Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii w okresie II wojny wiatowej

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie Seria: Zeszyty Historyczne 2010, z. XI ks. Jan ZWI ZEK Akademia im. Jana D ugosza w Cz stochowie Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii w okresie II wojny wiatowej 1. Wprowadzenie Wraz z Wojskiem Polskim po kl sce wrze niowej na tu acz dol udali si tak e kapelani wojskowi oraz m odzi duchowni, którzy w tej tragicznej chwili zdecydowali si podj s u b dla Ojczyzny w szeregach polskich o nierzy. Taki sam los spotka biskupa polowego Józefa Gawlin. Biskup polowy doskonale zdawa sobie spraw z donios o ci s u by kapelanów wojskowych w ród o nierzy. Taka sama opinia panowa a w ród najwy szych w adz wojskowych. W tych okoliczno ciach polscy kapelani wojskowi znale li si z polskimi oddzia ami we Francji, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii czy nawet w Egipcie. W polskich jednostkach wojskowych nie brakowa o zawodowych kapelanów wojskowych czasów II Rzeczypospolitej. Najwcze niej zosta o zorganizowane duszpasterstwo w ród polskich o nierzy we Francji, gdzie wszystkie jednostki wojskowe posiada y przydzielonych do nich kapelanów wojskowych. Zaistnia e braki w ród kapelanów zawodowych uzupe niali m odzi kapelani, którzy wcze- niej musieli uko czy szko podchor ych w Coetquidan 1. W Szwajcarii znale li si w obozach jenieckich polscy o nierze, w tym ca a 2. Dywizja Strzelców Pieszych gen. Bronis awa Prugara-Ketlinga. Szwajcaria wszak e w tym czasie nie bra a udzia u w dzia aniach wojennych i przebywaj cy na jej terytorium o nierze Wojska Polskiego nie mogli anga owa si w dzia- 1 Z. Werra, B. Polak, Duszpasterstwo Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie, [w:] Historia duszpasterstwa wojskowego na ziemiach polskich, red. J. Zió ek, Lublin 2004, s. 595.

2 168 ks. Jan ZWI ZEK aniach zbrojnych. W tych okoliczno ciach na terytorium Szwajcarii zosta y jedynie obozy jenieckie polskich o nierzy, którzy znale li tutaj warunki przetrwania. Badania nad tym problemem w Szwajcarii nie ukaza y jeszcze pe nego obrazu zarówno liczby polskich o nierzy, jak i obozów jenieckich dla Polaków w tym kraju. Dla Wojska Polskiego by a to wielka pomoc ze strony neutralnego kraju, wokó którego toczy a si straszliwa wojna. Przebywaj cy w tych obozach jenieckich polscy o nierze mieli zapewnione nie tylko warunki pobytu, ale tak- e mo liwo leczenia po odniesionych ranach podczas dzia a frontowych, leczono tak e inne choroby, np. choroby p uc. Jeszcze trudniejsza jest sprawa zwi zana z poznaniem dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego w tym kraju. Jedynie mo na by o dotychczas przypuszcza, e w polskich oddzia ach jenieckich w Szwajcarii takie duszpasterstwo istnia o, analogicznie do lat przedwojennych. Wymieniona wy ej publikacja KUL-owska na temat duszpasterstwa wojskowego w Polsce jedynie wzmiankuje, e w 1940 r., kiedy we Francji w formuj cym si Wojsku Polskim by o organizowane duszpasterstwo wojskowe ze wszystkimi strukturami, kapelani wojskowi udali si z polskimi o nierzami m.in. do Szwajcarii Organizacja polskiego duszpasterstwa wojskowego przez biskupa polowego Józefa Gawlin Duszpasterstwem wojskowym w oddzia ach Wojska Polskiego kierowa biskup polowy Józef Gawlina ( ). W czasie I wojny wiatowej uczestniczy w walkach w Azji Mniejszej jako o nierz armii niemieckiej, w której pozna ycie obozowe, a jednocze nie opiek duszpastersk wobec o nierzy. Po zako czeniu dzia a wojennych i zwolnieniu z wojska wst pi do Seminarium Duchownego we Wroc awiu, gdzie uko czy studia filozoficzno-teologiczne oraz przyj wi cenia kap a skie w 1921 r. Po utworzeniu diecezji katowickiej zosta do niej inkardynowany. Przez wiele lat by proboszczem w Królewskiej Hucie. By dobrym organizatorem ycia parafialnego, a szczególnie by znany jako dzia acz Akcji Katolickiej, któr w swojej parafii bardzo dobrze prowadzi. W dniu 15 II 1933 r. zosta mianowany biskupem polowym Wojska Polskiego. Po 1939 r. zosta naczelnym duszpasterzem Wojska Polskiego na Zachodzie Tam e, s P. Nitecki, Biskupi Ko cio a w Polsce. S ownik biograficzny, Warszawa 1992, s. 63.

3 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego Dzia alno duszpasterska w Wojsku Polskim od pocz tku napotyka a na wiele trudno ci. Najwa niejsza, a zarazem najbardziej dra liwa by a sprawa mianowania i zale no ci s u bowej kapelanów wojskowych. Chodzi o o bezpo- redni jurysdykcj nad kapelanami wojskowymi. W adze wojskowe uwa a y, e kapelani winni by bezpo rednio zale ni od w adz wojskowych, natomiast biskup polowy uwa a, e jako duchowni powinni bezpo rednio podlega jego jurysdykcji. Z tego powodu dochodzi o do powa nych konfliktów pomi dzy obu zwierzchno ciami w wojsku. Biskup Gawlina ostatecznie utrzyma swoj bezpo- redni jurysdykcj nad kapelanami wojskowymi, ale taka sytuacja nie oznacza- a, e wszyscy przedstawiciele w adz wojskowych, w tym gen. W adys aw Sikorski, akceptowali bezpo redni zwierzchno biskupa polowego. Sytuacja nie zmieni a si, jak wspomina biskup Gawlina, po zako czeniu kampanii wrze- niowej oraz w czasie tworzenia polskiej armii na Zachodzie. Mimo tych sporów kapelani towarzyszyli wojsku polskiemu we Francji, Wielkiej Brytanii i w innych krajach. Przede wszystkim biskup Gawlina konsekwentnie organizowa struktury duszpasterstwa wojskowego w krajach, w których przebywali polscy o nierze, którzy jednocze nie byli zaanga owani w dzia ania zbrojne przeciwko wojskom niemieckim. Z up ywem czasu zacz o si zmienia stanowisko najwy szych w adz wojskowych wobec duszpasterstwa wojskowego, a szczególnie wobec kapelanów wojskowych. W dniu 27 VIII 1940 r. Naczelny Wódz i Premier Rz du Polskiego gen. W adys aw Sikorski, zapraszaj c biskupa polowego Józefa Gawlin do wizytacji polskich oddzia ów wojskowych na Zachodzie, w której mia uczestniczy tak e prezydent, stwierdzi : Niech Ksi dz Biskup nie s dzi i rozumie, e co przeciwko duchowie stwu wojskowemu mam. Ceni i powa am jego prac. Wiem, e wszyscy dobrze pracowali. Gdy go prosi em, eby temu duchowie stwu da w jaki sposób publiczn satysfakcj, odpowiedzia, jak to uczyni. Ja to Panu Genera owi u atwi 4. Relacjonuj c przebieg zapowiedzianej wizytacji, biskup Gawlina pisa : Po inspekcji wspólnej, podczas której si przekona em, e w adza duchowna o wiele gruntowniej wizytacje przeprowadza ani eli wiecka [wcze niej biskup Gawlina przeprowadzi wizytacj oddzia ów wojskowych pod k tem duszpasterstwa wojskowego przyp. J.Z.] [ ], podszed em do Genera a i zapyta em Go wobec wszystkich g o no, czyby nie mia jakiego polecenia dla ksi y kapelanów, na których zjazd w a nie piesz. O wiadczy równie g o no. «Prosz Ksi dza Biskupa, podnios y si jakie nieprzytomne pog oski, jakobym co przeciwko ksi - om kapelanom mia. Otó to wszystko nieprawda. Przeciwnie, ceni ich prac, 4 J. Gawlina, Wspomnienia, oprac. J. Myszor, Katowice 2004, s. 193.

