Pomorska Wyższa Szkoła Polityki Społecznej i Gospodarczej w Starogardzie Gdańskim

Transkrypt

1 Pomorska Wyższa Szkoła Polityki Społecznej i Gospodarczej w Starogardzie Gdańskim Marian Firgon Nr albumu 765 SZANSE ROZWOJU WSI W ASPEKCIE JEJ ODNOWY (na przykładzie wsi Sumin gm. Starogard Gdański) Promotor: dr Krzysztof Wojkiewicz STAROGARD GDAŃSKI 2006

2 SPIS TREŚCI WSTĘP 3 ROZDZIAŁ I ODNOWA WSI JAKO INSTRUMENT ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Rys historyczny i geneza idei odnowy wsi Pojęcie odnowy wsi i rozwoju obszarów wiejskich Podstawy prawne funkcjonowania samorządu terytorialnego i procedury uczestnictwa w programie odnowy wsi Europejski ruch odnowy wsi i koncepcje rozwoju lokalnego...19 ROZDZIAŁ II CHARAKTERYSTYKA GMINY STAROGARD GDAŃSKI Miejsce i rola samorządu terytorialnego w rozwoju obszarów wiejskich Obszar i struktura gospodarcza gminy Doświadczenia wdrażania programu odnowy wsi w gminie Ogólna charakterystyka wsi Sumin Analiza sytuacji społecznej i gospodarczej i zasobów wsi Sumin Demografia Aktywność zawodowa Gospodarka...33 ROZDZIAŁ III ORGANIZACJA SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ WSI SUMIN Partnerstwo społeczne i współpraca jako element pozytywnych zmian Stosowane metody diagnozowania sytuacji i określenia lokalnych potrzeb społecznych Plan Rozwoju wsi i program Odnowy lokalną strategią...41 ROZDZIAŁ IV WDRAŻANIE DZIAŁAŃ I PRZEDSIĘWZIĘĆ ZAPISANYCH W PLANIE ROZWOJU WSI Projekt rewitalizacji i jego realizacja Cele przedsięwzięcia Budżet przedsięwzięcia Osiągnięte efekty i rezultaty Oddziaływanie na środowisko lokalne - zaspakajanie potrzeb...54 ZAKOŃCZENIE 55 BIBLIOGRAFIA...57 ŹRÓDŁA...59 SPIS TABEL...60 SPIS WYKRESÓW, RYSUNKOW, MAP I ANEKSÓW...61 ANEKSY...62 ANEKSY

3 WSTĘP W ostatnich latach okazało się, iż obszary wiejskie w mniejszym stopniu korzystają z oczekiwanych, pozytywnych efektów transformacji systemowej a w bardzo dużym stopniu kumulują skutki negatywne. Dotychczasowe wysiłki państwa, jego agencji, samorządów terytorialnych, instytucji i programów pomocowych nie powstrzymały w wystarczającym stopniu narastania kryzysu obszarów wiejskich. Na polskiej wsi spiętrza się wiele problemów rozwojowych, które na wsi trudniej rozwiązać niż w mieście. W rolnictwie utrzymuje się trudna sytuacja ekonomiczna, powodująca pogłębianie się dystansu rozwojowego między rolnictwem polskim a unijnym. Obserwuje się pogłębianie dystansu edukacyjnego między miastem a wsią. Nastąpiło pogorszenie w dostępie mieszkańców wsi do instytucji kultury. Część mieszkańców wsi nie potrafi sobie poradzić w nowych warunkach ekonomicznych, podlega marginalizacji społeczno-ekonomicznej. Z drugiej jednak strony, odnotowywany jest na wsi pozytywny trend w zakresie poprawy stanu infrastruktury technicznej i stanu zdrowotności. Mieszkańcy wsi a zwłaszcza środowiska rolnicze wykazują w ostatnich latach większą aktywność społeczną niż mieszkańcy miast. Aktywność ta przy wsparciu środków unijnych, może w najbliższych latach zaowocować znacznym rozwojem obszarów wiejskich i może spowodować nadrabianie dystansu rozwojowego między miastem a wsią, a także między krajami Unii Europejskiej. Głównym celem niniejszej pracy jest wykazanie, jakie są szanse rozwoju wsi w aspekcie poszukiwań i wdrażania nowoczesnych metod rozwoju obszarów wiejskich na bazie doświadczeń europejskich i pozytywnych działań krajowych. kierunku i korzyści z dokonywania zmian w oparciu o Wskazanie lokalne zasoby, a przede wszystkim poprzez uspołecznienie tzn. włączenie społeczności lokalnych w proces przekształceń. W stanowisku I Polskiego Kongresu Odnowy Wsi, który w 2002r. odbył się w Opolu, a uczestnikiem był także autor niniejszego opracowania, postawiono tezę, że nie jest możliwe przełamanie kryzysu obszarów wiejskich bez pełnego włączenia społeczności lokalnych 1. Jednym z oddolnych sposobów, który może wywołać pozytywne zmiany, a o którym będzie mowa w tym opracowaniu, jest ruch odnowy wsi. 1 I Polski Kongres Odnowy Wsi, Opole 2002 (materiały kongresowe- stanowisko). 3

4 Celem opracowania jest także zaprezentowanie wykorzystania możliwości i szans jakie daje metoda rozwoju obszarów wiejskich, jaką jest odnowa wsi 2. Pierwszy rozdział jest teoretycznym wprowadzeniem do tematu. Przedstawiono w nim historię i genezę idei odnowy wsi w Europie i w Polsce, charakterystykę procesu odnowy wsi oraz rolę samorządu terytorialnego w rozwoju wsi. Charakterystykę ukierunkowaniem na obszarów wiejskich doświadczenia z gminy Starogard wdrażania programu Gdański odnowy z wsi przedstawiono w rozdziale drugim. Treścią rozdziału trzeciego jest charakterystyka wsi Sumin, w której wdrażano program i przedstawienie planu rozwoju wsi. Czwarty rozdział został poświęcono analizie wprowadzanych działań i przedsięwzięć oraz uzyskanym efektom i rezultatom odnowy wsi w Suminie. Opracowanie całościowo podsumowano w zakończeniu, w którym zwrócono uwagę na najbardziej istotne rozważania i wnioski. Pracę kończy wykaz bibliografii, źródeł oraz spis tabel i wykresów oraz aneksów. 2 R. Wilczyński, Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Poznań 2000, s

