PROFESOR STEFAN BUCZKOWSKI

Transkrypt

1 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE PRAWNIKÓW UNIWERSYTETU MARII CURIE SKŁODOWSKIEJ PROFESOR STEFAN BUCZKOWSKI LIBRI IURISTARUM LUBLINENSIUM TOM 2 Lublin 2012

2 KOLEGIUM REDAKCYJNE: prof. dr hab. Andrzej Kidyba dr Adrian Niewęgłowski mgr Mateusz Chrzanowski RECENZJA WYDAWNICZA: dr hab. Marek Michalski, prof. nadzw. WYDAWCA: Studenckie Koło Naukowe Prawników Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej PUBLIKACJA DOFINANSOWANA PRZEZ: Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Okręgową Izbę Radców Prawnych w Lublinie Zamieszczone fotografie pochodzą ze zbiorów Archiwum UMCS oraz ze zbiorów rodzinnych udostępnionych przez Annę Buczkowską Copyright by Wydział Prawa i Administracji UMCS ISBN:

3 Spis treści Słowo wstępne Maria Poźniak-Niedzielska Profesor Stefan Buczkowski sylwetka Uczonego i Mistrza Czesława Żuławska Prof. dr Stefan Buczkowski. Wspomnienie o osobie i dorobku naukowym Andrzej Kidyba Czy historia zatoczyła koło od prawa handlowego do prawa handlowego? Uwagi na tle ewolucji przedmiotowego zagadnienia w związku z kształtowaniem się modelu zarządzania gospodarką Janusz A. Strzępka Konsorcjum wykonawców budowlanych (wybrane zagadnienia prawne) Agnieszka Goldiszewicz-Wyrzykowska Odbiór w umowie o roboty budowlane Paweł Daszczuk Obowiązek naprawienia szkody w razie nienależytego wykonania umowy o roboty budowlane Joanna Wiak Obowiązek ustanowienia pełnomocnika przez wykonawców wspólnie ubiegających się o udzielenie zamówienia publicznego Przemysław Bryłowski Status spółki jawnej w procesie przeciw własnemu wspólnikowi Katarzyna Kopaczyńska-Pieczniak Ograniczona odpowiedzialność wspólników za zobowiązania w handlowych spółkach osobowych

4 Grzegorz Kozieł Ustanie bytu prawnego stron umowy o dzieło. Podstawowe konsekwencje w świetle przepisów kodeksu cywilnego Małgorzata Dumkiewicz Zakaz rozszerzającej wykładni wyjątków na przykładzie regulacji art kodeksu spółek handlowych Adrian Niewęgłowski Z problematyki zrzeczenia się praw własności przemysłowej Materiały biograficzne poświęcone Stefanowi Buczkowskiemu Galeria fotografii Informacje o autorach

5 Słowo wstępne Niniejsza publikacja kontynuuje cykl wydawniczy Libri Iuristarum Lublinensium, w ramach którego Studenckie Koło Naukowe Prawników UMCS przedstawia sylwetki wybitnych naukowców związanych z Wydziałem Prawa i Administracji UMCS oraz główne ich problemy badawcze. Materiały zamieszczone w tej publikacji są owocem seminarium poświęconego osobie i dorobkowi naukowemu Profesora Stefana Buczkowskiego, zorganizowanego przez Koło we współpracy z Katedrą Prawa Gospodarczego i Handlowego UMCS w dniu 17 maja 2011 r. W spotkaniu uczestniczyli wychowankowie i współpracownicy Profesora oraz pracownicy naukowi i studenci Wydziału. Książka zaś jest świadectwem pamięci, jak również wyrazem wdzięczności wobec Profesora za lata Jego pracy naukowej, dydaktycznej, społecznej, a także wychowawczej na rzecz naszej Uczelni. Publikacja zawiera dwanaście artykułów. W części zostały one wygłoszone jako referaty na seminarium, w pozostałej zaś części zgłoszone przez pracowników Wydziału, którzy życzliwie odnieśli się do pomysłu wydania tej pracy. W pierwszej kolejności zamieszczone zostały opracowania o charakterze wspomnieniowym, następnie artykuły naukowe, stanowiące próbę określenia współczesnego znaczenia wybranych koncepcji z dorobku Profesora. Ponadto książka została opatrzona w galerię fotografii. Pragnę w imieniu własnym i Komitetu Redakcyjnego podziękować wszystkim Autorom zamieszczonych tu tekstów oraz ich recenzentowi, prof. dr. hab. Markowi Michalskiemu. Specjalne podziękowania kieruję pod adresem Władz Wydziału Prawa i Administracji UMCS oraz Okręgowej Izby Radców Prawnych w Lublinie za wsparcie finansowe druku publikacji. Dziękuje także Pani Annie Buczkowskiej za udostępnienie zdjęć z rodzinnych zbiorów oraz innym osobom, bez których pomocy publikacja w tym kształcie nie mogłaby powstać: w szczególności Pawłowi Szczęśniakowi, Aleksandrze Otawskiej i Agacie Armacińskiej. Mam nadzieję, że zgromadzone w publikacji teksty wraz z pewnymi materiałami uzupełniającymi pozwolą na lepsze poznanie osoby Profesora Stefana Buczkowskiego i Jego dokonań naukowych na rzecz doktryny oraz praktyki prawa w Polsce. Mateusz Chrzanowski 5

6

7 Maria Poźniak-Niedzielska Profesor Stefan Buczkowski sylwetka Uczonego i Mistrza Wspomnienie o prof. Stefanie Buczkowskim jako o Uczonym i Mistrzu chciałabym rozpocząć od przypomnienia pewnej wypowiedzi, która ujawnia jedno z podstawowych założeń, które przyjął w swojej pracy naukowej, ponieważ wielokrotnie do tego nawiązywał. Ale gdy jesteśmy zagłębieni w jakiejś jednej szczegółowej dyscyplinie, nie zapominajmy nigdy o jedności nauki, gdyż przypomina ją nam zawsze znany badaczom fakt: oto w każdej dziedzinie wiedzy zagadnienia peryferyjne, zagadnienia, leżące na styku dwu lub więcej dyscyplin naukowych, tworzą najbardziej zawiłe i tajemnicze kompleksy, po które sięga szukająca twórczych rozwiązań myśl badacza. Regułą jest, że na tych peryferiach dyscyplin, na tych stykach zawitają nowe teorie i nowe dyscypliny naukowe. Każda dyscyplina naukowa traktowana sama w sobie i dla siebie jest z tego względu doskonale obojętna społecznie; nabiera ona znaczenia dopiero przez swój związek z innymi dyscyplinami lub z wiedzą praktyczną. Ogromne znaczenie filologii dla naszego myślenia i działania występuje dopiero wtedy, gdy jej zdobycze znajdą zastosowanie w problemach antropologii i etnografii, gdy zostaną bezpośrednio zużytkowane w prehistorii, psychologii języka, historii kultury etc. Taka gałąź wiedzy przyrodniczej jak histologia nabiera znaczenia dopiero wtedy, gdy nagromadzone przez nią i usystematyzowane fakty wspomagają anatomię, fizjologię etc. Wynika stąd pośrednio ważny dla nas naukowców wniosek, że twórczość naukowa w jakiejś gałęzi wymaga dość dokładnej orientacji w naukach pokrewnych, granicznych, nie mówiąc już o królowej nauk filozofii. Nauki prawne uprawiane były bardzo długi czas w izolacji od innych nauk społecznych. Do dziś jeszcze w niektórych krajach burżuazyjnych kunszt prawniczy rozwija się we wspaniałym odosobnieniu na podobieństwo średniowiecznej medycyny. Dopiero rozwój filozofii materialistycznej, ukoronowany dziełami Marksa i Engelsa, wprowadził zasadniczy wyłom w tej izolacjonistycznej podstawie, wykazując pochodny charakter państwa 7