4 170 ks. Jan ZWI ZEK doceniam j i wiem, e si dobrze sprawowali. Zechce wi c Ksi dz Biskup ich ode mnie serdecznie pozdrowi i powiedzie im, e licz nadal na nich» 5. Nie oznacza o to wszak e ko ca trudno ci biskupa polowego w realizacji swych obowi zków, zwi zanych z duszpasterstwem wojskowym. W dniu 16 V 1941 r. ydowska Agencja Prasowa og osi a protest (Schwartzbarta), e rz d polski z polecenia biskupa polowego wyda w j zyku polskim przek ad Nowego Testamentu, a pomin Stary Testament, mimo e o nierze ydowscy i polscy chcieli tak e t umaczenia Starego Testamentu. Biskup t umaczy, e nie rz d, ale biskup polowy wyda Nowy Testament, na co otrzyma rz dow dotacj w wysoko ci 300 funtów, a 600 funtów do o y z w asnych funduszów. Natomiast edycja Starego Testamentu wynios aby 3600 funtów i to tak sum nale a o najpierw zgromadzi, a potem przyst pi do realizacji tego wydawnictwa 6. Katolicka dzia alno publicystyczna w wojsku z braku funduszów upad a, a jedynie ks. Boche ski otrzyma pó szpalty tygodniowo w Dzienniku o nierza, ale ten tekst by cenzurowany 7. Biskup Gawlina doskonale zdawa sobie spraw, e najwa niejszym jego obowi zkiem by o zorganizowanie duszpasterstwa wojskowego w ród polskich o nierzy na Zachodzie. W tym celu odbudowa struktury przedwojennego duszpasterstwa wojskowego, jakie istnia y w II Rzeczypospolitej. Dla wszystkich jednostek wyznaczy kapelanów wojskowych, a w wi kszych jednostkach wojskowych utworzy dziekanaty wojskowe, w których dziekani wojskowi koordynowali w imieniu biskupa polowego dzia alno duszpastersk. Sam za biskup organizowa spotkania z kapelanami wojskowymi, celem doskonalenia form pracy duszpasterskiej w wojsku. By y zazwyczaj rekolekcje zamkni te dla tych e kapelanów, w czasie których biskup nie tylko dba o pog bienie ycia religijnego samych kapelanów, ale tak e udziela praktycznych porad organizacyjnych w ich pracy wojskowej. Ale biskup Gawlina podobne rekolekcje zamkni te organizowa tak e dla oficerów. Taka forma wicze duchowych, w ca kowitym oderwaniu od spraw codziennych, dla wi kszo ci oficerów by a niezrozumia a, ale ostatecznie biskup zdo a przekona w adze wojskowe o s uszno ci takich rekolekcji, a Naczelny Wódz zgodzi si na ich organizowanie. Takie rekolekcje dla oficerów przeprowadza sam biskup lub dominikanin o. prof. Boche ski w Perth 8. W dzia alno ci pasterskiej biskupa Gawliny, w wietle przywo ywanych Wspomnie, dostrzega si jego wielk aktywno, g ównie w tych jednost Tam e, s Tam e, s Tam e, s Tam e, s. 218.

5 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego kach wojskowych i w tych pa stwach sojuszniczych, które by y bezpo rednio zaanga owane w dzia ania zbrojne przeciwko Niemcom. Bardzo wa na i odpowiedzialna by a jego misja duszpasterska w tworz cym si Wojsku Polskim na terenie Zwi zku Radzieckiego Polskie duszpasterstwo wojskowe w Szwajcarii Znamienn rzecz by o to, e biskup polowy nie wspomnia o duszpasterstwie wojskowym na terenie neutralnej Szwajcarii. Znaj c aktywno i gorliwo duszpastersk arcybiskupa Gawliny, nie mo na przypuszcza, e sprawa opieki duszpasterskiej dla je ców wojennych w Szwajcarii by a mu oboj tna. Najprawdopodobniej brak oficjalnych kontaktów z je cami wojennymi w Szwajcarii wynika z faktu neutralno ci tego kraju. Biskup polowy by nie tylko wysokim przedstawicielem wojskowym, ale jednocze nie przedstawicielem pa stwa polskiego. Jego oficjalne pobyty czy nawet rozkazy wzgl dem duszpasterzy wojskowych w Szwajcarii mog yby by odczytane jako pogwa cenie neutralno- ci. St d wyp ywa a znaczna niezale no polskiego duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii i zwierzchnictwo nad nim episkopatu szwajcarskiego, g ównie tych biskupów, na terenie których diecezji znajdowa y si obozy jenieckie. Stwierdzi trzeba, e biskupi szwajcarscy odnosili si z du ym zrozumieniem i yczliwo ci tak dla duszpasterstwa wojskowego, jak i polskich kapelanów wojskowych. Dzi ki aktywno ci o rodka dokumentacji dzia alno ci polonijnej w Rapperswilu zosta y zgromadzone bezcenne wiadomo ci dotycz ce m.in. wojennego duszpasterstwa w ród polskich je ców wojennych w Szwajcarii. Zdawa sobie nale y spraw, e zgromadzone materia y nie dokumentuj ca ego procesu organizowania i dzia ania duszpasterstwa w tym kraju, ale nawet te niekompletne dokumenty stwierdzaj, e takie duszpasterstwo istnia o w Szwajcarii. Ka dy natomiast przedstawiaj cy nawet niewielkie fragmenty tej dzia alno ci dokument jedynie potwierdza ten fakt. Dzisiejszy badacz historii chcia by korzysta z kompletnych dokumentów i dobrze przygotowanych do pracy naukowej. Tymczasem w Rapperswilu zosta y zgromadzone jedynie te dokumenty, które cz sto okazyjnie odnaleziono na obczy nie i dzi ki yczliwo ci ludzkiej zosta y przekazane do tych cennych zbiorów polonijnych. Ale za to, co zdo ano ocali i uratowa przed zapomnieniem w Rapperswilu, zarz dowi archiwum i jego 9 Tam e, s

6 172 ks. Jan ZWI ZEK wspó pracownikom nale si najwy sze s owa uznania i wdzi czno ci 10. Ta wdzi czno nale y si tak e ze strony Ko cio a katolickiego w Polsce, a g ównie duszpasterstwa wojskowego, bowiem w zbiorach archiwalnych znalaz o si potwierdzenie wielkiego zaanga owania i troski duszpasterskiej polskich kapelanów w sprawy duszpasterskie polskiego o nierza, a tym samym w dzie o s u by w asnemu Narodowi i Ojczy nie Próba charakterystyki dokumentacji wojskowej dzia alno ci duszpasterskiej Jakie przeto materia y ród owe, dotycz ce polskiego duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii, znajduj si w zbiorach archiwalnych w Rapperswilu. Zosta y zgromadzone modlitewniki i piewniki pie ni religijnych, jakimi pos ugiwali si polscy je cy wojenni podczas nabo e stw religijnych. Zachowany zosta tak e bardzo szczegó owy plan rekolekcji dla kapelanów oraz delegatów ró nych obozów jenieckich, jakie zosta y odprawione w ci gu tygodnia w Einsiedeln w dniach od 22 do 28 listopada 1942 r. Ju te fragmentaryczne wiadectwa pozwalaj stwierdzi, e duszpasterstwo wojskowe w obozach jenieckich by o zorganizowane i by o doskonalone. Nale y podkre li, e tre i zawarto polskich modlitewników dla je ców wojennych w Szwajcarii by a wzorowana na uk adzie tego rodzaju modlitewników w przedwojennej Polsce. By y to ksi - eczki do nabo e stwa ma ego formatu, aby atwo móg z nich korzysta o nierz i zabiera je z sob nawet w najtrudniejszych sytuacjach yciowych. Zawarte by y w nich najwa niejsze tre ci religijne. Na szczególne podkre lenie zas uguje fakt, e te modlitewniki i ksi eczki do nabo e stwa by y wydawane przez szwajcarskie instytucje wydawnicze, a zawsze zawiera y pozwolenie na korzystanie z nich wydawane przez szwajcarskich biskupów. Dla polskiego o nierza na obczy nie wa ne by o to wszystko, co przypomina o Ojczyzn. Modlitwy i pie ni religijne, znane mu z czasów pobytu w rodzinnych stronach, na obczy nie nabiera y szczególnego znaczenia, bowiem pod wp ywem ich tre ci wraca do umi owanej Ojczyzny. Tak e z rodzinnych stron, z domu rodzinnego i ko cio a parafialnego pami ta wi te obrazy, których kopie na obczy nie tak e 10 W tym miejscu wyra am s owa prawdziwej wdzi czno ci dla Pani dr Julii Dziwoki z Akademii im. Jana D ugosza w Cz stochowie, która w du ej mierze u atwi a autorowi wykorzystanie zbiorów dotycz cych duszpasterstwa wojskowego w polskich obozach jenieckich w Szwajcarii. 11 Polacy internowani w Szwajcarii w latach , , Archiwum w Rapperswilu, sygn. 115 [lu ne dokumenty].