5 ROZDZIAŁ I ODNOWA WSI JAKO INSTRUMENT ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH 1.1. Rys historyczny i geneza idei odnowy wsi Odnowa wsi zrodziła się na zachodzie Europy jako odpowiedź na pogłębiający się kryzys ekonomiczny i społeczny na wsi, wywołany w produkcji rolnej, transporcie i powstawaniem sklepów wielko-powierzchniowych. Zaczęły upadać sklepy detaliczne na wsiach, pogłębił się kryzys ekonomiczny. Kryzys ten wystąpił szczególnie w latach 70 i 80 ubiegłego wieku. Spowodował początek w poszukiwaniu pracy. W Polsce podobny migracji ze wsi do miast proces zaobserwowano w ostatnim dziesięcioleciu. Kraje zachodnie, szczególnie Niemcy i Austria, analizując zjawisko pogłębiającego się zróżnicowania w poziomie życia mieszkańców wsi i miast, podjęły środki zaradcze jak opisuje Mariola Epa3. Początkowo przenoszono wzorce życia miejskiego na wieś, lecz nie poprawiło to znacząco jakości życia, a wręcz doprowa dziło do skutków ubocznych w postaci zaniku tożsamości mieszkańców wsi oraz degradacji krajobrazu. Negatywne doświadczenia podejścia do rozwoju obszarów spowodowały potrzebę innego wiejskich i poprawy jakości życia na wsi. Wobec powyższego inicjatywę oddano w ręce samych zainteresowanych - czyli mieszkańców wsi. Idea, koncepcja odnowy wsi zrodziła się w Niemczech. Początki odnowy wsi sięgają 1965 r. W Bawarii w tym czasie rozpoczęto działania związane z komasacją gruntów i uzdrawianiem wsi. Warunkiem otrzymania finansowania na to działanie było posiadanie opracowanego planu rozwoju wsi. Podstawy prawne odnowy wsi określono ustawowo w 1976r. Oparto się na praktycznych doświadczeniach Badenii-Wirtembergii, Bawarii i Hesji. Rząd niemiecki w celu ożywienia gospodarczego wsi stworzył Program Wspierania Przyszłościowych Inwestycji (ZIP), zakładający ożywienie koniunktury 3 M. Epa, Historia rozwoju odnowy wsi w państwach Europy Zachodniej [w:] Odnowa i rozwój wsiimpulsy dla obszarów wiejskich- materiały konferencyjne, red. Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów wiejskich, Przysiek 2004, s.10. 5

6 gospodarczej wsi4. Na przedsięwzięcia w ramach odnowy wsi wydatkowano 260 mln DM. Sama Bawaria na działania w ramach odnowy wsi w 550 miejscowościach dysponowała kwotą 130 mln DM. W niemieckich landach, tam gdzie zaczęto realizować własne programy, odnowa została dobrze przyjęta. Głównym źródłem środków od 1984 roku był Fundusz poprawy struktury rolnej i ochrony wybrzeża. W latach 90-tych rząd krajowy Bawarii przeznaczał ok. 100 mln DM rocznie. Ścisłe powiązanie procesu komasacji gruntów bawarskiej odnowy z systemem wdrażania, opartego o struktury rządu krajowego, zyskało sobie miano odnowy odgórnej 5. Poprzez doświadczenia tych trzech landów, a zwłaszcza z Bawarii, program odnowy wsi rozszerzył się na całe Niemcy, a następnie znalazł zwolenników w całej Unii Europejskiej. Korzystając z doświadczeń Bawarii w 1981 roku Dolna Austria podjęła działanie akcyjne pn. Zachować piękno Dolnej Austrii stworzyć ją jeszcze piękniejszą. Celem było zachowanie regionalnego stylu budownictwa na terenach wiejskich tego landu. Sam proces odnowy rozpoczął się w 1984 r. i był wynikiem kontynuacji tej akcji, a także szerokiego włączenia się i starań organizacji pozarządowych. Inicjatywa miała być tylko zachętą, mocnym impulsem do podejmowania inicjatyw oddolnych, pobudzeniem aktywności społeczności lokalnych. W tym celu poszukiwano liderów wiejskich i przy ich pomocy realizowano projekty odnowy wsi. Ogromną rolę w austriackich programach odnowy odegrały kobiety, których rola w życiu społecznym wsi znacznie wzrosła. Na początku program odwołał się do patriotyzmu lokalnego mieszkańców wsi, do docenienia specyfiki własnej wsi i odrodzenia jej tradycji. Proces Odnowy Wsi pilotażowo zapoczątkowały 4 gminy. Natomiast już w 1985 r. w wyniku przyjęcia wytycznych dotyczących wdrażania odnowy wsi utworzone zostało Krajowe Biuro ds. Odnowy Wsi. Do programu zgłosiło się 130 miejscowości, przyjęto 52. Ze względu na rolę i zaangażowanie społeczności lokalnych i organizacji pozarządowych, dolnoaustriacka odnowa wsi6 określana jest jako oddolna. Znaczny wzrost liczby wsi uczestniczących w programie odnowy następuje w kolejnych latach. W 1987 r. Austriackie Towarzystwo ds. Polityki Rolnej i Leśnej organizuje w Krems I Europejski Kongres Odnowy Wsi, w którym uczestniczyli przedstawiciele 9 krajów. Dano tym samym impuls do stworzenia formuły 4 R. Wilczyński, op. cit., s 19. Tamże, s W Dolnej Austrii pojęcie odnowy wsi pojawiło się po raz pierwszy w 1977 r. w wydanej przez rząd landu książce pt. Budownictwo w dolnej Austrii i opatrzonej podtytułem Założenia Odnowy Wsi. 5 6

