duchowych doznań. W literaturze przedmiotu pojawiła się ekonomia 21 T. Słaby, Nowe propozycje w badaniach jakości życia, Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów SGH, z. 108, SGH, Warszawa 2011, s T. Kasser, op. cit. 23 M. Górnik-Durose, Kupowanie rzeczy, kupowanie doświadczeń nowe zjawiska w zachowaniach konsumenckich, w: Psychologiczne uwarunkowania zachowań ekonomicznych, red. M. Goszczyńska, M. Górnik-Durose, Difin, Warszawa 2010.

20 20 Teresa Słaby doświadczenia zaproponowana przez J. Pine a i J. Gilmora, która zaczęła zastępować ekonomię posiadania 24. Istotę tego nowego pojęcia w marketingu wykorzystuje się w hasłach typu: zapewnij swoim odbiorcom niezapomniane przeżycia albo zgiń. Celem badań w ekonomii doświadczenia są wewnętrzne przeżycia, potrzeby spotkania w zakupionej książce innego świata, a nie emocje po samym zakupie kolejnych dóbr. Według Baumana współczesna konsumpcja to kolekcjonowanie wrażeń, a nie rzeczy materialnych 25. Psycholodzy i socjolodzy zainteresowali się zmianą zachowań prawie jednocześnie z ekonomistami, już bowiem T. Scitovsky zauważył, że konsument poszukuje radości doświadczeń bardziej niż nadmiaru dóbr, komfortu 26. Znudzeni tym konsumenci chcą konsumować także emocje, niepowtarzalne wrażenia, radość. Czy współczesny konsument doświadcza szczęścia dzięki posiadaniu dóbr? Badania psychologów tego nie potwierdzają. Odwrotnie, to doświadczenia emocji i przeżyć wewnętrznych czynią ludzi bardziej szczęśliwymi niż posiadanie rzeczy materialnych, na co wskazują liczne badania. Stwarza to przesłanki do pozytywnego myślenia o wpływie osiągniętej jakości życia na zmianę jego stylu w kierunku redukcji konsumpcjonizmu. W takim ujęciu jakość życia odgrywa rolę czynnika zmian, staje się bowiem składnikiem racjonalnej konsumpcji, usytuowanej oczywiście w określonych warunkach jej realizacji (otoczenie oraz cechy konsumentów). Dodać należy, że działania samoograniczające ludzi są niewątpliwie trudne, mimo świadomości zagrożeń dla ekosystemu Ziemi, ponieważ potrzeby człowieka nie są stabilne. Kupowanie raczej doświadczeń przyjemności niż konkretnych dóbr czy usług jest już nowym zauważalnym zachowaniem konsumenckim. Zamiast dóbr konsument chce zaspokajać swój wilczy apetyt na nowość poprzez nowe doświadczenia 27. Odkąd posiadanie rzeczy w wyniku demokratyzacji i akcesoryzacji straciło w wielu kręgach społecznych moc budowy statusu, a nawet nie jest już traktowane jako budulec wizerunku, doświadczanie przyjemności dzięki różnorodności wewnętrznego przeżywania stwarza inne, bogatsze, wręcz tajemnicze emocje, poczucie wolności, inspiruje do rozwoju własnego ja. Człowiek poprzez doświadczenia wewnętrzne sam siebie nagradza w postaci aktu kupowania, co daje wyższe poczucie radości i szczęścia. J. Marsh na konferencji TED (Technology, Entertainment and Design), która miała miejsce w lutym 2011 roku w Sydney, powiedział: Tysiące ludzi wiodą życie w niemej rozpaczy, spędzając długie, męczące godziny w pracy, której nie znoszą, by móc kupić rzeczy, których nie potrzebują, po to, żeby zrobić wrażenie na ludziach, których nie lubią 28. W cytowanym artykule znaleźć można wiele przykładów krytyki coraz dłuższej pracy w celu coraz większej konsumpcji. Można jednak zapoznać się także z różnymi pomysłami na inne życie, które 24 J. Pine, J. Gilmor, Welcome to the experience economy, Harvard Bussiness Review July 1998, s Z. Bauman, op. cit., s T. Scitovsky, The joyless economy. The psychology of human satisfaction, New York Oxford M. Górnik-Durose, Kupowanie rzeczy op. cit., s Za: R. Siewiorek, Uciec z ubojni dusz, Gazeta Wyborcza z