7 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego nabiera y specjalnego znaczenia. By y to obrazki niewielkich rozmiarów, które móg w o y do ksi eczki do nabo e stwa, a najcz ciej przedstawia y znane powszechnie w Ojczy nie obrazy Matki Boskiej Cz stochowskiej Królowej Polski i Matki Boskiej Ostrobramskiej. Zauwa y nale y, i w ród zbiorów obrazków religijnych w Rapperswilu znalaz y si obrazki Matki Boskiej Kozielskiej. 5. Obrazki Matki Boskiej Najcz ciej spotykanym by ma y obrazek Matki Boskiej Cz stochowskiej Królowej Polski. By a to kopia Cudownego Obrazu Matki Boskiej z Jasnej Góry. Obrazek ten by powszechnie znany na ziemiach polskich. Liczni pielgrzymi na Jasn Gór, tak e w okresie niewoli narodowej, wracaj c z pielgrzymki na Jasn Gór do swoich domów, przynosili obraz lub obrazek Matki Boskiej Cz stochowskiej. Nawet obrazy wi kszych rozmiarów nie li pielgrzymi do swych domów, zawierzaj c Matce Boskiej w asne domostwo i jego domowników. Drukarnia jasnogórska zapewnia a odpowiedni ilo ci i to dobrej jako ci obrazów Matki Boskiej Cz stochowskiej. Ten obraz towarzyszy tak e polskim emigrantom sta ym i wychod com sezonowym, udaj cym si poza granice ojczystego kraju w poszukiwaniu pracy i chleba. Bardzo cz sto by jedyn pami tk przypominaj c wi zi z domem rodzinnym i okolicami, gdzie taki sam obraz by w kapliczce przydro nej i w rodzinnym ko- ciele parafialnym. Ten sam obrazek towarzyszy polskim je com wojennym w Szwajcarii. Obraz przedstawia Matk Bosk Cz stochowsk w koronach podarowanych przez papie a Piusa X. By on bardzo utrwalony w pami ci o nierzy, a ze wzgl du na ma e rozmiary móg by noszony przez nich w ksi eczkach do nabo e stwa. Obrazek posiada podpis w podwójnej formie Królowo Korony Polskiej, módl si za nami oraz Królowo Polski, módl si za nami. Trudno stwierdzi jednoznacznie, gdzie te obrazki zosta y wyprodukowane. Okoliczno ci wojenne i yczliwo w adz ko- cielnych w Szwajcarii z du ym prawdopodobie stwem sugeruj, e powstawa- y w Szwajcarii, bowiem transport z Jasnej Góry by zbyt niepewny i zbyt niebezpieczny.

8 174 ks. Jan ZWI ZEK Powszechnie znany by równie obrazek Matki Boskiej Ostrobramskiej. Obraz Matki Boskiej z Ostrej Bramy by czczony g ównie przez mieszka ców wschodnich regionów Rzeczypospolitej. Znajdowa si w wi tyniach parafialnych i domach rodzinnych, a by wiadectwem patriotyzmu. o nierzom zamkni tym w obozach jenieckich przypomina zarówno dom rodzinny, jak i czasy w wolnej Ojczy nie. Stawa si w tych okoliczno ciach nie tylko wyrazem oczywistej nostalgii, ale tak e przypomina o wierno ci trwa ym warto ciom w yciu codziennym, w tym mi o- ci do Ojczyzny. o nierzowi i oficerowi polskiemu przypomina woln Ojczyzn, a jednocze nie by wezwaniem do podj cia najwy szego wysi ku w celu jej wyzwolenia spod okupacji hitlerowskiej. Obrazek Matki Boskiej Ostrobramskiej by umieszczony na pocz tku piewniczka ko cielnego o nierza polskiego. Ta niewielka ksi eczka zosta a wydrukowana we Fryburgu w drukarni w. Paw a, z aprobat biskupa Bazylei i Lugano Franciszka von Strenga (episcopus Basiliensis et Luganensis). Bardzo szybko dotar na Zachód do Wojska Polskiego obraz i rze ba Matki Boskiej Kozielskiej, wykonany w obozie jenieckim w Kozielsku przez polskich oficerów artystów, por. Micha a Siemiradzkiego i podchor. Tadeusza Zieli skiego. Wraz z armi gen. W adys awa Andersa obraz i rze ba Matki Boskiej Kozielskiej przedosta y si do Wojska Polskiego na Zachodzie, w tym tak e do obozów jenieckich w Szwajcarii. Pod tym obrazem, podobnie jak i jego kopiami (ma ymi obrazkami), by charakterystyczny napis Matko Bo a Kozielska, prowad nas do Ojczyzny. Rola tych obrazków Matki Boskiej w obozach jenieckich by a du a. Przypomina a o nierzom jak ju nadmienili my czasy ich pobytu w wolnej Ojczy nie oraz rodowisko rodzinne, za którym ka dy o nierz t skni i do którego chcia jak najszybciej powróci. Szczególn wymow posiada obrazek Matki Boskiej Kozielskiej, bowiem u wiadamia o nierzom okupacj sowieck na wschodnich ziemiach polskich i panuj ce tam represje wobec