8 8 i prawa w stosunku do bazy ekonomicznej i klasowo uwarunkowany charakter każdego systemu prawnego. Dziś w połowie XX wieku dialektyczna metoda traktowania instytucji prawnych utorowała sobie wszędzie drogę, gdyż nawet współczesna nauka burżuazyjna nie odrzuca jej, lecz adaptuje do swoich celów i uzupełnia w modnych kierunkach socjologizmu prawnego. Coraz bardziej jednak toruje sobie drogę przekonanie, że dalszy rozwój nauk prawnych jest zależny w dużym stopniu od rozwoju innych nauk społecznych przede wszystkim socjologii i ekonomii. Jest to prosta konsekwencja faktu już dowiedzionego, że ekonomika danego kraju i jego polityka warunkują kierunki rozwojowe ustroju społecznego i jego prawodawstwa. Stąd właśnie powstaje problematyka wspólna wszystkim gałęziom nauk społecznych, problematyka, której pomyślne rozwiązanie zależy od skoordynowania i współpracy wielu gałęzi nauk społecznych. Do tej problematyki należy, szczególnie nas tu interesujący, problem własności. Ta wypowiedź zaczerpnięta z wykładu inauguracyjnego p.t. Treść prawa własności społecznej wygłoszonego w roku akademickim 1958/59 nawiązuje do kategorii własności, gdyż, jak dalej czytamy: własność to nie tylko kategoria nauk prawnych, lecz także kategoria nauk ekonomicznych i socjologicznych. W interesującym wywodzie sięga więc Profesor do dorobku naukowego wybitnego socjologa polskiego Stefana Czarnowskiego, nie pomijając naukowej zasługi Karola Marksa uznawanej w krajach Europy Zachodniej, choć przemilczanej tu w oficjalnej doktrynie w krajach obozu socjalistycznego, polegającej na opisaniu zjawiska odrywania się w kapitalizmie funkcji własności od funkcji zarządzania środkami produkcji, co prowadzi do wyobcowania pracowników z procesu pracy, z czego Karol Marks wywodził konieczność uspołecznienia środków produkcji i oddania ich do dyspozycji całego społeczeństwa. Społeczeństwa, a nie jak to podkreśla profesor Buczkowski niepodzielnego skupienia w rękach centralnego aparatu biurokracji gospodarczej. Wtedy bowiem następuje wyobcowanie z procesu produkcji, czyli alienacja, a tzw. masy pracujące nie czują się wcale współgospodarzami zakładów pracy, lecz zajmują psychiczną postawę pracowników najemnych. Jak więc społeczeństwo, stawszy się właścicielem środków produkcji, ma wykonywać swoje prawo własności? Czy uspołecznienie środków produkcji ma pozostać utopijną wizją, czy należy i można w aktualnych warunkach politycznych to przełożyć na prawne mechanizmy zapewniające efektywność modelu opartego na uspołecznieniu czy upaństwowieniu środków produkcji? Rozumowanie prowadzone w tym kierunku opierało się na konsekwentnym założeniu, że reprezentantem narodu/społeczeństwa jest państwo. Z obowiązującej wówczas Konstytucji wynikało, że jedynym i zarazem wy-

9 łącznym podmiotem własności ogólnonarodowej jest państwo państwo socjalistyczne jest jedynym właścicielem mienia państwowego i zachowuje w stosunku do tego mienia pełnię uprawnień właściciela, niezależnie od tego, w czyim zarządzie to mienie się znajdowało. Ustawodawca oraz orzecznictwo zaaprobowali te poglądy, dając im wyraz w art k.c. Socjalistyczna własność ogólnonarodowa (państwowa) przysługuje niepodzielnie Państwu. Te zaś części mienia ogólnonarodowego, które zostały powierzone państwowym osobom prawnym, pozostają tylko w jakimś bliżej nieokreślonym zarządzie operatywnym, zarządzie i użytkowaniu tych osób, które jak to wynika z 2 art. 128 k.c. jedynie wykonują w imieniu własnym atrybuty własności państwowej. Zasada jedności własności państwowej w tym kształcie prawnym spotkała się krytyką w doktrynie prawa cywilnego. Zasada ta odnosiła się nie tylko do własności w znaczeniu cywilistycznym jak również do mienia ogólnonarodowego w postaci innych praw majątkowych (art. 128 k.c. w zw. z art. 44 k.c.) 1. W odpowiedzi na to pytanie prof. S. Buczkowski zauważa trafnie, że tego, co nazywamy społecznym czy też państwowym prawem własności, nie da się wyrazić w jednej ściśle sprecyzowanej kategorii prawa własności na wzór klasycznego prawa własności. Treść tę trzeba wyrazić przez treść różnych uprawnień służących obywatelom i organizacjom. Najbardziej bezpośrednim instrumentem oddziaływania państwa na gospodarkę są przedsiębiorstwa państwowe. Im też jako nosicielom własności państwowej poświęca uwagę szczególną w kolejnych wypowiedziach. Jedność własności państwowej proklamowana w uchylonym obecnie art. 128 k.c. nie musi oznaczać, że przedsiębiorstwa państwowe są pozbawione prawa własności w stosunku do składników powierzonego im lub nabytego mienia. Analiza art. 128 k.c. doprowadziła Profesora do wniosku, że p.p. wykonują w imieniu własnym i na własny rachunek uprawnienia płynące z własności państwowej. Profesor S. Buczkowski wyrażał tę myśl chyba najdobitniej, ale nie był całkowicie osamotniony w gronie polskich cywilistów. Pogląd ten podzielali bowiem prof. S. Grzybowski i prof. J. Gwiazdomorski, wspierając to stanowisko także argumentami jurydycznymi w szczególności wskazując na antynomię wyrażającą się w przyznaniu p.p. cechy osobowości prawnej, która łączy się nierozerwalnie z posiadaniem majątku. Osoba prawna wszak musi mieć swój majątek. Profesor Buczkowski zwracał też uwagę na sprzeczność 1 S. Buczkowski, Przedsiębiorstwo państwowe a jego majątek w świetle przepisów kodeksu cywilnego, Państwo i Prawo 1966, nr 3. 9