7 międzynarodowej współpracy na rzecz wzmocnienia rozwoju wsi i popularyzacji idei odnowy wsi w Europie. Tworząc polski program, czerpano z wzorców niemieckich i austriackich. Wzajemny kontakt, podpatrywanie doświadczeń przełamywało kompleksy. Wielkim wydarzeniem i znaczącą zachętą dalszego rozwoju odnowy wsi było wyróżnienie wsi Kamień Śląski Europejską Nagrodą Odnowy Wsi w konkursie 2000 r. Programy odnowy wsi oparte na zachodnich przykładach są realizowane w województwie opolskim i pomorskim. W Polsce prof. Andrzej Kaleta z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, jako pierwszy podejmuje próbę opisu zjawiska, jego genezy i celów oraz zagadnień rozwoju lokalnego. Natomiast wdrażanie procedur odnowy wsi (bez używania tego terminu) na podstawie doświadczeń bawarskich, jako pierwszy rozpoczął Wiesław Firliciński7. Związane to było z działaniami rozpoczętymi w 1991 r. we wsi Brunów w gminie Chocianów. Wdrażano tam program Kompleksowej Przebudowy Wsi opierając się na planie szczegółowym zagospodarowania przestrzennego wsi i planie urządzeniowo rolnym. Znamiona działań odnowy wsi miała w latach realizacja programu wiosek nowoczesnych realizowanych w gminie Zelów i Miastko. Wykonano tam we wsi Wygięłzów i Kociszew tzw. rynki wiejskie - rozwiązanie typowe dla działań odnowy wsi. Środki na ten cel uzyskano ze wsparcia niemieckiego8. Jednakże dopiero w 1996 r. w województwie opolskim Ryszard Wilczyński przyczynił się do tego, że program odnowy wsi nabrał rangi regionalnej. Wdrażania podjął się Sejmik Samorządowy Województwa Opolskiego. W pierwszym etapie programu wiosną 1997 r. brało w nim udział 56 wsi z 26 gmin, rok później 77 wsi z 34 gmin. Potem na 68 gmin województwa akces do programu zgłosiło 51, w programie uczestniczy 145 wsi. Program odnowy wsi jest sztandarowym programem samorządowego województwa. Przykład Opolszczyzny okazał się zaraźliwy. Próby wdrożenia programu podjęto w Małopolsce i na Pomorzu Zachodnim. Własne programy realizują także powiaty kłodzki i nakielski. W 2001 roku w ramach kontraktu wojewódzkiego uruchomiono pilotażowo program w województwie pomorskim. Do ogłoszonego przez Zarząd Województwa 7 W. Firliciński w latach 90 pełnił funkcję dyr. Wydziału Kartografii i Gospodarki Gruntami Urzędu Wojewódzkiego w Legnicy. 8 R. Wilczyński, Odnowa wsi perspektywą, s

8 konkursu przystąpiły 24 gminy, zgłaszając już wtedy 33 projekty. Wybrano 9 wsi z ich projektami z 8 gmin, tak by reprezentowane były wszystkie rejony województwa. Były to: Wieś Sumin gm. Starogard Gdański Rewitalizacja zespołu parkowodworskiego wraz z zagospodarowaniem terenu rekreacyjno- wypoczynkowego nad jeziorem Sumińskim ; Wieś Pieski gm. Cewice Przebudowa pomieszczeń remizy OSP dla potrzeb żywienia dzieci, w tym dzieci niepełnosprawnych ; Wieś Odry gm. Czersk Festyn inaugurujący Odnowę Wsi Odry ; Wieś Stare Gronowo gm. Debrzno Stare Gronowo wczoraj, dziś i jutro zagospodarowanie zespołu pałacowo-parkowego na miejsce rekreacji i wypoczynku; Wsie Niepoględzie i Gałęzów gm. Dębnica Kaszubska Cudze chwalicie swego nie znacie ; Wieś Jamno gm. Parchowo Likwidacja stawu p-poż. w centrum wsi ; Wieś Trumiejki gm. Prabuty Swietlica Wiejska w Trumiejkach ; Pogorzała Wieś gm. Miłoradz Remont i odnowa świetlicy wiejskiej o raz zagospodarowanie terenu wokół jeziora. Zarząd Województwa przeznaczył na te projekty ogółem 100 tys. zł. Poszczególne projekty zostały wsparte kwotą od 8 000zł do zł. co stanowiło około od 25% do 50% wartości projektu. Realizację wymienionych projektów poprzedziło szkolenie dla 3-osobowych grup, składających się z 2 liderów wsi i koordynatora gminnego z tych gmin, zorganizowane przez Urząd Marszałkowski, przy wykorzystaniu środków z innego programu wojewódzkiego, tj. Rozwój zasobów ludzkich na obszarach wiejskich, Po powrocie ze szkolenia animatorzy ci rozpoczęli w własnych środowiskach przygotowanie lokalnych programów Odnowy Wsi, tworzenie Grupy Odnowy Wsi oraz przygotowali wymienione projekty9. Okazało się, że przy zaangażowaniu stosunkowo niewielkich środków finansowych można pobudzić do działania całe społeczności wiejskie i osiągnąć zakładane cele. Udane działania w ramach pilotażu, poznanie oddolnej zdolności 9 Pomysł i pilotaż Programu, oprac.biuro ds. SPO [w:] Pomorski Program Odnowy Wsi doświadczenia gmin w latach red. Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gdańsk 2004, s