9 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego Polaków. Przypomina jednocze nie bohaterstwo i patriotyzm polskich oficerów zamordowanych przez w adze radzieckie w Katyniu i w innych miejscach ludobójstwa. W ród polskich o nierzy w Szwajcarii obok obrazków Matki Boskiej, czczonej w polskich sanktuariach maryjnych, by tak e rozpowszechniony obrazek Matki Boskiej z Einsiedeln, czczony jako Unsere Liebe Frau von Einsiedeln (Ukochanej Pani z Einsiedeln). By o to oczywiste, bowiem te obrazki by y atwo dost pne, a je com wojennym przypomina y fakt, i w Szwajcarii katolicy, tak samo jak w Polsce, czcili Matk Bosk jako swoj Królow. Podstawowym wszak e zadaniem tych niewielkich obrazów Matki Boskiej by o przypomnienie warto ci religijnych w yciu polskich o nierzy, tak e w okoliczno ciach internowania. Mia y one zachowa o nierzy przed zaniedbywaniem obowi zków religijnych i zach ci do aktywnego ycia katolickiego, a wezwania kierowane do Matki Boskiej Cz stochowskiej i Matki Boskiej Ostrobramskiej mia y przybli y dzie powrotu do wolnej Ojczyzny. Tak wymow pami tek religijnych potrafi odczyta i zrozumie ka dy szeregowy o nierz polski. 6. Modlitewniki i piewniki o nierskie Znacznie g bszym wyrazem opieki duszpasterskiej nad polskimi je cami w Szwajcarii by y modlitewniki przeznaczone dla polskich o nierzy. Od dawna w polskich rodzinach by zwyczaj, i id cemu do s u by wojskowej w Polsce, a tak e udaj cemu si na wojn ojcu, bratu lub synowi wr czano ksi eczk do nabo e stwa. Taka ksi eczka by a ma ych rozmiarów i mog a by zabrana przez o nierza w ka dej sytuacji codziennego ycia o nierskiego. Ksi eczki do nabo e stwa posiada y ró ne modlitwy, nabo e stwa i pie ni religijne. Ich zadaniem by o umo liwienie o nierzom spe nienie wszystkich praktyk religijnych, a wi c podawa y sposób uczestnictwa we Mszy w., zasady przygotowania si do spowiedzi i Komunii w. Te ksi eczki do nabo e stwa zawsze zawiera y wi kszy lub mniejszy zasób pie ni religijnych, przeznaczonych na ró ne okresy roku liturgicznego. Takie ksi eczki w okresie niepodleg ej Polski zazwyczaj by y pami tkami religijnymi, zakupionymi na Jasnej Górze lub w innych sanktuariach na ziemiach polskich. Polscy o nierze, którzy znale li si w Szwajcarii, od pocz tku swego pobytu zostali otoczeni opiek duszpastersk ze strony polskiego duszpasterstwa wojskowego. Na czele tego duszpasterstwa sta ks. major W. wi cicki, szef duszpasterstwa Dywizji Strzelców Pieszych. By to do wiadczony duszpasterz wojskowy, zdyscyplinowany oficer, wiele wymagaj cy od siebie i swoich o nierzy. Nale y przypuszcza, i duszpasterstwo wojskowe w obozach jenieckich w Szwaj-

10 176 ks. Jan ZWI ZEK carii zorganizowa na polecenie biskupa polowego Józefa Gawliny. Na tym terenie by kapelanem wojskowym, posiadaj cym najwy szy stopie oficerski. Jednak e w istniej cych warunkach wojennych biskup polowy nie mia tu bezpo- redniej jurysdykcji. W tej sytuacji nadzór i jurysdykcj ko cieln nad polskim duszpasterstwem wojskowym sprawowa episkopat szwajcarski. Ks. wi cicki kierowa zespo em polskich kapelanów wojskowych, którzy przybyli do Szwajcarii wraz z Wojskiem Polskim jako zawodowi kapelani, ale byli tu tak e kapelani, którzy dopiero w okresie wojny wst pili do s u by wojskowej (w tym kap ani studiuj cy w uczelniach zachodnich) i po odpowiednim przeszkoleniu podj li dzia alno duszpastersk. Dzia alno kapelanów sprowadza a si do odprawiania zwyczajnych nabo e stw w niedziele i wi ta oraz ogólnego nadzoru nad yciem chrze cija skim o nierzy. Natomiast dziekan ks. W. wi cicki utrzymywa kontakty z biskupami szwajcarskimi oraz organizowa m.in. konferencje i dokszta canie religijne, tak kapelanów, jak i o nierzy. Dzi ki jego intensywnym zabiegom o nierze otrzymywali pami tki religijne i modlitewniki. W dzia alno ci duszpasterskiej bardzo wa n rol spe nia y modlitewniki, którymi mieli pos ugiwa si o nierze w czasie wspólnych nabo e stw oraz w prywatnym yciu religijnym. Publikacja nowej ksi eczki do nabo e stwa dla polskiego o nierza w j zyku polskim w Szwajcarii, podobnie jak we Francji, nie by o spraw atw. Bez w tpienia powa nym problemem by o zdobycie rodków finansowych na pokrycie kosztów wydawniczych, ale trzeba by o wynale drukarni, która podj aby si wykonania tego dzie a. Dzi ki zabiegom szefostwa duszpasterstwa wojskowego te trudno ci zosta y pokonane. Wykonanie druku polskich modlitewników o nierskich zapewni a jak ju wspomnieli- my drukarnia w. Paw a we Fryburgu Szwajcarskim. Kolejn spraw, istotn dla publikacji ko cielnych, by o uzyskanie zezwolenia na publikacje ze strony miejscowej w adzy ko cielnej. Takiego zezwolenia na publikowanie udziela osobi cie biskup Bazylei i Lugano Franciszek von Streng lub jego wikariusz generalny ks. L. Waeber. Dzi ki sprawnemu dzia aniu szefostwa polskiego duszpasterstwa wojskowego i yczliwo ci biskupa Franciszka von Strenga ju w latach 1940 i 1941 ukaza y si modlitewniki o nierskie po polsku. Biskup Bazylei i Lugano lub jego wikariusz generalny udzielali Imprimatur na publikacje, a orzeczenie, i w przygotowanym do druku modlitewniku nie by o b dów teologicznych tzw. Nihil obstat, wydawa wyznaczony cenzor ksi g religijnych, którym zwykle by polski duchowny ze wzgl du na znajomo j zyka polskiego. Taki duchowny by specjalnie wyznaczony do konkretnego dzie a i nazywa si censor delegatus. W ten sposób modlitewniki o nierskie posiada y wszelkie cechy ortodoksyjnego wydawnictwa katolickiego.

11 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego Po przybyciu do Szwajcarii 2. Dywizji Strzelców Pieszych zosta rozpowszechniony w jej szeregach modlitewnik w j zyku polskim, wydany w 1938 r. w Stanach Zjednoczonych. Nosi on tytu Mój niedzielny mszalik czyli naj atwiejszy sposób s uchania Mszy w. wraz z wyja nieniem jej liturgicznym na ka d niedziel i wi to. Tekst by aci sko-polski, a nowo ci by tekst Mszy w. dialogowanej. By o to dzie o ks. Józefa F. Stedmana, dyrektora Arcybractwa Przenaj wi tszej Krwi Pana Jezusa w Hamilton Parkway, Brooklyn. New York. Z orygina u angielsko- aci skiego na j zyk polski przet umaczy ks. pra at Aleksander Syski. Polskie t umaczenie by o przeznaczone przed wybuchem II wojny wiatowej dla Polaków w Stanach Zjednoczonych, a j zyk aci ski wskazywa, i nie by a to ksi eczka do nabo e stwa w Ko ciele polsko-katolickim w Stanach Zjednoczonych. W adza diecezjalna w Brooklynie wyda a odpowiednie pozwolenia na polsk edycj. Imprimatur wyda biskup Thomas Molley, doktor teologii, w dniu 6 I 1938 r., a Nihil obstat wystawi James H. Griffiths, doktor teologii, cenzor ksi g religijnych. By to obszerny zbiór nabo e stw, modlitw i pie ni religijnych, bowiem liczy 352 strony, a z tego powodu by ma o praktyczny dla o nierzy. Na ok adce by pi kny obrazek Matki Boskiej Cz stochowskiej. Mszalik zawiera teksty polskich modlitw, polskie pie ni religijne, w tym wiele kol d i doskona instrukcj do korzystania z tego mszalika. W pierwszych dniach i miesi cach pobytu polskich o nierzy w Szwajcarii by to jedyny polski modlitewnik i st d wynika a jego warto w tym czasie. W ród modlitw w j zyku polskim by a modlitwa za Polsk, wprawdzie napisana przed wybuchem II wojny wiatowej, ale by a to taka modlitwa, która w patriotyzmie utwierdza a tak e polskiego o nierza po kampanii wrze niowej. Tre modlitwy by a nast puj ca: Pomnij o Panno wi ta, co Jasnej bronisz Cz stochowy i w Ostrej wiecisz Bramie, e nigdy nie s yszano, aby gdy si Polska w potrzebie pod Twoj opiek ucieka a, Twego wspomo enia b aga a, od Ciebie opuszczona by a. Tak o ywieni ufno ci, o cudowna Panno Cz stochowska, Naród Polski do stóp Twoich przypada i b agalne wznosi ku Tobie wo anie. Królowo Korony Polskiej, Królestwa Swego strze! Od Wschodu do Zachodu na stra y granic Polski, o Pani nasza, sta! P aszczem Swym jako puklerzem od wrogów chro! Wojnom, g odowi i zarazom, niezgodzie i kl skom wszelakim