10 między statuowaniem nieodpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązania p.p., statuowaną art. 40 k.c., a odmawianiem tym p.p. uprawnień o charakterze własnościowym. W tej dyskusji nie chodziło jednak tylko o spójność przepisów prawa cywilnego, lecz o podstawowe zagadnienia łączące się z modelem gospodarki narodowej, wyeliminowanie lub przynajmniej zmniejszenie administracyjnych metod zarządzania w postaci nakazów, decyzji administracyjnych podejmowanych często w sposób autorytarny i często prowadzących do tego, że załatwianie problemów gospodarczych zastępowało ich racjonalne rozwiązanie; zjawisku alienacji miało przeciwdziałać rozszerzenie uprawnień samorządu załogi przedsiębiorstw państwowych (także prof. L. Bar, B. Ziemianin), biurokratycznym metodom zarządzania wyposażenie p.p. w uprawnienia właścicielskie. W tym miejscu pragnę dodać, że ten wątek roli przedsiębiorcy i przedsiębiorstwa był zawsze obecny w pracy naukowej prof. S. Buczkowskiego: rozprawa habilitacyjna nosiła tytuł Ograniczona odpowiedzialność przedsiębiorcy. Był też Profesor autorem komentarza do pierwszego dekretu o p.p. z r r. Nie był to wątek jedyny, ale w swoim wystąpieniu zdecydowałem się poświęcić mu najwięcej uwagi, bo właśnie prace z tego zakresu najlepiej ukazują prowadzoną wytrwale na różnych etapach rozwojowych i formach ustrojowych pracę zmierzającą do ukazania roli norm prawnych w rozwiązywaniu problemów ekonomicznych, uparte poszukiwanie racjonalnych podstaw działania i funkcjonowania modelu gospodarki narodowej, także w tych warunkach, gdy ze względów politycznych środki produkcji podlegały uspołecznieniu, a właściwie upaństwowieniu. To właśnie te poglądy spowodowały, że uznano, iż Profesor jest jednym z rewizjonistów politycznych. Profesor S. Buczkowski ostrzegał przed uprawianiem nauk prawnych w izolacji od zjawisk społecznych i sam tej zasady przestrzegał, chociaż nie umknęło jego uwadze, że pewna dezintegracja nauki jest nieunikniona, a to ze względu na pojawianie się nowych pól badawczych, które odpowiadają nowym polom stosunków społecznych, jakie albo nie istniały, bo powstały np. w wyniku zastosowania nowych technik, albo pozostawały poza zakresem funkcji państwa w ramach liberalnej teorii Laissez-faire, a dopiero później stały się domeną zarządzaną przez Państwo 2. Na tych wyodrębnionych, o wyraźnych konturach polach badawczych prof. Buczkowski prowadził swoje badania, uwieńczone publikacjami z za S. Buczkowski, Nauki prawne w obliczu przemian gospodarczych, Państwo i Prawo 1971, nr 3 4, s. 557 i n.

11 kresu umowy o dzieło, umów budowlanych, problematyce prawnej postępu technicznego. Będzie o tym jeszcze mowa, bo są tu z nami osoby, które znały prof. Buczkowskiego i z nim współpracowały. Ci wszyscy, którzy pozostawali bezpośrednio w kręgu oddziaływania intelektualnego Profesora mam tu na myśli przede wszystkim grono Jego doktorantów uważali go za swego Mistrza, chociaż Profesor nigdy jakoś nie celebrował w szczególny sposób tej roli; po prostu Jego osobowość, postawa sprawiały, że był Mistrzem. Podziwialiśmy go za rozległą wiedzę, przenikliwość i dar celnej oceny, a także za właściwy mu dar tzw. zdrowego rozsądku, jakiego nie należy mylić z pragmatyzmem, który czasami prowadzi do poświęcenia wyższych wartości w imię skuteczności działania. Ten zdrowy rozsądek, ów common sense wyrażał się w stosowaniu właściwej miary do różnych faktów i zjawisk, znajdował wyraz nie tylko w wypowiedziach i spontanicznych czasami relacjach Profesora w znanych tzw. bonmotach, z których wiele przeszło do historii anegdoty akademickiej. Myślę, że ma to duże znaczenie, jeśli uda nam się spotkać w życiu, zwłaszcza w młodych latach, ludzi wyjątkowych, których wpływ na nasze życie jest nie do przecenienia. O sobie mogę powiedzieć, że miałam tę sposobność: jako studentka słuchałam wykładów prof. Buczkowskiego, pełnych treści, o zawsze starannie przemyślanej, przejrzystej strukturze, a później jako adiunkt w katedrze pisałam prace naukowe pod jego opieką naukową w tym również, i przede wszystkim, rozprawę doktorską, której był promotorem, uczestniczyłam w zajęciach dydaktycznych prowadzonych przez Profesora, w tym seminariach magisterskich prowadzonych z prawdziwym oddaniem, interesująco, ale także z właściwym Profesorowi poczuciem humoru. Lubił dydaktykę, traktował ją poważnie, dbał o pomoce dydaktyczne najpierw skrypt, później podręcznik. Profesor Stefan Buczkowski był postacią wyjątkową chociaż nie mam na myśli tylko jego wnikliwej umysłowości miał własny, indywidualny styl, który zjednywał mu szacunek i sympatię. 11

12 Czesława Żuławska Prof. dr Stefan Buczkowski. Wspomnienie o osobie i dorobku naukowym I. Był człowiekiem dwu epok bardzo różniących się pod wieloma względami. Kiedy Polska odzyskała niepodległość po okresie rozbiorów, miał zaledwie 15 lat, jego osobowość i poglądy kształtowały się zatem wpierw w czasie trudnego procesu scalania kraju, a potem w okresie głębokiego kryzysu gospodarczego i drugiej wojny światowej. Jego zainteresowania zawodowe i naukowe koncentrowały się w dwu dziedzinach: prawa i ekonomii; obie pozostawały pod silnymi wpływami idei i pojęć dominujących w krajach zachodnich. W nauce prawa były to wpływy zwłaszcza Niemiec i Francji, gdzie instytucje i pojęcia prawne kształtowały się w tradycji klasycznej, a w ustrojach społecznych realizowano zasady nowożytnej demokracji. Systemem ekonomicznym zaś, dominującym w krajach zachodnich, była gospodarka wolnorynkowa oparta na własności, głównie prywatnej. Taki też ustrój i taki system gospodarczy panowały w II Rzeczypospolitej. Drugi etap życia przyszło prof. Stefanowi Buczkowskiemu przeżyć w Polsce, która na skutek zmiany układu światowych stref wpływów znalazła się pod dominacją ówczesnego Związku Sowieckiego. Narzucił on Polsce i innym krajom tzw. demokracji ludowej program budowy gospodarczego systemu socjalistycznego, a w dalszej perspektywie komunistycznego, przy politycznym założeniu włączenia w przyszłości wszystkich tych krajów do mającego strukturę federacyjną ZSRR. Od 1944 r. (a zwłaszcza od 1949 r.) do tzw. odwilży w ZSRR w 1955 r., określanej u nas nazwą polskiego Października 1956, to ujednolicanie ustrojów gospodarczych państw obozu socjalistycznego było realizowane przez ścisłe kopiowanie tzw. wzorów radzieckich, zaś w nauce przez przyswajanie idei, koncepcji i dorobku autorów rosyjskojęzycznych. II. W naszym kraju wobec nacjonalizacji wielkiego i średniego przemysłu i złóż mineralnych oraz większej części handlu, przy równoczesnej 12