9 struktur społecznych do odnowy, pozwoliło Zarządowi Województwa realizować II edycję Pomorskiego Programu Odnowy Wsi już na szeroką skalę. W latach w woj. pomorskim przeznaczono na program odnowy wsi kwotę 4,77 mln zł z kontraktu Wojewódzkiego. W roku 2002 zakwalifikowano 95 projektów z wszystkich 16 powiatów ziemskich. W następnym, 2003 r. dofinansowano już 150 projektów. Natomiast w 2004 r. przeznaczono kwotę 2 mln zł na 114 projektów. W maju 2004 r. na II Polskim Kongresie Odnowy Wsi zorganizowanym w Szymbarku w województwie pomorskim, dokonano podsumowań dotychczasowej realizacji Pomorskiego Programu Odnowy Wsi. Od 2005 r. w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego, Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich na terenie całego kraju zaczęto podejmować działania związane z odnową wsi. Będą one realizowane przy znacznym udziale środków z budżetu Unii Europejskiej, której członkiem została Polska Pojęcie odnowy wsi i rozwoju obszarów wiejskich Szukając definicji odnowy wsi w literaturze można spotkać wiele opisów lecz trudno o jednolitą definicję. Najnowszą pracę naukową na temat odnowy wsi opublikował Ryszard Wilczyński 10. Wcześniejsza książka tego autora dotyczyła także zagadnień związanych z rozwojem obszarów wiejskich metodą odnowy. Metodę rozwoju opisywaną przez R. Wilczyńskiego poleca także Wacław Idziak, który twierdzi, że Polska wieś znalazła się na kolejnym zakręcie historii. Musi się zmierzyć z całkiem nowym rodzajem wyzwań, które niesie ze sobą globalne społeczeństwo informacyjne i gospodarka oparta na wiedzy 11. Jak postępować w tych burzliwych czasach, jak się odnaleźć, co zrobić żeby na wsi żyło się godniej i lepiej? Jedną z dróg, która może ku temu prowadzić, wskazuje ruch odnowy wsi. Według Andrzeja Kalety12 ( ) Odnowa wsi to całościowa koncepcja rozwoju obszarów wiejskich, jasno określająca ich miejsce i rolę w procesach zrównoważonego rozwoju integrującej się Europy, wskazująca cele i zasady ich funkcjonowania oraz R. Wilczyński, Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Poznań W. Idziak, O odnowie wsi - poradnik, Warszawa 2004, s A Kaleta profesor w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, socjolog wsi, autor wielu publikacji i książek oraz koordynator międzynarodowych zespołów badawczych w zakresie rewitalizacji obszarów rustykalnych Europy. Ekspert EKOVAST

10 sposoby dochodzenia do założonych standardów, gwarantujących pomyślność ekonomiczną ludności wiejskiej oraz zapewnienie ochrony dziedzictwu kulturowemu i przyrodniczemu 13. Natomiast koncepcja zrównoważonego rozwoju14 opiera się ona na trzech podstawowych zasadach: poszanowaniu zasobów przyrodniczych i kulturowego, dziedzictwa harmonizowaniu ekonomicznych i społecznych oraz ekologicznych celów rozwoju w sposób nie naruszający możliwości zaspakajania potrzeb przyszłych pokoleń. Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju została wskazana międzynarodową strategię przez Agenda 21. Globalna Agenda 21 to dokument Konferencji Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Spraw Środowiska i Rozwoju z czerwca 1992 r., uchwalony w Rio de Janeiro na tzw. Szczycie Ziemi. W programie tym wskazuje się na sposób równoważenia rozwoju gospodarczego i społecznego z poszanowaniem środowiska. Władzom lokalnym przypisuje się kluczową rolę we wdrażaniu Agendy 21 oraz sugeruje stosowanie zasady Myśl globalnie działaj lokalnie. Polska, jako uczestnik Szczytu Ziemi, również brała udział w opracowywaniu zasad zrównoważonego i trwałego rozwoju, które przyjęto i włączono do postulatów w/w dokumentu. Jednocześnie zobowiązała się do realizacji postulatów Agendy 21. Realizując zobowiązanie, Raportu Krajowego Agendy 21 środowiska pt. Idee trwałego wprowadzono założenia programowe dla sporządzonego przez Ministerstwo Ochrony i zrównoważonego rozwoju. W dokumencie tym zawarto następujące wskazania Najważniejszym celem polityki w odniesieniu do ludzkich siedzib jest poprawa ich warunków socjalnych i gospodarczych, jaki panujących na obszarze miast i wsi warunków ekologicznych, a tym samym poprawa warunków życia i pracy wszystkich ludzi, a szczególnie tych cierpiących nędzę. Podstawą dla działań skierowanych na poprawę tej sytuacji winna być współpraca techniczna, partnerstwo miedzy sektorami-prywatnym, publicznym i komunalnym oraz uczestniczenie w procesach, decyzyjnych grup obywatelskich. Z dokumentu tego wynika, że zastosowanie zasad zrównoważonego rozwoju polegać będzie na skutecznej 13 A Kaleta, Odnowa ws i- podstawowe idee i perspektywy ich realizacji w kontekście integracji z unią Europejska referat, materiały szkoleniowe. 14 E. Raszeja, ykorzystanie walorów krajobrazowych i zasobów dziedzictwa kulturowego w projektach rewitalizacji wsi [w:] Dziedzictwo krajobrazowo - architektoniczne i kulturowe a aktywizacja społeczności wiejskich red. Regionalne Centrum Doradztwa Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, Przysiek 2000, s

11 integracji aspektów technicznych, budowlano - inwestycyjnych, społecznych, ekonomicznych i ekologicznych w ramach jednego skoordynowanego procesu15. R. Wilczyński odnowę definiuje następująco ( ) Odnowa wsi to proces kształtowania warunków życia ludzi na obszarach wiejskich, którego animatorem i podmiotem jest społeczność lokalna. Oddziałuje on na standard życia i jego jakość oraz źródła utrzymania mieszkańców, jednocześnie zachowując tożsamość wsi wyrażającą się wartościami życia wiejskiego, wzmacnianiem i rozwojem dziedzictwa duchowego, kulturowego i materialnego wsi. Proces ten dostosowuje wieś do wymogów współczesności oraz pełnienia nowych funkcji na rzecz całego społeczeństwa. Wywołuje zmiany strukturalne w wymiarze społecznym i gospodarczym. Dotyczą one miejsca zamieszkania wraz z otoczeniem, infrastrukturą, organizacją przestrzeni publicznej, usługami, zaspakajaniem potrzeb bytowych i duchowych, komunikacją i bezpieczeństwem. Wywołany ten efekt współdziałania przyspiesza powstawanie korzystnych warunków i pozytywnych impulsów dla utrzymania dotychczasowych oraz rozwoju nowych dziedzin gospodarowania. Odnowa wsi wywołuje osobiste zaangażowanie mieszkańców wypływające z odpowiedzialności za własną przyszłość, daje możliwość samorealizacji i poczucia uczestnictwa we wspólnocie i współtworzeniu, uaktywnia bowiem podstawowy zasób, jakim dysponuje społeczeństwo, tj. zaangażowanie ludzi. Mobilizuje siły i zasoby własne, wykorzystuje posiadane atuty i szanse, jakie znajdują się w otoczeniu 16. Brak jednoznacznej definicji odnowy wsi dostrzega także Elżbieta PsykPiotrowska, która dokonuje enumeracji cech podkreślających najważniejsze aspekty tej metody i wyróżnia z nich siedem podstawowych i określa je następująco: ( ) 1. odwołanie się do wartości życia i dziedzictwa kultury wiejskiej, zwracanie uwagi na potrzebę zachowania tożsamości wsi, 2. zwracanie uwagi na podniesienie standardu i jakości życia poprzez cywilizacyjny rozwój wsi. 3. podkreślenie uwagi uspołecznienia działań na rzecz rozwoju wsi, polegającego na łączeniu celów osobistych z celami społecznymi, które prowadzić mogą do 15 GTZ Gesellschaft fur Technisze Zusammenarbeit, Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast. Podręcznik rewitalizacji-zasady procedury i metody działania współczesnych procesów rewitalizacji. Warszawa s R. Wilczyński, Odnowa wsi perspektywą..., Poznań 2000, s