12 178 ks. Jan ZWI ZEK przyst pu do Polski bro! A dusze narodu Twego do Syna Swego sk o! O Matko Chrystusowa, Matko aski Bo ej, nie gard tym Polski wo aniem, lecz us ysz je i racz wys ucha, o askawa, o lito ciwa Pani i Królowo nasza. Amen. W chwili, kiedy nie by o w j zyku polskim innych modlitewników i innych modlitw za Ojczyzn, ten Mój niedzielny mszalik wraz z modlitw za Polsk spe nia bardzo wa n rol w yciu polskich je ców wojennych w Szwajcarii. W 1940 r. staraniem dziekana polskiego duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii ukaza si pierwszy polski modlitewnik, specjalnie przeznaczony dla polskich je ców wojennych. Nosi on znamienny tytu Modlitewnik o nierza polskiego. Zosta wydany w Bernie. By dzie em duszpasterstwa wojskowego Dywizji Strzelców Pieszych, kierowanego przez dziekana ks. W. wi cickiego. Zosta wydany nak adem i staraniem Poselstwa Rzeczypospolitej w Bernie w dniu 15 sierpnia 1940 r. Na ok adce tej ksi eczki do nabo e stwa zosta umieszczony obrazek Matki Boskiej Cz stochowskiej z podpisem Królowo Polski i Matko o nierza, wstaw si za nami. Na uwag zas uguje bardzo sprawna dzia alno zwi zana z publikacj tego modlitewnika. W dniu 10 sierpnia 1940 r. polski duchowny ks. M. Cicho we Fryburgu wyda dla opracowania ks. W. wi cickiego Nihil obstat. W dniu 12 sierpnia tr. miejscowy wikariusz generalny ks. L. Waeber podpisa zezwolenie na druk Imprimatur. Natomiast w dniu 15 sierpnia w drukarni w. Paw a ksi eczka ju zosta a opublikowana. By a to bardzo praktyczna w u yciu ksi eczka, liczy a bowiem zaledwie 60 stron, i to ma ego formatu. By a to bez w tpienia bardzo wa na publikacja, odpowiada a bowiem na faktyczne zapotrzebowanie na modlitewnik dla o nierza polskiego. Istotne by o to, e modlitewnik by napisany w j zyku polskim. Tre tej ksi eczki do nabo- e stwa by a nast puj ca: Rota przysi gi o nierskiej, Modlitwa poranna, Akty wiary, nadziei i mi o ci, Postanowienia codzienne, Modlitwy podczas Mszy w., Modlitwa wieczorna, Modlitwa za poleg ych braci o nierzy, Litania do Serca Jezusowego, Westchnienia w chwili mierci, Litania do Naj w. Maryi Panny, Modlitwa za Ojczyzn, Po wi cenie si Królowej Korony Polskiej, Modlitwa do wi tych Patronów Polskich, Westchnienie do Boga przed bitw, Modlitwa w niebezpiecze stwie ycia, Modlitwa dzi kczynna za zwyci stwo, Modlitwa za poleg ych w boju, Modlitwa przed rachunkiem sumienia, Rachunek sumienia,

13 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego Postanowienia o nierskie po spowiedzi, Modlitwa po Komunii w., Cnoty o nierza, Rady dla o nierza Chrystusowego, lubowania i Hymn Narodowy. Do tych typowo o nierskich modlitw zosta o tak e do czone kilka polskich pie ni religijnych, najbardziej znanych. Spo ród wymienionych wy ej modlitw o nierskich na szczególn uwag zas ugiwa y Modlitwa za Ojczyzn i Rota przysi gi o nierskiej. Oto tre pierwszej modlitwy: (Odmawia si stoj c wierni odpowiadaj kap anowi chórem). K(ap an). Zachowaj, Panie, Rzeczypospolit nasz. L(ud). Która w Tobie, Bo e mój, nadziej pok ada. K. Ze lij, Panie, pomoc z przybytku Twego. L. Z nieba wysokiego j wesprzyj. K. Niech nie bierze nad Ni góry nieprzyjaciel. L. I duch nieprawo ci niechaj Jej nie szkodzi. K. Niech Bóg sprowadzi pokój do domów Jej. L. I bezpiecze stwo do Jej posiad o ci. K. Panie, wys uchaj modlitwy mojej. L. A wo anie moje niech do Ciebie przyjdzie. K. Pan z Wami. L. I z duchem twoim. K. Módlmy si. Prosimy Ci, Panie, za przyczyn Naj wi tszej Maryi Panny, Królowej Polski i wstawiennictwa wi tych Patronów naszych, uwolnij Rzeczypospolit nasz od przemocy nieprzyjació i od srogich cierpie, a korz c si przed Tob do ca kowitej wolno ci i szcz cia doprowad. Przez Chrystusa Pana naszego. L. Amen. Modlitwa za Ojczyzn zosta a wydana tak e oddzielnie, z zaznaczeniem: Za zezwoleniem w adzy duchownej we Fryburgu Szwajcarskim. Jak z powy szego tekstu wynika, modlitwa ta wyra a a najwi ksz t sknot ka dego o nierza polskiego za woln Ojczyzn i powrotem do rodzinnego domu. Kierowa a mod y do Boga o uwolnienie Rzeczypospolitej od przemocy nieprzyjació i cierpie, jakie Naród znosi ze strony wrogów okupacyjnych. Analogiczn tre wyra a a tak e Rota przysi gi o nierskiej, podana w tej samej ksi eczce do nabo e stwa polskiego o nierza. Oto tre roty: Przysi gam Panu Bogu Wszechmog cemu, w Trójcy wi tej Jedynemu, by wiernym Ojczy nie mej Rzeczypospolitej Polskiej, sztandarów wojskowych nigdy nie odst pi, sta na stra y Konstytucji i honoru o nierza Polskiego, prawu i Prezydentowi Rzeczpospolitej by uleg ym, rozkazy dowódców i prze o onych wiernie wykonywa, tajemnic wojennych strzec, za spraw Ojczyzny mej walczy do ostatniego tchu w piersiach i w ogóle tak post powa, abym móg y i umiera jako prawy o nierz Polski. Tak mi dopomó Bóg i wi ta Syna Jego M ka. Amen. Dzi ki Modlitewnikowi ka dy o nierz w ka dej chwili móg sobie przypomnie swoje najwa niejsze obowi zki. Tekst przysi gi o nierskiej przypomina mu najwa niejsze zobowi zania wobec Ojczyzny, której wierno ci mia dochowa do ko ca swego ycia, nie patrz c na gro ce mu niebezpiecze stwa.