13 likwidacji wielkiej własności ziemskiej i przejęciu na własność państwa znacznej części ziem wykorzystywanych rolniczo państwo stało się na ogromną skalę właścicielem majątku produkcyjnego ( środków produkcji ). Postawiło to przed rządem, jako naczelnym zarządzającym organem władzy państwowej, zadania zorganizowania działalności gospodarczej ( zarządzania mieniem ogólnonarodowym ). Wzorując się na rozwiązaniach radzieckich, kształtowanych tam od początku lat trzydziestych, wprowadzono w Polsce dyrektywny system planowania gospodarczego i zarządzania przez organy władzy i organy administracji centralnej: sejm uchwalał obowiązujący plan gospodarczy, a rząd, tj. bardzo liczni, wyspecjalizowani (według dziedzin działalności) ministrowie gospodarczy zarządzali podporządkowanymi sobie w kilkuszczeblowej hierarchii jednostkami organizacyjnymi poprzez wydawanie wiążących dla nich aktów normatywnych: rozporządzeń i zarządzeń, a także różnych rodzajów aktów prawnych o charakterze instrukcyjnym. Wszystkie te akty dotyczyły zarówno rodzaju i zakresu zadań, jak i terminów i sposobów, a nawet technik ich wykonania. Bezpośrednimi wykonawcami planowych zadań stały się powoływane w trybie administracyjnym przedsiębiorstwa państwowe, wyposażane w osobowość prawną, pozbawione jednakże zarówno pełnej samodzielności decyzyjnej, jak i jakichkolwiek praw rzeczowych do przydzielanych im do korzystania składników państwowego mienia. Organizowanie planowej współpracy gospodarczej między przedsiębiorstwami państwowymi miało następować w formie prawnej planowych umów, których zawieranie było obowiązkowe, przy czym zarówno partnerzy każdej takiej umowy, jak i jej treść oraz jej trwanie, a także kształt i zakres kontraktowej odpowiedzialności kontrahentów były wyznaczane w trybie administracyjnym. W ręku organów administracyjnych pozostawało także rozdzielnictwo towarów (zarówno środków konsumpcji, jak i środków produkcji), których ceny ustalało państwo w trybie administracyjnym; państwo miało również monopol handlu zagranicznego. Przedsiębiorstwa państwowe pozbawione przy tym zostały ochrony sądowej, spory między nimi rozstrzygały państwowe komisje arbitrażowe, które nie były organami wymiaru sprawiedliwości, ale organami zarządzania. Wszystko to lansowane było jako nowy, socjalistyczny typ porządku prawnego w procesach planowego gospodarowania w skali państwa. W rzeczywistości zaś cały ten system nakazowo-rozdzielczy prowadził do tego, że uspołeczniona gospodarka jako całość działała jak gigantyczne centralnie zarządzane przedsiębiorstwo, niewrażliwe na bodźce ekonomiczne, którego nie dało się należycie kontrolować, a wyniki jego działalności stale się pogarszały. Na zorganizowanym w 1956 r. Zjeździe Ekonomistów pojawiły się ne- 13

14 14 gatywne oceny centralistyczno-nakazowych metod zarządzania gospodarką narodową i zarzuty bezkrytycznego korzystania z wzorców radzieckich 1. Z nakazowym systemem zarządzania wiązała się najściślej ówczesna zasada prawa konstytucyjnego (państwowego), zgodnie z którą naczelne organy administracyjne mogły wydawać obowiązujące przepisy także bez oparcia w delegacji ustawowej, względnie na podstawie delegacji tzw. blankietowej (tj. otwarty system źródeł prawa, który pozostaje w dysharmonii z założeniami demokracji). Zdaniem prof. Buczkowskiego 2, przepisy takie, chociaż miały charakter normatywny i obowiązywały w praktyce, nie powinny były być uważane za prawo we właściwym, klasycznym tego słowa rozumieniu: skoro wydawał je resortowy normodawca, to wobec podmiotów niepodporządkowanych jego władzy działał bez właściwej legitymacji (a ponadto był niejako legislatorem in rem suam), zaś wobec podmiotów jemu podlegających normy te były wiążące jedynie mocą służbowego podporządkowania, tak jak polecenia służbowe. Zarzucał on także wulgarny ekonomizm tym, którzy twierdzili, że tzw. prawa ekonomiczne mogą być dowolnie przekształcane lub nawet wypierane ; podzielał krytyczne oceny poglądów J. Stalina, określając jego tezy jako wątpliwe. III. W latach pięćdziesiątych stale pogarszające się wyniki gospodarki uspołecznionej zmusiły władze nie tylko do cząstkowych modyfikacji tych (przyjmowanych przez naśladownictwo) rozwiązań prawno-organizacyjnych, które okazały się całkowicie dysfunkcjonalne (np. uchylono ustawę o umowach planowych), ale i do rozważenia argumentów zwolenników poddania całości obrotu gospodarczego regulacji cywilnoprawnej. Do historii kodyfikacji problem ten przeszedł pod nazwą sporu o jedność kodeksu cywilnego 3 : zwolennicy tej jedności chcieli przepisami kodeksu cywilnego objąć nie tylko stosunki między osobami fizycznymi i między tymi osobami a jednostkami gospodarki uspołecznionej, ale także stosunki między jednostkami gospodarki uspołecznionej; przeciwnicy żądali, ażeby stosunki między jednostkami gospodarki uspołecznionej poddać regulacji władczo- 1 Przykładowo: W. Brus, Prawo wartości a problematyka bodźców ekonomicznych, Warszawa 1956, oceniał jako błędne poglądy J. Stalina ([w:] Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR), na naturę środków produkcji jako nie będących towarami, z czego wynikać by miało, że nie podlegają one prawom ekonomicznym. Podobnie krytyczne oceny wyrażali J. Mujżel i E. Lipiński. 2 S. Buczkowski, O właściwą rolę prawa cywilnego w gospodarce uspołecznionej, Państwo i Prawo 1956, nr 8 9, s. 249 i n., zawierające bardzo krytyczną, osadzoną na argumentach zarówno ekonomicznych, jak i jurydycznych, ocenę prawnych rozwiązań i praktyki ich stosowania w obowiązującym systemie nakazowo-rozdzielczym. 3 Określenie S. Buczkowskiego, Prawo a problemy ekonomiczne, Państwo i Prawo 1962, nr 5 6, s. 782.