12 współdziałania w zakresie planowania przyszłości wspólnego miejsca zamieszkania i włączenia się w realizacje współtworzonych celów. 4. postępowanie na rzecz odnowy wsi powinno być zgodne z zasadą samopomocniczości poprzez rozwój endogenny17 przy wykorzystaniu mechanizmów rozwoju subwencjonowanego. 5. odnowa wsi ma charakter kompleksowy, obejmuje wszystkie sfery życia wiejskiego: przestrzeń, architekturę, rolnictwo, kulturowe i duchowość, życie społeczne, politykę lokalną, edukację, środowisko naturalne, gospodarkę. W ten sposób odchodzi się od sektorowego traktowania wsi, poprzez pryzmat rolnictwa, na rzecz ujęcia terytorialnego. 6. podstawą realizacji programu odnowy wsi jest zasada zrównoważonego traktowania czynników ekonomicznych, społecznych i ekologicznych w działaniach na rzecz rozwoju lokalnego. 7. odnowa wsi jest ruchem, którego celem jest międzynarodowy zasięg. Rozpoczyna się od tworzenia sieci współpracy społeczności lokalnych w obrębie gmin, w ramach regionów aż do międzyregionalnej sieci sięgającej różnych krajów Europy 18. Odnowa wsi ma dwa plany: lokalny (społeczność lokalna + gmina) oraz regionalny (kształtowanie polityki wobec obszarów wiejskich, wykorzystywanie funduszy strukturalnych UE). Modelowe ujęcie odnowy wsi przedstawiono na rysunku nr 1. Analizując pojęcie rozwoju wsi, należy społeczno- przestrzenną, a patrzeć na wieś jako strukturę zasadne jest podejście kompleksowe, nie tylko sektorowe. Poza rolnictwem należy widzieć szanse rozwoju usług, rzemiosła, turystyki, elektroniki, informatyki. Dostrzegać trzeba funkcje pozagospodarcze przestrzeni wiejskich jakimi są walory środowiskowe, estetyczne, rekreacyjno-wypoczynkowe i rezydencjonalne. Rozwój wsi to potrzebny wzrost gospodarczy, ale nie tylko. To także, oprócz osiągania wyższej jakości życia, polepszanie możliwości zaspakajania potrzeb społeczności wsi, a także osób przebywających czasowo na obszarze wsi. To także poprawianie stanu środowiska naturalnego, dziedzictwa kulturowego, dbałość o zachowanie krajobrazu endogeniczny powstający wewnątrz organizmu, proces zachodzący we wnętrzu. E. Psyk-Piotrowska, Demarginalizacja wsi drogą urbanizacji, skansenizacji, samodzielnego rozwoju materiały konferencyjne. na dzień

13 Rys. nr 1. Model odnowy wsi 1 Sfera: 1.- centralna to zaangażowanie społeczności lokalnej. 2.- zewnętrzna to wsparcie gminy i regionu. 3.- wsparcie krajowe i zagraniczne (fundusze UE). 2 3 Źródło: na podstawie książki R. Wilczyńskiego, Odnowa wsi perspektywą rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, Poznań 2000 s. 15. Jest to koncepcja wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, która zakłada konieczność poprawy warunków życia mieszkańców wsi, tworzenie nowych miejsc pracy w różnych dziedzinach działalności gospodarczej, wzrost dochodów, rozwój przedsiębiorczości, rozwój infrastruktury bezrobocia Tamże, s ekonomiczno-społecznej, zmniejszenie

14 Prezentowane definicje pozwalają zrozumieć idee odnowy wsi, a zatem można postawić pytanie czymże więc jest odnowa wsi? Syntetycznie rzecz ujmując, można określić, że Odnowa wsi to szeroki wachlarz przedsięwzięć, wynikający z potrzeb mieszkańców. Odnowa wsi opiera się na zaangażowaniu społeczności lokalnych, działaniu oddolnym i lokalnych zasobach. Natomiast głównym celem odnowy wsi jest poprawa warunków życia mieszkańców wsi. Ważnym elementem odnowy jest przygotowanie społeczności wiejskich do koniecznych zmian na wsi. Różnorodność przedsięwzięć odnowy i kompleksowe podejście zapewnia warunki do zmiany funkcji wsi i do powstawania funkcji nowych. Odbywa się to przy zachowaniu tożsamości wsi, jej krajobrazu i kulturowej odrębności, poczuciu współodpowiedzialności. Odnowa wspiera także procesy restrukturyzacji i modernizacji rolnictwa. Jest to mechanizm samopodtrzymywania w lokalnym układzie gospodarczym. Odnowa wsi rozwoju ma wywoływać osobiste zaangażowanie mieszkańców polegające na aktywnym zaangażowaniu społeczności wiejskiej, naprzeciw temu wychodzić ma wielostronne wsparcie gminy i regionu. Jest to stosowanie zasady pomocniczości tzw. pomocy dla samopomocy, zasady która jest fundamentalna dla demokracji lokalnej i samorządności terytorialnej20. Wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich zajmuje się od kilkunastu lat wielu naukowców. Problematyka ta pojawiła się także w dokumentach rządowych między innymi w dokumencie programowym Strategii dla Polski-założenia polityki społeczno-gospodarczej dla wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej do 2000 r. w Średniookresowej Strategii Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata W obydwu dokumentach mówi się o zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich jak i o zapewnieniu wielofunkcyjności rolnictwa i wsi, zwiększaniu funkcji gospodarczych i społecznych wsi, o ochronie środowiska na obszarach wiejskich, oraz o likwidacji bezrobocia i poprawie ogólno pojętych warunków życia ludności wiejskiej. Ważne miejsce przypisywane jest trzem priorytetowym działaniom skupiającym się na: wyrównywaniu szans rozwoju obszarów wiejskich w celu zahamowania depopulacji obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania, przeciwdziałaniu degradacji ekologicznej terenów rolniczych, poprawie spójności społeczno-gospodarczej rozwoju regionalnego w Polsce; ochronie środowiska i zachowaniu walorów przyrodniczych obszarów wiejskich dostosowywaniu gospodarstw do standardów UE; zwiększaniu lesistości kraju, 20 R. Wilczyński, Odnowa wsi..., op.cit, s