14 180 ks. Jan ZWI ZEK Podobne cele i przeznaczenie posiada piewniczek ko cielny o nierza polskiego. Pie ni i piosenki o nierskie zebra i przygotowa do druku ks. mjr W. wi cicki, szef Duszpasterstwa Dywizji Strzelców Pieszych w Szwajcarii. Publikacja ukaza a si drukiem dzi ki szwajcarskiej Akcji Katolickiej. Wydrukowana zosta a w drukarni w. Paw a we Fryburgu. Niezb dne ko cielne pozwolenia celem wydrukowania tego piewniczka zosta y wydane bardzo szybko. Nihil obstat wyda kapelan wojskowy ks. L. Bemke, cenzor delegowany, znaj cy j zyk polski, w Elgg w dniu 10 sierpnia 1941 r. Z kolei pozwolenie na jego opublikowanie wyda biskup Bazylei i Lugano Franciszek von Streng (episcopus Basiliensis et Luganensis) w dniu 15 VIII tr. W piewniczku, obok pie ni i piosenek o nierskich, by y tak e pie ni ko cielne na poszczególne okresy roku liturgicznego, w tym wiele polskich kol d. Zawiera tak e teksty ró nych modlitw. Na ok adce by obrazek Matki Boskiej Ostrobramskiej. Szef duszpasterstwa 2. Dywizji Strzelców Pieszych zdawa sobie doskonale spraw, e polskim je com wojennym w Szwajcarii trzeba przypomina podstawowe prawdy wiary, które poznali w swojej rodzinie i w swoim ko ciele parafialnym w Ojczy nie. Dysponuj c wolnym czasem w obozie jenieckim, o nierz powinien przypomnie sobie te prawdy wiary, które pozna w czasie przygotowania do Pierwszej Komunii w. i w czasie nauki religii w polskiej szkole. Podstawowe prawdy wiary zosta y zawarte w katechizmie, z którego uczy si podstawowych zasad wiary w swojej m odo ci. Takim zbiorem prawd wiary by powszechnie znany w Polsce przedwojennej katechizm ks. Rocha Filochowskiego, z którego dzieci przygotowywa y si do Pierwszej Komunii w. Ks. W. wi cicki postanowi wznowi wydanie tego katechizmu, z przeznaczeniem dla o nierzy polskich w Szwajcarii. Tytu brzmia Katechizm rzymskokatolicki. Wydanie szwajcarskie by o kopi polskiego przedwojennego wydania. Wydany

15 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego zosta staraniem szefa duszpasterstwa Dywizji Strzelców Pieszych w Szwajcarii w 1942 r. Zachowane zosta y wszystkie przepisy ko cielne, zwi zane z publikacj ksi ek religijnych. Nihil obstat przygotowa szef duszpasterstwa ks. W. wi cicki w Elgg w dniu 1 listopada 1942 r., a Imprimatur wyda biskup Bazylei i Lugano Franciszek von Streng w dniu 8 grudnia 1942 r. Koszty druku pokry a Nuncjatura Apostolska w Bernie, a wydrukowana zosta a w drukarni w. Paw a we Fryburgu. Wydane drukiem w Szwajcarii modlitewniki i katechizm, przeznaczone dla polskich o nierzy, wiadczy y o du ej trosce i aktywno ci duszpasterstwa wojskowego w tym kraju. Spiritus movens tej dzia alno ci by szef duszpasterstwa ks. mjr W. wi cicki. Spe ni y one bardzo wa n rol tak w zakresie religijnym, jak i patriotycznym. Ale szefostwo duszpasterstwa wojskowego obok tych publikacji dostarcza o polskim je com wojennym w Szwajcarii tak e analogiczne publikacje z innych krajów zachodnich. I tak w 1940 r. polscy o nierze w Szwajcarii otrzymali Zbiór polskich hymnów. By a to publikacja niewielkich rozmiarów, zawieraj ca 18 polskich pie ni i hymnów narodowych oraz brytyjski hymn narodowy. W ród polskich pie ni by polski hymn narodowy, pie Bo e, co Polsk i Chrystusa o nierze. Zosta a wydana przez Zjednoczone Stowarzyszenie Wydawnictw Chrze cija skiej Literatury (The United Society for Christian Literature) w Londynie, a wydrukowana w Edynburgu. Liczy a jedynie 31 stron.

16 182 ks. Jan ZWI ZEK Tak e z Francji do polskich je ców w Szwajcarii dotar a ksi eczka do nabo e stwa Ku Tobie, Panie. By o to wydawnictwo ko cielne. Nihil obstat wystawi ks. W. Rogaczewski, kanonik honorowy w Lyonie w dniu 14 III 1942 r., a Imprimatur ks. A. Rouche, wikariusz generalny w Lyonie 17 III 1942 r. Ukaza a si nak adem Biura Opieki nad Polskimi Je cami Wojennymi (Lyon 1942). Zosta a wydrukowana czcionkami drukarni Wiarus Polski w Lyonie. Podstawow warto ci tego zbioru modlitw by o to, e zosta a ona wydana w j zyku polskim. W ród wielu modlitw, powszechnie znana w Polsce, zosta a podana tak e modlitwa do Niepokalanej Pani z Lourdes. Ksi eczka by a ma ego formatu i liczy a zaledwie 96 stron. Z tych powodów by a atwa w korzystaniu przez polskich o nierzy. Jednocze nie wiadczy a o ywych kontaktach pomi dzy je cami szwajcarskimi a Wojskiem Polskim we Francji, b d cym pod bezpo- rednim zwierzchnictwem biskupa polowego Józefa Gawliny. Wymienione wy ej modlitewniki w j zyku polskim zosta y ocalone przed ca kowitym zapomnieniem dzi ki troskliwej opiece Biblioteki Muzeum Polskiego w Rapperswilu w Szwajcarii. Stanowi one przede wszystkim bezsporny dowód, e od pocz tku II wojny wiatowej w Szwajcarii istnia o polskie duszpasterstwo wojskowe, zorganizowane przez szefa duszpasterstwa Dywizji Strzelców Pieszych ks. mjr. W. wi cickiego. Ks. wi cicki nie tylko bardzo dobrze zorganizowa struktury tego duszpasterstwa, ale jednocze nie troszczy si o w a ciwy poziom religijny swoich podopiecznych. Wyrazem tego by y mi dzy innymi ksi eczki do nabo e stwa i inne pomoce duszpasterskie. Podstaw wszak e tworzy o zwyczajne duszpasterstwo wojskowych kapelanów. Na obczy nie polskie modlitwy i polskie pie ni religijne spe nia y bardzo wa n rol nie tylko w dziedzinie religijnej, ale tak e patriotycznej. W sytuacji, kiedy o polskim duszpasterstwie wojskowym w Szwajcarii tak niewiele zachowa o si dokumentów, zbiory w Rapperswilu wiadcz o istnieniu i aktywnej dzia alno ci polskiego duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii. 7. Kursy Katolicko-Spo eczne Obok tych zwyczajnych form dzia alno ci duszpasterskiej w obozach jenieckich w Szwajcarii by y wprowadzone nadzwyczajne dzia ania, maj ce zaktywizowa ycie religijne i patriotyczne polskich o nierzy. Zarówno dowództwo wojskowe Dywizji Strzelców Pieszych, jak i dziekan duszpasterstwa wojskowego ks. mjr W. wi cicki organizowali Kursy Katolicko-Spo eczne. W dniach od 22 do 28 listopada 1942 r. odby si trzeci Kurs Katolicko-Spo eczny w Einsiedeln. Zjazd by wcze niej przygotowany w obozach jenieckich, a przygoto-