15 -administracyjnej, odpowiadającej warunkom gospodarki nakazowo-rozdzielczej (czyli prawu gospodarczemu ), ewentualnie z dopuszczeniem, w razie potrzeby, posiłkowego stosowania przepisów prawa cywilnego. Ta koncepcja prawa gospodarczego w dalszych okresach uległa pewnej ewolucji, ale była aktualna aż do czasu transformacji systemu gospodarczego 4. Spoglądając na omawiany pierwszy okres zarządzania gospodarką uspołecznioną z perspektywy późniejszych wydarzeń, stwierdzić można, że w zarysowanych tu rozwiązaniach prawno-organizacyjnych szukano zapewnienia skuteczności działań władzy politycznej (partyjno-rządowej) w planowanym zarządzaniu upaństwowioną gospodarką, co jak sądzono, da się osiągnąć przez wzmacnianie pionowego podporządkowania administracyjno-służbowego i dyscyplinowania wykonawców planowych zadań. Za odpowiedni instrument działań uznawano przepisy prawa nowego socjalistycznego typu, którym miało być nie prawo cywilne i handlowe, ale nowe prawo gospodarcze o naturze prawa administracyjnego. W tym zatem obrazie socjalistycznej gospodarki upaństwowionej stosunki prawne między podmiotami gospodarującymi (tzw. stosunki w poziomie) miałyby być wyłączone z regulacji cywilnoprawnej. IV. W takich realiach gospodarczych i prawnych, a także w określonym układzie politycznym toczyły się wieloletnie ( ) prace nad projektem pierwszego polskiego kodeksu cywilnego, które angażowały nie tylko członków Komisji Kodyfikacyjnej, ale i naukowców niewchodzących w jej skład. Profesor dr Stefan Buczkowski wystąpił obok zaledwie kilku innych osób z krytyczną oceną powyższych rozwiązań, wskazując ich błędność i wprost odmawiając im charakteru nowych, socjalistycznych metod gospodarowania. Jego głęboka wiedza prawnicza, a zarazem doskonała znajomość zarówno nauki ekonomii, jak i realiów praktyki gospodarczej pozwoliły na przedstawienie najbardziej gruntownej argumentacji 5 przeciwko nadużywaniu metod dyrektywnych w organizowaniu gospodarczej współ- 4 Zob. C. Żuławska, Co to jest prawo gospodarcze, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1993, z.1, s. 36 i n. 5 Zob. S. Buczkowski, Prawo, rzeczywistość i teoria, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1956, nr 11; Zagadnienia prawne modelu gospodarki socjalistycznej, Państwo i Prawo 1958, nr 5 6, s. 786 i n.; Podstawy prawne samodzielności przedsiębiorstw państwowych, Państwo i Prawo 1959, nr 5 6, s. 825 i n.; Rola prawa cywilnego w uspołecznionym układzie gospodarki narodowej. Studium prawno-ekonomiczne, Annales UMCS 1960, vol. 6; Obrót gospodarczy a metody jego regulacji prawnej, Państwo i Prawo 1960, nr 3, s. 413 i n.; referat Kodeks cywilny PRL a zagadnienia prawa gospodarczego sprawozdanie z dyskusji w Instytucie Nauk Prawnych PAN w dniu nad tym referatem (i referatem J. Wasilkowskiego pod takim samym tytułem), Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1960, nr 6. 15

16 pracy przedsiębiorstw państwowych (metody te, faktycznie kształtowane na wzorach organizacji militarnych, określał jako komenderowanie 6 ). Swój postulat poddania stosunków między przedsiębiorstwami państwowymi regulacji cywilnoprawnej uzasadniał przez wskazanie, że stanowi to konieczną konsekwencję faktu zachowania w państwie zasady gospodarki towarowo-pieniężnej. Skoro bowiem akceptowano rolę pieniądza jako miernika wartości dóbr, czyli uznano konieczność respektowania działania ekonomicznego prawa wartości, budując na tym układ stosunków wymienno-towarowych, to stosunki te muszą zostać poddane regulacji cywilnoprawnej. Oznacza to, że przedsiębiorstwa państwowe, jako strony tych stosunków, powinny móc zawierać umowy (w sensie klasycznym) i ponosić cywilnoprawną odpowiedzialność majątkową w razie naruszenia wpierw uzgodnionych ich warunków, co z kolei pozwoliłoby na dokonywanie ocen ich działalności przez ich wyniki finansowe (tzw. kontrola pieniądzem). Omówiony powyżej spór o jedność prawa cywilnego rozstrzygnął ostatecznie kodyfikator, przyjmując koncepcję zwolenników jedności tego prawa (art. 1 k.c. tutaj i w dalszym ciągu powoływane artykuły kodeksu dotyczą jego brzmienia pierwotnego). Ich zwycięstwo nie okazało się jednak pełne. Niestety, opowiadający się za władczymi sposobami zarządzania gospodarką zdołali zachować prawne możliwości silnego (decydującego) wpływania przez organy zarządzające zarówno na zawarcie, zmianę lub rozwiązanie objętych planem umów między przedsiębiorstwami państwowymi (art k.c.), jak i na treść tych umów (art. 2 i art. 384 k.c.) 7, zaś wcześniej wydane administracyjne regulacje stosunków między jednostkami uspołecznionej gospodarki kodeks cywilny utrzymał w mocy (art. IX p.w.k.c.). V. Profesor Stefan Buczkowski zajmował się drugim jeszcze (poza kwestią poddania prawu cywilnemu obrotu uspołecznionego) problemem, który jest fundamentem gospodarczej działalności przedsiębiorstwa, a mianowicie statusem prawnym państwowych przedsiębiorstw, a ściślej ich podmiotowością Tak S. Buczkowski, Obrót gospodarczy, s S. Buczkowski wypowiadał się konsekwentnie za zachowaniem zasady wolności umów jako węzłowej, zwłaszcza dla prawa obligacyjnego: Obrót gospodarczy, s. 413; Zasada wolności umów, Państwo i Prawo 1961, nr 3, s. 430 i n.; Problematyka obrotu uspołecznionego w kodeksie cywilnym, Państwo i Prawo 1964, nr 10; Stosunki prawne przedsiębiorstwa z innymi jednostkami gospodarki uspołecznionej [w:] Przedsiębiorstwo w polskim systemie społeczno-ekonomicznym, Warszawa Tematykę tę poruszał we wszystkich publikacjach, powołanych w powyższych odsyłaczach dotyczących przedsiębiorstwa, a ponadto w: Przedsiębiorstwo państwowe a jego

17 Państwowe przedsiębiorstwo było wyposażone w osobowość prawną (art pkt. 2 k.c.), jednakże została ona skonstruowana w sposób szczególny, daleko odbiegający zarówno od zgodnych z istotą gospodarowania reguł, przyjętych w ekonomii, jak i od klasycznego kształtu tej prawnej konstrukcji. Przyczyną przyjęcia takiego rozwiązania były względy ideologiczno-polityczne, wyrażające się w dwu zasadach, które w PRL uznano za podstawowe zasady prawa cywilnego: zasadzie niepodzielności socjalistycznej własności ogólnonarodowej, która przysługiwała wyłącznie państwu (art k.c. i arg. z art. 44 k.c.), chociaż nie było ono podmiotem prawa cywilnego (arg. z art. 33 k.c.), oraz zasadzie planowości tj. obowiązkowego realizowania państwowych planów gospodarczych (art. 11 ust. 2 konstytucji z 1952 r. i art. 386 k.c.). Będące wykonawcą planu państwowego przedsiębiorstwo państwowe nie mogło być zatem właścicielem żadnego własnego majątku, zarządzało tylko wydzielonymi dlań stosownie do jego zadań przedmiotami mienia państwowego (art pkt. 2, art. 126, art. 141 k.c.), które w każdym czasie państwo mogło mu odebrać. Zarazem przedsiębiorstwo to, jak każdą osobę, mogła obciążać odpowiedzialność majątkowa, jednakże egzekucja jego długu mogła być prowadzona wyłącznie ze środków na jego rachunku bankowym (art k.p.c. w ówczesnym brzmieniu) przy równoczesnym zastrzeżeniu (art. 40 k.c.) 9, że Skarb Państwa za jego zobowiązania odpowiedzialności nie ponosi. Ukoronowaniem tych rozwiązań, nielogicznych i niekonsekwentnych, było wyłączenie możliwości bankructwa przedsiębiorstwa państwowego. Na tym nie koniec specyfiki unormowania pozycji prawnej tego szczególnego podmiotu prawa: przedsiębiorstwo państwowe zostało pozbawione samodzielności decyzyjnej i swobody działań, niezbędnych dla należytego wypełniania roli podmiotu gospodarującego. Co więcej, zdolność prawna państwowego przedsiębiorstwa nie była zwykłą zdolnością prawną, jej zakres bowiem nie mógł objąć innych praw i obowiązków poza tymi tylko, które były związane z zakresem zadań tego przedsiębiorstwa i zarazem nie zostały wyłączone przez statut ani przez ustawę, przy czym ustawą, w rozumieniu kodeksu cywilnego, był każdy obowiązujący przepis prawa (art. XVI p.w.k.c.). Otwierało to bardzo szeroko możliwość bieżącego manipulowania sferą prawnych uwarunkowań podejmowanych przez przedsiębiorstwo działań, deformowało zatem jego podmiotowość. Takie ukształtowanie zdolności prawnej (a zatem także i zdolności do czynności prawnych) majątek w świetle przepisów kodeksu cywilnego, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1965, nr 3. 9 Zob. S. Buczkowski, W kwestii wykładni art. 40 kodeksu cywilnego PRL, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny 1968, nr 3. 17