15 wycofywaniu z produkcji gruntów rolnych o niskiej jakości i przeciwdziałaniu degradacji gleb. Wymienione programy koncentrują się głownie na sektorze rolniczym i pomocy rolnikom. Programy wsparcia kierowane przez Unię Europejską nakierowane są bardziej na wielofunkcyjność wsi, poza rozwój produkcji, postulują dostarczanie dóbr o charakterze publicznym. Istotnym staje się zachowanie wartości kulturalnych, różnorodności biologiczno-przyrodniczej, dbanie o walory krajobrazowe oraz dywersyfikację gospodarstw rolnych w kierunku działalności pozarolniczej, wykorzystując zasoby własnego gospodarstwa. Jednakże nadal odczuwalny jest niedosyt programów zapobiegających postępującej pauperyzacji dochodów. Od 1 maja 2004 roku Polska jako członek Unii Europejskiej została objęta Wspólną Polityką Rolną, co ma ogromne znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich. Ponadto, z uwagi na dość niski poziom rozwoju, Polska otrzymała środki z funduszy strukturalnych, które w dużej części trafiają na wieś. Jest zatem szansa, że rozwój obszarów wiejskich nabierze większej dynamiki, pojawią się bowiem znaczne środki unijne umożliwiające podejmowanie działań w tym zakresie Podstawy prawne funkcjonowania samorządu terytorialnego i procedury uczestnictwa w programie odnowy wsi Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku artykuł 15 ust 1 stanowi, że ustrój terytorialny Rzeczpospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej. Decentralizacja oznacza wykonywanie części zadań publicznych, które są określane ustawami w imieniu i na własną odpowiedzialność przez wspólnoty samorządowe. Współczesny samorząd terytorialny powstawał w wyniku długiej ewolucji. Samorząd w znaczeniu prawnym rozumiany jest jako wykonywanie zadań administracji publicznej w sposób zdecydowany i na własną odpowiedzialność przez odrębne w stosunku do państwa podmioty, które nie są w zakresie wykonywania swoich zadań poddane żadnej ingerencji państwowej. 21 Funkcjonowanie samorządu terytorialnego w Polsce opiera się o trzy zasady: pomocniczości, samodzielności i domniemania właściwości samorządu terytorialnego. W preambule do konstytucji sformułowano podstawową zasadę konstytucyjną, jaka jest 21 B. Dolnicki, Samorząd terytorialny, Zakamycze 2003, s

16 zasada pomocniczości adresowana do wszystkich władz publicznych, by w swoich działaniach umacniały uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Art. 164 ust. 1 Konstytucji stanowi; Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego 22 art. 164 ust. 2. Akty prawne o mocy ustawy, określające ustrój jednostek samorządowych to samorządowe ustawy ustrojowe dla poszczególnych szczebli; ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym23 ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym24 ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa25 Z postanowień ustawy o samorządzie gminnym wynika, że sołectwo jest jednostką pomocniczą tworzoną przez Radę Gminy na zasadach określonych w statucie gminy. Sołectwo działa zgodnie z obowiązującymi przepisami, a w szczególności: z ustawą o samorządzie gminnym, statutem gminy uchwalanym przez Radę Gminy oraz statutem sołectwa nadawanym uchwałą Rady Gminy. W dalszej części opracowania przedstawiony zostanie proces odnowy wsi na terenie sołectwa. Istotą programu odnowy wsi jest jego oddolność, tym samym uczestnictwo jest dobrowolne. Na społecznościach lokalnych spoczywa główny wysiłek, natomiast wszechstronne wsparcie spoczywa na gminie i samorządzie województwa. Bezpośrednim beneficjentem projektów są społeczności wiejskie, które realizują bądź zamierzają realizować przedsięwzięcia akceptowane przez społeczność lokalną i służących większej grupie osób26. Sposoby organizowania społeczności lokalnej mogą być różne; zasadniczą kwestią jest wywołanie zaangażowania mieszkańców i doprowadzenie do oparcia całego procesu odnowy o wizje rozwoju oraz program działania budowany metodami planowania strategicznego. Bez względu na rozpatrywany model, osobą centralną 22 Art. 164 Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Dz. U. Nr. 78, poz Dz. U. z 2001 r. nr 142, poz.1591 z późn. zm. 24 Dz. U. z 2001 r. nr 142, poz.1592 z późn. zm. 25 Dz. U. z 2001 r. nr 142, poz.1590 z późn. zm. 26 M. Firgon, Krok po kroku w procesie Odnowy Wsi cele, procedury i źródła finansowania [w:] Konferencja regionalna Odnowy Wsi, red. Starostwo Powiatowe w Starogardzie Gdańskim, Wojewódzki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Gdańsku, Starogard Gdański 2004, s