17 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego waniami w miejscu Kursu kierowa osobi cie dziekan duszpasterstwa wojskowego. Zadaniem Kursu by o przygotowanie spo ród uczestników si pomocniczych do pracy ko cielno-o wiatowej w ród polskich o nierzy we wszystkich obozach jenieckich. Kierownictwo ze strony szwajcarskiej sprawowa ks. kpt. Robert Kopp (Sursee), a ze strony polskiej ks. mjr W. wi cicki (Elgg). Komendant zjazdu ze strony szwajcarskiej jeszcze nie zosta wyznaczony, ale mia go wyznaczy w a ciwy Inspektorat Wojskowy w najbli szym czasie. Natomiast ze strony polskiej komendantem by kpt. Jan Nowaczyk. Trzeci Kurs Katolicko-Spo eczny mia dok adnie okre lony regulamin zaj w ka dym dniu jego trwania. Pobudka dla uczestników by a o godz Gimnastyka poranna Mycie i ubieranie si Nabo e stwo niadanie Wymarsz na wyk ady Wyk ady Obiad Wymarsz na wyk ady Wyk ady zaj cia praktyczne piew Nabo e stwo wieczorne przed kaplic Matki Bo ej Apel wieczorny Capstrzyk gaszenie wiate Zjazd rozpocz si w niedziel 22 listopada. Przyjazd do Einsiedeln by wyznaczony w godz do 18.00, a bezpo rednio po przyje dzie zajmowanie kwater. Zbiórka i wymarsz do miejscowego klasztoru benedykty skiego o godz , gdzie nast pi o oficjalne otwarcie Kursu przed kaplic Matki Bo ej. Pierwsz konferencj organizacyjn wyg osi dziekan duszpasterstwa ks. W. wi cicki, po której odby o si nabo e stwo wieczorne W dniach od poniedzia ku do pi tku (23 28 XI) odbywa y si wyk ady z zakresu nauki katolickiej i problematyki o wiatowej. Zosta y wyg oszone tak e referaty na temat organizowania dzia alno ci o wiatowej w obozach jenieckich, w tym w a ciwego wyposa enia wietlicy obozowej. Zwykle w godzinach popo udniowych odbywa y si wycieczki w najbli sze okolice oraz koncerty, gry i zabawy. Podejmowano tak e zagadnienie wspó pracy o nierzy z duszpasterstwem obozowym. Jednocze nie zosta o wyg oszonych kilka referatów o tre ci religijnej, m.in. na temat przygotowania do spowiedzi. W sobot (28 XI) odby o si zako czenie Kursu po czone z uroczystym nabo e stwem i rozdaniem specjalnych dyplomów, wiadcz cych o uko czeniu Kursu i upowa niaj cych do podj cia dzia alno ci o wiatowo-religijnej w wietlicach obozowych. Konferencje religijne i prelekcje o wiatowe by y wyg aszane w klasztorze benedykty skim, którego architektura i wewn trzny wystrój zapewnia y spokój i nastrój refleksyjny. Tak e spotkanie z zakonnikami benedykty skimi zwraca o uwag uczestników na warto ci ycia monastycznego. Mimo e ogromn wi kszo stanowili o nierze, a duchownych by o zaledwie kilku, to nastrój by bardzo powa ny po czony z g bokimi prze yciami religijnymi. Wa ne by o zagadnienie, jak uczestnicy Kursu odebrali przekazane im tre ci religijne i spo eczne. Istotne by o stwierdzenie, e na Kurs przybyli delegaci ze

18 184 ks. Jan ZWI ZEK wszystkich obozów jenieckich w Szwajcarii, wyznaczeni przez w adze obozowe. W odczuciu tych delegatów najpierw by o przekonanie, e b d to rekolekcje zamkni te w murach redniowiecznego klasztoru benedykty skiego. Jeden z uczestników, stary i do wiadczony wojak, stwierdza : zg aszaj c si na Kurs, my la em, e zamkn mnie w klasztornej celi, powiedz no nadszed bracie czas na zastanowienie si nad samym sob, odetn w zupe no ci od ca ego wiata, dadz do celi samowar i spor pajd czarnego chleba codziennie i [ ] to wszystko. Potem Spowied i Komunia w. i oto rzeczywisty kurs katolicki, a nie tak jak tu: gimnastyka, piew i prace. Z tego powodu panowa pocz tkowo zrozumia y niepokój w obawie, czym rzeczywi cie b dzie ten kurs i jakie b d wyk ady w czasie jego trwania. W oczekiwaniu na otwarcie Kursu uczestnicy opowiadali o o nierskiej doli w ró nych obozach na terenie Szwajcarii, ale przede wszystkim wymieniali swoje opinie na temat najbli szej przysz o ci i powrotu do ojczystego kraju. Otwarcie Kursu odby o si uroczy cie w miejscowej bazylice przed Cudownym Obrazem Matki Boskiej. Nabo e stwo maryjne (takie jak w Polsce) z kazaniem odprawi ks. kpt. Kopp, a tak e kazanie g boko religijne i patriotyczne wyg osi dziekan ks. mjr W. wi cicki. Pierwsze nabo e stwo zrobi o bardzo g bokie wra enie na s uchaczach. Oficerowie, o nierze, starsi i m odsi dawali od pierwszej chwili swego uczestnictwa wyraz g bokiego zrozumienia takiego spotkania, a zarazem swojej osobistej wiary w Boga, wolno Ojczyzny i lepsz przysz o. Podczas za nabo e stwa w bazylice w Einsiedeln my li o nierskie przenosi y si do tronu Królowej Polski, z pro bami serdecznymi o wstawiennictwo Matki Boskiej za Ojczyzn i braci o nierzy na l dzie, morzu i w powietrzu, za tych, co pozostali w kraju, oraz tych, którzy przebywali w niewoli. Nast pnego dnia zaj cia rozpocz y si od porannej gimnastyki, prowadzonej przez kapitana Nowaczyka. Nawet podczas jej trwania nikt si nie oszcz dza. wiczyli zarówno oficerowie, jak i zwykli o nierze. Referaty by y wyg aszane w hotelu Zur Taube. Zgromadzeni s uchali ich z wielkim zainteresowaniem. Pierwszego dnia zosta o wyg oszonych 10 referatów: 1. ks. kpt. Leon Bemke Stanowisko papie a wobec Polski i przysz ego pokoju wiatowego. 2. ks. mjr W. wi cicki Znaczenie Ko cio a katolickiego. 3. ks. kpt. Czartoryski Ko ció a spo ecze stwo. 4. p. J. Romerówna Wychowanie a spo ecze stwo. 5. prof. Adam Vetulani Dzia alno misyjna Polski na przestrzeni wieków. 6. mjr Czoch Spó dzielczo a katolicyzm. 7. kpt. Nowaczyk Praca nasza w Szwajcarii z my l o Polsce. 8. ks. kpt. Kopp Mi o Ojczyzny wed ug zasad chrze cija skich. 9. p. Vogt Akcja Katolicka w wojsku. 10. pp k Reder Od czego zacz.

19 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego S uchacze byli pod du ym wra eniem referatów: prof. Vetulaniego, ks. kpt. L. Bemke, mjr. Czocha i kpt. Nowaczyka. Po ka dym referacie by a przeprowadzona dyskusja nad jego tre ci. Przerwa obiadowa by a wystarczaj co d uga, a w czasie jej trwania uczestnicy udawali si na pobliski szczyt alpejski. Zainteresowaniem cieszy y si tak e zaj cia popo udniowe. Sala by a zawsze w a ciwie przygotowana i udekorowana, a w niej odbywa y si tak e próby pie ni i wyst pów o nierskich. Tak przygotowane pie ni i piosenki o nierze polscy piewali, maszeruj c ulicami miasta, co wzbudza o wielkie zainteresowanie mieszka ców. Te piosenki nast pnie w drowa y do wszystkich obozów jenieckich. Zawsze przypomina y niepodleg przesz o Ojczyzny i pobudza y ducha i gotowo bojow o nierzy do walki w Jej obronie. W ten sposób Kurs spe ni postawione przed nim zadania, o czym na zako czenie uczestnicy informowali dziekana duszpasterstwa i genera a Dywizji Strzelców Pieszych. W pami ci uczestników g boko zapad y koncerty muzyczne, zorganizowane w murach redniowiecznego klasztoru benedykty skiego. Podczas tych koncertów by y polskie przemówienia benedyktyna o. Wawrzy ca. Du e wra enie zrobi tak e od piewany przez polskich studentów polski hymn narodowy Jeszcze Polska nie zgin a. Podobne wra enie pozostawi y wy wietlone filmy w czasie zjazdu pt. Szwajcaria i B ogos awiony Miko aj von Flue. Wyk ad zwi zany z drugim filmem wyg osi ks. kapelan Durer, który w tre filmu umiej tnie w czy nieszcz sne dzieje Narodu Polskiego, co spowodowa o, e wielu nawet starszych o nierzy mia o zy w oczach. Kurs przyczyni si do zawarcia wielu nowych przyja ni o nierskich i wi zi pomi dzy wszystkimi obozami jenieckimi w Szwajcarii. Ten o nierz za, który na pocz tku Kursu stwierdzi, e inaczej sobie wyobra a jego organizacj, na zako czenie poda : po tym yciu, które tu widzia em, po tych referatach i wskazówkach, które us ysza em i przegryz em, zrozumia em wreszcie wielk prawd dewizy ora et labora. Nie tylko modlitwa i kontemplacja, nie tylko asceza i umartwianie si, lecz ycie i praca s ideami, które obok modlitwy umie ci musimy na naszych sztandarach. W swoich wypowiedziach na temat wyg oszonych referatów uczestnicy zjazdu wyra ali podziw dla g bokiej wiedzy prelegentów, tym bardziej, e ta tre przenosi a my li i uczucia s uchaczy do ich rodzinnych stron w Ojczy nie. Niektórzy nawet w przyp ywie uczu narodowych postulowali zwróci si do papie a, aby wezwa Hitlera i wykl go za jego szachrajstwa. Inny uczestnik pyta, dlaczego p. Romerówna nie powiedzia a, w jaki sposób Ikar skonstruowa skrzyd a i stwierdza, e jej nie pozwolono, bowiem takie skrzyd a sporz dziliby sobie polscy je cy wojenni i na tych skrzyd ach uciekliby do swojej Ojczyzny lub do Wojska Polskiego we Francji. Wreszcie wielki podziw i uznanie powszechnie kierowano wobec prof. Adama Vetulaniego dla jego wiedzy i sposobu wypowiadania, a jednocze nie a owano, e nadal pozostawa tylko podcho-