18 w istocie czyniło zakres tych zdolności labilnym i niepewnym, co dodatkowo utrudniało stosunki państwowego przedsiębiorstwa z partnerami współpracy gospodarczej. Profesor Stefan Buczkowski bardzo krytycznie oceniał opisane rozwiązania prawne, wskazując, że nie może być uznany za przedsiębiorstwo (w rozumieniu nauki ekonomii) taki twór organizacyjny, który nie ma prawa wyłącznego do zarządzanego przez siebie mienia, który nie stanowi ośrodka swobodnie podejmowanych decyzji gospodarczych, przy czym ewentualne ingerencje w tej mierze ze strony jednostki nadrzędnej nie są zamknięte granicami prawnie wyznaczonych jej kompetencji, i który nie ponosi odpowiedzialności za swoje wyniki w postaci upadłości, a co najwyżej w postaci poddania go zarządowi przymusowemu 10. Wypowiadał się też za samorządem robotniczym w przedsiębiorstwie państwowym i za poddaniem sporów majątkowych między przedsiębiorstwami państwowymi orzecznictwu sądowemu 11. W czasach, w których nawet krytycy obowiązujących rozwiązań prawnych pisali jedynie o doskonaleniu systemu, obawiając się użycia określenia reforma, w publikacjach prof. Buczkowskiego pojawiały się apele o odrzucenie dogmatu gospodarki nakazowej, a także wypowiedzi przeciwko ideologii mistyfikującej rzeczywistość i uleganiu magicznym zaklęciom 12. Jednakże radykalną zmianę systemu gospodarczego przyniosła dopiero transformacja z przełomu lat 80. i 90., która stała się możliwa wobec rozpadu ZSRR i zmiany układu światowych sfer wpływów. Profesor Stefan Buczkowski zmarł w 1974, nie doczekawszy wyglądanych zmian. W przemówieniu na pogrzebie prof. Witold Czachórski 13 nazwał Go człowiekiem odważnym, który konsekwentnie głosił swoje poglądy naukowe, choć nie przystawały one do poglądów w owym czasie dominujących, aprobowanych przez władze polityczne. W istocie trzeba było mówić o odwadze kogoś, kto publicznie krytykował posunięcia tych władz, wysuwając postulaty zmian, motywowane klasycznymi kategoriami ekonomii, zwalczanej przez oficjalną doktrynę a odwołujące się do rozwiązań prawnych, przyjętych w krajach wrogiego Zachodu Tak S. Buczkowski w: O właściwą rolę, s. 249 i n., Prawo a problemy..., s. 782, Podstawy prawne..., s. 825 i n., Zagadnienia prawne..., s. 786 i n. 11 Zob. S. Buczkowski, Prawo a problemy..., s Ibidem, s W 1956 r. w Komisji Kodyfikacyjnej pełnił funkcję naukowego sekretarza.

19 VI. Wspomnienia o naukowym dorobku prof. Stefana Buczkowskiego z okresu 30 lat jego zmagań z systemem panującym w PRL chciałabym zamknąć przywołaniem słów poety: i jego było za grobem zwycięstwo. W toku zmian w zarządzaniu gospodarką, rozpoczętych w 1980 r. pracami legislacyjnymi w ramach tzw. II etapu reformy gospodarczej (jej założeniem było wykorzystanie mechanizmów rynkowych i deetatyzacja gospodarki), a następnie realizowanych w okresie po 1989 r. w ramach transformacji systemu gospodarczego na system gospodarki wolnorynkowej, opartej na prywatnej własności środków produkcji, koncepcje, postulaty, propozycje rozwiązań, a także sama uzasadniająca je argumentacja, znane z publikacji prof. Buczkowskiego, zostały przyjęte i wprowadzone do naszego ustawodawstwa. Sama mam w tych sprawach osobiste doświadczenia i obserwacje, bowiem od 1980 r. do 2005 r. brałam czynny udział w pracach różnych urzędowych ciał (m.in. Komisji do Spraw Reformy Prawa Cywilnego w latach i Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego w latach ). Żałowałam wtedy, że w pracach tych już nie mógł uczestniczyć i cieszyć się nimi prof. St efan Buczkowski. 19

20 Andrzej Kidyba Czy historia zatoczyła koło od prawa handlowego do prawa handlowego? Uwagi na tle ewolucji przedmiotowego zagadnienia w związku z kształtowaniem się modelu zarządzania gospodarką I. Zabrzmi to jak truizm, ale w XX wieku jak na dłoni widać ewoluowanie stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych, a w konsekwencji rozwiązań prawnych. Jeżeli spojrzy się na to z punktu widzenia prawa handlowego, to można dostrzec, jakie zatoczyło ono koło. W zależności od modelu, prawo handlowe jako element systemu prawa, w odpowiedzi na postępującą złożoność procesów społeczno-gospodarczych, podlegało i podlega istotnym przemianom w ramach generalnej ewolucji współczesnych systemów prawnych 1. Koncepcję prawa handlowego przed drugą wojną światową zaprezentował Jan Namitkiewicz 2. Przedstawił prawo handlowe tak polskie, jak i niemieckie i austriackie. W przedmowie do tej pracy zwraca się uwagę na brak szerszego opracowania na ten temat, uznając, że podręczniki K. Dunina, F. Kramsztyka, A. Mogielnickiego i A. Krońskiego, dawały jedynie elementarne wiadomości z prawa handlowego, zaś praca Górskiego i Dolińskiego uwzględniała jedynie prawo austriackie. J. Namitkiewicz zaliczał prawo handlowe oczywiście do grupy przepisów prawa prywatnego. Między prawem prywatnym a publicznym widział różnicę polegającą na tym, że reagowanie na naruszenie, czyli pogwałcenie normy prawa prywatnego przysługuje oddzielnym jednostkom, reagowanie zaś na naruszenie normy prawa publicznego państwu, a raczej jego organom B. Kozłowska-Chyła, Prawo handlowe XXI wieku czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Kilka uwag na tle reprezentacji spółek handlowych [w:] Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Okolskiego, red. M. Modrzejewska, Warszawa 2010, s J. Namitkiewicz, Podręcznik prawa handlowego, Warszawa Ibidem, s. 3.