17 w odnowie wsi jest lider ojciec pomysłów. To on przyjmuje na siebie trud organizowania społeczności lokalnej. Rolą lidera jest również zjednywanie ludzi do pomysłów bez względu na to, czyjego są autorstwa. Nie jest to rola łatwa27. Szukając odpowiedzi na pytanie od czego zacząć wdrażanie programu Odnowy wsi można posłużyć się elementarnymi zasadami postępowania, które w swoich opracowaniach wskazuje R. Wilczyński. Zasada 1. Odnowę wsi należy zacząć od siebie. Trzeba rozumieć istotę Odnowy Wsi, umieć ją wytłumaczyć. Należy być przekonanym o słuszności programu. Działać z wewnętrznej motywacji. Rezerwować i planować swój czas dla odnowy wsi. Niezbędnym jest przyjęcie odpowiedzialności oraz dawanie przykładu swoim działaniem. Zasada 2. Odnowę wsi oprzeć na współdziałaniu, w tym celu utworzyć grupę Odnowy Wsi i wybrać lidera. (grupa powinna składać się z członków Rady Sołeckiej i członków zarządów możliwie wszystkich organizacji działających we wsi oraz z lokalnych autorytetów). Wszystkich poinformować o przystąpieniu do programu poprzez szeroką akcję informacyjną we wsi. Jawnym działaniem pozyskiwać krąg osób zaangażowanych. Zasada 3. Pozyskiwanie sojuszników. Wskazanym jest zaproszenie i pozyskanie do współpracy sołtysa i Radnego Rady Gminy. Bardzo istotnym jest pozyskanie osób cieszących się autorytetem. Należy współpracować z każdym reprezentantem wsi. Następnie przekonać Gminę do zamierzeń grupy i zabiegać o wsparcie finansowe i rzeczowe. Zasada 4. Opiera się na konieczności systematycznego działania, określaniu kalendarza działania i trzymamy się go. Ustaleniu miejsca, trybu i metody pracy, zapisywaniu ustaleń i dokumentowaniu działań i rezultatów. Zasada 5. Dotyczy oparcia Odnowy wsi na planie rozwoju i programie odnowy wsi. składającego się z: wizji wsi, krótkiej charakterystyki wsi, inwentaryzacji istniejących zasobów służącemu ujęciu istniejącego stanu, programu rozwoju wsi, oceny mocnych i słabych stron wsi. Następnym krokiem jest ustalenie hierarchii proponowanych przedsięwzięć oraz wybór przedsięwzięcia do realizacji na najbliższy okres i zabieganie o szerokie poparcie dla planu i wybranego projektu R. Wilczyński, Odnowa wsi perspektywą, Poznań 2003, s 28. Tamże, s

18 Role uczestników we wdrażaniu programu przedstawiają się następująco; Społeczność wsi organizuje się, tworzy grupę odnowy wsi i wybiera lidera. Następnie opracowuje plan rozwoju i program odnowy wsi i ustala przedsięwzięcia priorytetowe oraz wybiera i akceptuje na zebraniu wiejskim przedsięwzięcia do realizacji w danym okresie. Współpracuje z gminą w zakresie przygotowania projektowego. We współpracy z gminą przystępuje do realizacji samodzielnych przedsięwzięć z własnym wkładem organizacyjnym, finansowym, materiałami i robocizną29. W przypadku realizacji przedsięwzięć-projektów kierowanych do konkursów organizowanych przez Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, współpracuje z gminą w zakresie przygotowania wniosku o dofinansowanie przygotowując stosowne uchwały zebrań wiejskich i inne niezbędne dokumenty. Gmina koordynuje program na swym terenie poprzez wyznaczonego gminnego koordynatora programu. Tworzy instrumenty wsparcia procesu odnowy wsi, zabezpieczając w budżecie niezbędne środki finansowe. Zapewnia projekty techniczne i kosztorysy przedsięwzięć. Przyjmuje uchwałami Rady Gminy poszczególne Programy Odnowy Wsi. Następnie sporządza wnioski o dofinansowanie i składa w ramach konkursu do Urzędu Marszałkowskiego. Po zakwalifikowaniu się projektu do wsparcia finansowego ze środków województwa organizuje wykonawstwo zgodnie z procedurami Ustawy Prawo Zamówień Publicznych30. Gmina także realizuje na terenie wsi przedsięwzięcia będące elementem programów gminnych zapewniając środki finansowe na wykonawstwo, organizowane głównie siłami sołectwa. Urząd Marszałkowski koordynuje program na terenie województwa, prowadzi działania inspirujące poprzez organizowanie seminariów i szkoleń dla społeczności lokalnych i gmin. W województwie pomorskim uruchamia bezpośrednie instrumenty wsparcia realizacji projektów poprzez wydzielenie w budżecie województwa stosownych kwot i organizowanie konkursu dotacyjnego dla projektów dotyczących Odnowy Wsi. Rozwija współpracę między regionalna i międzynarodową. Potencjalnym głównym źródłem finansowania przedsięwzięć zgłoszonych do konkursu w roku 2005 dla działań w ramach Programu Odnowy Wsi było Działanie 2.1. Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego z Sektorowego Programu 29 R.Wilczyński, Opolski Program Odnowy Wsi, [w:] Materiały I Polskiego Kongresu Odnowy Wsi, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2002, s Dz. U. z 2004 r. nr 19, poz. 177 z późn. zm. 18

19 Operacyjnego, Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwoju obszarów wiejskich Samorząd województwa pomorskiego w roku 2006, na finansowanie projektów w ramach Pomorskiego Programu Odnowy Wsi zadysponował środki z kontraktu wojewódzkiego w kwocie 5 mln. zł. Uchwałą nr 799/XLIV/06 z dnia 27 lutego 2006 roku Sejmik Województwa Pomorskiego przyjął Pomorski Program Odnowy Wsi na rok W ramach zasad ogólnych realizacji PPOW, niezbędny jest udział środków gmin w wysokości minimum 25 % wartości projektu oraz co najmniej 5 % udział mieszkańców Europejski ruch odnowy wsi i koncepcje rozwoju lokalnego Obszary wiejskie większości państw europejskich przeżywają dzisiaj głęboki kryzys. Prowadzona przez lata polityka uprzemysłowienia, gwałtowny rozwój miast, modernizacja rolnictwa, tendencja do centralizacji produkcji i zarządzania, standaryzacja wartości kulturowych, odbiły się negatywnym skutkiem dla obszarów wiejskich. W reakcji na taką sytuację powstają w ostatnich latach europejskie programy działań na rzecz społeczności wiejskich i ich środowiska. Najbardziej kompleksowa i uniwersalna koncepcja opracowana została w 1994 roku przez ekspertów Europejskiego Ruchu Odnowy Wsi i Małych Miast ECOVAST (European Council for the Village and Small Town) i przedstawiona w dokumencie Strategia dla wiejskiej Europy. ECOVAST jest stowarzyszeniem ogólnoeuropejskim, stowarzyszeniem osób fizycznych i organizacji działającym w prawie wszystkich krajach europejskich. Współpracuje z Radą Europy i Unią Europejską. Od 1990 roku istnieje Sekcja Polska ECOVAST. Działania obejmują zwracanie uwagi na problemy obszarów wiejskich i poszukiwanie rozwiązań i międzynarodową wymianę poglądów i doświadczeń w tym zakresie. Strategia dla wiejskiej Europy zakłada, że rozwój powinien łączyć się z postrzeganiem podstawowych zasad: związku ludzi ze środowiskiem, czyli traktowania na równi spraw ludzi, jak i ich środowiska naturalnego i kulturowego; zintegrowanej działalności, a więc efektywnej współpracy między różnymi resortami administracji samorządowej z ludnością miejscową w procesie 31 na dzień r. 19