20 186 ks. Jan ZWI ZEK r ym, a nie by wy ej awansowany. Jednak najwy sze s owa uznania kierowali pod adresem swego dziekana z powodu jego wiedzy, kultury i m dro ci yciowej oraz prawdziwej postawy kap a skiej i oficerskiej. Z uznaniem mówili o kapitanie Nowaczyku, komendancie kursu, ze wzgl du na jego pi kne przemówienia na temat wiary i moralno ci chrze cija skiej, ale nie mogli wybaczy mu codziennej intensywnej gimnastyki porannej na wie ym powietrzu. 8. Episkopat szwajcarski wobec polskich je ców wojennych Wyj tkowe znaczenie dla polskiego dowództwa i duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii stanowi a ogromnie yczliwa postawa episkopatu katolickiego w Szwajcarii, a przede wszystkim biskupa Bazylei i Lugano Franciszka von Strenga. Ju na Bo e Narodzenie 1941 r. biskup wystosowa List do polskich je ców wojennych jako dowód nieumniejszonego szacunku i mi o ci. Przypomnia polskim oficerom i o nierzom obowi zki katolickie z okazji wi t Bo- ego Narodzenia. Zapewnia o mo liwo ci spowiedzi i Komunii w. w czasie wi t, a swoje refleksje ko czy s owami: M stwo i wierno okazuje o nierz nie tylko na polu bitwy krwawej wojnie, lecz i w bezkrwawych, ale cz sto ci kich walkach, które ka da dusza ludzka z ciosami losu prowadzi musi. Oby aska Bo ego Dzieci cia uczyni a z Was w tej walce m nych bohaterów i pe nych s awy zwyci zców to s, Drodzy oficerowie i o nierze polscy, nasze yczenia na Bo e Narodzenie, które Wam z mi o ci Chrystusa sk adamy z ca ym dla Was szacunkiem, serdecznym pozdrowieniem i b ogos awie stwem 12. (podpisa Franciszek von Streng, biskup Bazylei i Lugano). By to upominek na Bo e Narodzenie dla polskich oficerów i o nierzy w Szwajcarii. Mia on bez w tpienia ogromne znaczenie, tak e dla polskich kapelanów wojskowych i duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii. Ale tak sam postaw wobec polskich je ców wojennych w Szwajcarii wyra a ca y szwajcarski episkopat katolicki. Biskupi pisali tak e na Bo e Narodzenie do polskiego dowództwa i polskiego duszpasterstwa wojskowego: Pozdrowienie na Bo e Narodzenie i b ogos awie stwo przesy a polskim Oficerom i o nierzom w Szwajcarii Szwajcarski Episkopat Katolicki Podczas gdy wszystkie ludy Europy i ca ego wiata w g bokiej n dzy wojennej i udr ce z ut sknieniem oczekuj wyzwolenia i pokoju, obchodzimy wi ta Bo ego Narodzenia, wi ta Odkupienia i Pokoju. [ ] Drodzy Oficerowie i o nierze! 12 F. Streng, List do polskich je ców wojennych na Bo e Narodzenie 1940, [w:] Polacy internowani..., sygn. 115 [lu ne dokumenty].

21 Z dziejów polskiego duszpasterstwa wojskowego Ch tnie zwiastowaliby my Wam radosn nowin wybawienie od wojny i pokój ludów, ale to nie jest nasz rzecz. To co my Wam tymczasem zwiastowa mo emy i z rado ci i z pewno ci zwiastujemy, to zbawienie i pokój dla ka dego, kto wierzy w Dzieci tko Jezus i jest dobrej woli. My znamy Wasze yczenia. Gor ce yczenia na obczy nie dla waszej Ojczyzny, waszego kraju, Waszego Narodu, Waszych rodzin, Waszych rodziców, rodze stwa i krewnych. Kiedy i w jaki sposób wszystkie te yczenia si spe ni, mo na tylko spodziewa si, ale nie g osi. Tymczasem istniej jeszcze inne pragnienia, które w g bi duszy ludzkiej drzemi i mocno tkwi w sercach ludzkich. To s yczenia wewn trznego wyzwolenia, wewn trznego pokoju, pokoju duszy w Bogu 13. yczenia biskupów szwajcarskich by y nie tylko wyrazem katolickiej jedno- ci w wierze, ale tak e prawdziwej przyja ni dla polskich je ców wojennych w Szwajcarii oraz dla Narodu Polskiego. Pozbawieni w asnej Ojczyzny polscy o nierze na ziemi szwajcarskiej znale li przyjazne miejsce pobytu, a wyrazem tej przyja ni by a postawa episkopatu szwajcarskiego. Biskupi szwajcarscy zrobili dla polskiego o nierza wszystko to, co mogli zrobi w ówczesnych warunkach. Zreszt oprócz s ów ycze wi tecznych by y tak e dzia ania wyp ywaj ce z chrze cija skiego mi osierdzia. Dzi ki takiej postawie pobyt na szwajcarskiej ziemi, z dala od w asnej Ojczyzny, by atwiejszy do zniesienia. 9. Zako czenie Niniejszy artyku nie ro ci sobie pretensji do kompletnego opracowania podj tego tematu. Powodem by i jest niekompletny materia ród owy, odnosz cy si do polskiego duszpasterstwa wojskowego w Szwajcarii w czasie II wojny wiatowej. W Bibliotece Archiwum w Rapperswilu zachowa si jedynie zbiór Polacy internowani w Szwajcarii w latach II wojny wiatowej i , sygn Nie jest to wszak e kompletna dokumentacja. Zapewne w lokalnych archiwach (tam, gdzie by y polskie obozy jenieckie) najprawdopodobniej znajduj si dok adniejsze informacje, ale nie zosta y one dotychczas ujawnione. Na podstawie natomiast zgromadzonych dokumentów Bibliotece Archiwum w Rapperswilu uda o si ustali, e w okresie II wojny wiatowej w latach by o polskie duszpasterstwo wojskowe 2. Dywizji Strzelców Pieszych w Szwajcarii. Zosta o ono zorganizowane zgodnie z rozkazem polskiego biskupa polowego Józefa Gawliny i tradycj przedwojennego polskiego duszpasterstwa wojskowego. Faktycznie jednak podlega o jurysdykcji szwaj- 13 List biskupów szwajcarskich do polskich je ców wojennych na Bo e Narodzenie 1941 r., [w:] Polacy internowani...