21 Historycznie prawo handlowe obejmowało, jego zdaniem, jedynie sferę handlu ze sfery prywatnoprawnej. Handel był szczególną sferą działalności ludzkiej, która obejmowała tę część obrotu, która miała na celu wymianę dóbr gospodarczych zwanych towarami, między producentami a konsumentami. Obejmował on tę działalność, która znajduje się między punktem wytworzenia a jego ostatecznym celem. Ten kto poświęcił się obrotowi handlowemu, zajmował się handlem. Jednak, aby być handlującym, trzeba było być kupcem. Za prawo handlowe uważał taki zespół norm, który regulował obrót. W późniejszym okresie międzywojennym polska nauka zajmowała się głównie komentowaniem kodeksu handlowego. Kolejny podręcznik z tej dziedziny ukazał się dopiero po drugiej wojnie światowej w 1946 r. 4 Losy prawa handlowego na długie lata przesądził obowiązujący po 1945 r. ustrój. W okresie PRL z przyczyn politycznych prawo handlowe nie stanowiło szerokiego przedmiotu rozważań doktrynalnych 5. Wiele przepisów prawa handlowego zostało uchylonych, niektóre pozostały w mocy (Kodeks handlowy) bądź też w zmodyfikowanej, socjalistycznej formie przeniesiono je do aktów socjalistycznego prawa. Szczególnie staje się to widoczne po 1949 r., gdy przesądzono kierunek rozwoju ustroju Polski według wzoru radzieckiego. Mimo formalnego obowiązywania kodeksu handlowego, jego znaczenie było wręcz zerowe. Uchwalony 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny przez art. VI przepisów wprowadzających utrzymał w mocy część przepisów kodeksu handlowego. W samym kodeksie cywilnym istotne znaczenie uzyskała normatywna kategoria jednostek gospodarki uspołecznionej. Po uchwaleniu kodeksu cywilnego, zgodnie z art. 1 1 k.c. wyrażającym zasadę monizmu, czyli jedności prawa cywilnego, w kodeksie cywilnym chodziło o stosunki cywilnoprawne między j.g.u., między osobami fizycznymi oraz między j.g.u a osobami fizycznymi. Dodatkowo art. 2 k.c. dawał możliwość do pozakodeksowej regulacji obrotu między jednostkami gospodarki uspołecznionej w sposób odbiegający od przepisów kodeksu cywilnego. Jeżeli dodamy do tego art. 384 k.c. w jego pierwotnym brzmieniu, zawierający delegację do wydania normatywnych ogólnych warunków lub wzorów umów dla określonej kategorii umów między j.g.u bądź między tymi jednostkami a innymi osobami, to tworzyły się podstawy do wykształcenia tzw. prawa obrotu uspołecznionego, które miało zastąpić prawo handlowe 6. 4 S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa B. Gnela, Prawo przedsiębiorstwa jako prawo handlowe XXI wieku [w:] Prawo handlowe XXI wieku. Czas stabilizacji, ewolucji czy rewolucji, s Ibidem, s

22 To połączenie zasady jedności prawa cywilnego z prawem obrotu uspołecznionego przeciwdziałało jednak powstaniu odrębnej od prawa cywilnego gałęzi, jaką w innych krajach było prawo gospodarcze 7. Prawo obrotu uspołecznionego formalnie nie było odrębną gałęzią prawa, jednakże zawierało wiele specyficznych unormowań odbiegających od zasad prawa cywilnego 8. II. Jakimże więc wyzwaniem i dalekowzrocznością, ale również odwagą było założenie przez prof. Stefana Buczkowskiego w 1959 r. Katedry Prawa Cywilnego Obrotu Gospodarczego. Sama nazwa, ale również przedmiot wykładu Profesora, podkreśla cywilnoprawny charakter stosunków obrotu gospodarczego. Podkreśla, że taki charakter winny mieć stosunki gospodarcze, co w zderzeniu z systemem nakazowo-rozdzielczym z wyłącznie administracyjną metodą oddziaływania na gospodarkę, jest godne podkreślenia. Profesor S. Buczkowski, mimo ciemności czasu socjalizmu, dostrzegał rolę prawa cywilnego, czemu dał wyraz także w publikacjach, m.in. w artykule Rola prawa cywilnego w uspołecznionym układzie gospodarki narodowej. Studium prawno-ekonomiczne, który ukazał się w Annales UMCS w 1959 r., czy Problematyka obrotu uspołecznionego w kodeksie cywilnym, opublikowanym w Państwo i Prawo 1964, nr 1. Chciałbym zwrócić uwagę na wykład monograficzny prof. Buczkowskiego Prawo handlowe państw kapitalistycznych, wygłaszany w latach pięćdziesiątych, a w październiku 1959 r. z całą pewnością. Mimo zmiany ustroju prawo handlowe nie zostało więc zapomniane. Inne wykłady: Rola prawa cywilnego w gospodarce uspołecznionej, Zasady współżycia społecznego, Rękojmia a gwarancja, czy inne z zakresu umów budowlanych, które wygłaszał S. Buczkowski, to tematy z klasycznej cywilistyki. Już w 1960 r. wypowiadał się na temat Prawo gospodarcze a kodeks cywilny, a w latach sześćdziesiątych wygłaszał referaty na temat konstrukcji tzw. prawa gospodarczego, zarówno w kraju, jak i zagranicą (m.in. w Paryżu). Organizacyjnym wyrazem przywiązania do cywilistyki było odbywanie wspólnych posiedzeń z Katedrą Prawa Cywilnego kierowaną przez prof. A. Woltera. W tych latach występował też z referatami w Paryżu, Hadze czy Berlinie. Wyraz naukowych zainteresowań dostrzec można w opiece naukowej nad młodą kadrą. Choćby promotorstwo obronionej 6 października 1960 r J. Okolski, W. Opalski, Znaczenie prawa handlowego w świetle koncepcji jedności prawa cywilnego, Przegląd Prawa Handlowego 1992, nr 1, s B. Gnela, Prawo przedsiębiorstwa, s. 188.

23 pracy doktorskiej mgr Czesławy Żuławskiej pt.: Umowa o podwykonawstwo robót budowlano-montażowych, mgr P. Bubieńskiej (obrona: 14 maja 1963 r.) Skutki cywilistyczne ustalania cen, mgr M. Poźniak-Niedzielskiej obronionej 28 czerwca 1967 r. Cywilnoprawna problematyka autorstwa dzieła kinematograficznego. Pewnym wyrazem zmian w podejściu do uregulowania stosunków gospodarczych stały się opracowania książkowe, w szczególności podręcznik S. Buczkowskiego i Z.K. Nowakowskiego Prawo obrotu uspołecznionego 9. Jak wskazują autorzy w przedmowie, Podręcznik uwzględnia w pełni delimitację przedmiotów nauczania ustaloną na zjeździe katedr prawa cywilnego, administracyjnego i rolnego w Ustroniu Śląskim w 1966 r. Zgodnie z większością poglądów wyrażonych na tym zjeździe, podręcznik koncentruje się głównie na cywilistycznych aspektach stosunków między jednostkami gospodarki uspołecznionej, aczkolwiek z natury rzeczy z punktu widzenia klasyfikacji dyscyplin prawnych przedmiot wykładu musi mieć charakter kompleksowy 10. Pragnę zwrócić uwagę na sformułowanie cywilistyczne aspekty stosunków między jednostkami gospodarki uspołecznionej. S. Buczkowski rozumiał obrót uspołeczniony w ścisłym w przeciwieństwie do praktyki i części doktryny prawa powiązaniu z zasadą jedności prawa cywilnego. Uznawał więc byt określonych jednostek, ale w kontekście stosowania cywilnoprawnych instrumentów. Jak zwrócono uwagę w doktrynie 11, w przeciwieństwie do koncepcji prawa gospodarczego w ośrodku lubelskim, koncepcja prawa obrotu uspołecznionego również jako prawa dotyczącego wewnętrznych stosunków gospodarczych pomiędzy tzw. jednostkami gospodarki uspołecznionej, była wiernym odbiciem szczególnych w tym względzie przepisów k.c. oraz wyrosłych na jego podstawie przepisów szczególnych. Obejmowała ustrój tzw. jednostek gospodarki uspołecznionej oraz stosunki prawne pomiędzy nimi, najpierw w przekroju norm ogólnych, a następnie poszczególnych rodzajów umów w obrocie gospodarczym. Profesor S. Buczkowski (notka z 1 października 1971 r.) przyjął, że Prawo obrotu uspołecznionego ma się tak do prawa cywilnego, jak wyjątek do reguły. Znajomość wyjątku bez znajomości reguły jest niczym, a więc trzeba stale pamiętać, jak dane sprawy normuje prawo powszechnie obowiązujące. Prawo obrotu uspołecznionego jest w zasadzie częścią prawa cywilnego. 9 S. Buczkowski, Z.K. Nowakowski, Prawo obrotu uspołecznionego, Warszawa Ibidem. 11 S. Włodyka [w:] System prawa handlowego, t. 1, Prawo handlowe. Część ogólna, red. S. Włodyka, Warszawa 2009, s

24 24 Profesor Buczkowski był krytykiem koncepcji prawa gospodarczego. O ile uważał, że jako dział prawa cywilnego, odpowiednik prawa handlowego w kapitalizmie ma pewne uzasadnienie w specyfice unormowań stosunków majątkowych między j.g.u., to jednak uważał, że ten kompleks przepisów prawa cywilnego nie może być nazywany prawem gospodarczym ze względu na nieadekwatność tego terminu. Był przeciwko uznaniu prawa gospodarczego za nową gałęź prawa socjalistycznego obejmującą, według jednych, stosunki w całym układzie uspołecznionym, według innych tylko stosunki w obrębie sektora upaństwowionego. Koncepcja ta zasadzała się głównie na stwierdzeniu faktu, że stosunki w poziomie są determinowane przez stosunki w pionie, a nie odwrotnie, przy czym te ostatnie stanowią amalgamat działań władczych i niewładczych, wynikających stąd, że organy nadrzędne działają również na zasadach rozrachunku gospodarczego. Powyższy fakt jest jednak wyrazem określonej koncepcji modelu ekonomicznego, koncepcji jak wykazuje doświadczenie wysoce zmiennej. Zdaniem S. Buczkowskiego, na takiej koncepcji nie można budować teorii prawa gospodarczego. Jeden prosty zabieg: nadanie stosunkom w pionie charakteru stosunków korporacyjnych (w stosunkach między przedsiębiorstwem a zjednoczeniem) pozbawia koncepcję prawa gospodarczego jedynego poważnego argumentu. Koncepcja prawa gospodarczego natomiast, obejmującego wyłącznie stosunki w sektorze państwowym, rozrywa naturalną jedność stosunków majątkowych. Może warto zacytować też szerzej, jak S. Buczkowski rozumiał prawo obrotu uspołecznionego i jaką rolę odegrała jego koncepcja. Przedmiotem wykładu ( ) (Prawo obrotu uspołecznionego podkr. A.K.) jest przedstawienie przepisów prawnych regulujących organizację i działalność tych podmiotów gospodarki narodowej, które określane są ustawową nazwą jednostki gospodarki uspołecznionej. Prócz charakterystyki prawnej tych jednostek charakterystyki obejmującej strukturę organizacyjną tych podmiotów i reżim majątkowy, jakiemu podlegają, przedmiotem wykładu są stosunki prawne, powstające między tymi podmiotami, a więc przede wszystkim umowy oraz inne instrumenty prawne obrotu gospodarczego, zarówno krajowego, jak i w handlu zagranicznym. Stosunki te należą do dziedziny prawa cywilnego, a konieczność objęcia ich niniejszym, odrębnym wykładem wynika z szeregu ich cech specyficznych. Niektóre rodzaje zobowiązań są odrębnie unormowane dla stosunków tylko między jednostkami gospodarki uspołecznionej, inne podlegają szczególnym przepisom, gdy przynajmniej jedną stroną stosunku zobowiązaniowego jest j.g.u. Jednakże wspólną cechą tych obu rodzajów szczególnie unormowanych zobowiązań jest to, że przynajmniej jedna strona stosunku jest zobo-

25 wiązana z racji prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa i jej świadczenie stanowi wynik działalności gospodarczej. Ten właśnie fakt nadaje powyższym stosunkom szczególne cechy, które uzasadniają traktowanie ich w obrębie prawa cywilnego, jako osobnej kategorii i objęcie niniejszym wykładem. Nie przesądzając sprawy, jeżeli chodzi o rozwój nauk prawnych w dalszej przyszłości, należy stwierdzić, że z punktu widzenia systematyki nauk prawnych prawo obrotu uspołecznionego stanowi odgałęzienie socjalistycznej nauki prawa cywilnego, gdyż stosunki objęte tym przedmiotem składają się w przeważającej mierze ze stosunków prawa cywilnego i podlegają ogólnym zasadom oraz sposobom wykładni tego prawa (por. art. 1 1 k.c.). Ponieważ jednak szczególnie w układzie uspołecznionym gospodarki narodowej stosunki cywilnoprawne są w niektórych ważnych dziedzinach wyznaczone, organizowane, a nawet ustanawiane przez akty władcze organów administracji gospodarczej, wykład prawa obrotu uspołecznionego obejmuje również charakterystykę tych aktów, które mają bezpośredni wpływ na sytuację majątkową i stosunki cywilnoprawne przedsiębiorstw uspołecznionych. O tyle można uznać prawo obrotu uspołecznionego za przedmiot kompleksowy, tzn. obejmujący stosunki prawne różnych rodzajów 12. III. Jak z powyższego widać, na ustrój S. Buczkowski nie mógł nic poradzić, ale na sposób regulacji stosunków gospodarczych i ich postrzeganie czy znaczenie prawa cywilnego w opozycji do prawa publicznego już tak. Profesor S. Buczkowski, nadając taką a nie inną treść temu, co prawo obrotu uspołecznionego ma oznaczać, ułatwił nam, w ośrodku lubelskim, płynne przejście po zmianach ustrojowych w 1989 r. do koncepcji prawa handlowego. Profesor S. Buczkowski zmarł 13 grudnia 1974 r., a więc nie mógł się odnieść do swoistej komercjalizacji stosunków w latach 80. ubiegłego wieku i zmian ustrojowych po 1989 r. Pozostał w opozycji do tych, którzy jeszcze w latach 70. forsowali konstrukcję prawa gospodarczego rozumianego jako kompleksowa gałąź prawa obejmująca normy należące do różnych podstawowych gałęzi prawa. W realizacji koncepcji obrotu uspołecznionego prof. Buczkowski uchronił nas w dużej mierze od prawa gospodarczego rozumianego w oderwaniu od zasady równorzędności podmiotów, ekwiwalentności świadczeń. Dokonania Profesora pokazują, że na postawione pytanie o koło od prawa handlowego do prawa handlowego należy odpowiedzieć przecząco, bo Profesor zajmował się w istocie prawem handlowym. 12 Wstęp do podręcznika S. Buczkowski, Z.K. Nowakowski, Prawo obrotu uspołecznionego, Warszawa