20 konstruowania i realizacji wszystkich programów mających na celu rozwój lokalny; konsultacji i zaangażowania, rozumianych jako uwzględnianie poglądów, życzeń, zasobów i sił członków społeczności lokalnych w procesach ich rozwoju; Podstawowymi elementami Strategii jest: wzmacnianie ekonomiczne obszarów wiejskich, poszukiwanie nowych źródeł dochodu na wsi, reorientacja polityki rolnej przejście z ilości na jakość, wielokierunkowa polityka leśna, rozwój rzemiosła i lokalnego przemysłu, promocja agroturystyki, rozwój teleinformatyki na wsi, wyrównywanie dysproporcji w nakładach na infrastrukturę pomiędzy miastami a wsią, poprawa warunków mieszkaniowych na wsi, ochrona środowiska przyrodniczego, ochrona dziedzictwa kulturowego-odbudowa tożsamości lokalnej, poszukiwanie lokalnej tradycji budowlanej ( vernacular architekture ) rozwój samorządności, wzrost odpowiedzialności za jakość przestrzeni, edukacja, konsultacja, współdziałanie, zintegrowany i zrównoważony rozwój obszarów wiejskich. Najistotniejszym elementem Strategii dla wiejskiej Europy jest silne akcentowanie roli i znaczenia rozwoju lokalnego w procesach poprawy jakości życia. Rozwój lokalny powinien dokonywać się o lokalne zasoby przyrodnicze, społeczne, gospodarcze i kulturalne, a przede wszystkim poprzez włączenie społeczności lokalnych. Strategia zakłada szczególne znaczenie trzech elementów: ludzi, ekonomii i środowiska w rozwoju lokalnym obszarów wiejskich 32. Odpowiadając na pytanie, co to jest rozwój lokalny? Można go określić jako proces koordynacji i zarządzania przez władze lokalne działaniami ukierunkowanymi 32 E. Raszeja, Strategia dla wiejskiej Europy - założenia i koncepcja działania [w:] Materiały I Polskiego Kongresu Odnowy Wsi, Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole 2002, s

21 na realizację potrzeb społeczności lokalnych w zakresie poprawy warunków życia. Celem takiego rozwoju jest: tworzenie nowych miejsc pracy, zrównoważony rozwój gospodarczy i społeczny oraz wykorzystanie lokalnych zasobów materialnych i niematerialnych33. Na szczeblu lokalnym wyróżnić można pięć podstawowych bogactw gospodarki lokalnej: zasoby naturalne, społeczne, ludzkie, fizyczne-infrastrukturalne i finansowe. Stosując odpowiednią politykę i procesy, zasoby te można wykorzystać do poprawy sytuacji społeczności lokalnej. Politykę zrównoważonej gospodarki lokalnej opiera się na stosowaniu następujących zasad: eliminacja niepotrzebnych wycieków kapitału, wykorzystywanie odnawialnych zasobów własnych, przetwarzanie zasobów finansowych w obrębie lokalnej społeczności, tj. kupowanie lokalnych wyrobów i korzystanie z lokalnych usług, przetwarzanie lokalnych produktów przed sprzedażą na zewnątrz, organizowanie producentów i usługodawców w grupy, przyciąganie kapitału zewnętrznego, nowych technik i kwalifikacji. Celem zrównoważonej gospodarki lokalnej nie jest całkowite odizolowanie się od kontaktu ze światem zewnętrznym. Jednakże chodzi o maksymalne wykorzystanie lokalnych możliwości, a dopiero potem korzystać z zewnętrznych stosunków gospodarczych. Chodzi tu o zastąpienie koncepcji rozwoju egzogenicznego, czyli napędzanego od zewnątrz koncepcją gospodarki endogenicznej, czyli rozwijającej się od wewnątrz. Porównując te koncepcje rozwoju należy zwrócić uwagę, że koncepcja endogenicznego (od wewnątrz) rozwoju kładzie nacisk na tym, co pochodzi z wewnątrz społeczności. Oceniając własne zasoby należy stawiać pytanie: co można zmienić, jak zrobić lepszy użytek, korzystając z tego czym dysponujemy? Czy można dokonać pozytywnych zmian nie ponosząc kosztów społecznych, nie szkodząc środowisku. Jednakże stosowanie tej koncepcji napotyka na bariery myślowe, nawyki, poglądy, które działają na niekorzyść tej koncepcji. Ludzie zapytani o ich potrzeby w pierwszym rzędzie przeważnie wymieniają dobra pochodzące spoza własnej społeczności. Przy takim podejściu ludzie całkowicie uzależniają się od czynników oficjalnych, oczekując od nich rozwiązania ich lokalnych problemów np. stan dróg 33 K. Margol, M. Konieczny, Jak współpracować na rzecz rozwoju gospodarczego gminy- poradnik dla gmin i organizacji pozarządowych, Nida s

22 usług itp. Jednakże takie problemy najlepiej potrafią rozwiązać sami mieszkańcy lub przedsiębiorcy lokalni, którzy najlepiej znają lokalne warunki i potrzeby. Społeczności lokalne nie zawsze umieją zdać sobie sprawę z własnych możliwości34. Szukanie pomocy z zewnątrz to koncepcja rozwoju egzogenicznego. Istotnym jest tu pozyskiwanie inwestorów z zewnątrz i tym pobudzanie lokalnej gospodarki. Metoda ta niekiedy bywa źródłem późniejszych kłopotów, jest kosztowna i ryzykowna, ponieważ aby zachęcić potencjalnych inwestorów lokalna społeczność i jej władze muszą oferować udogodnienia; przygotowanie infrastruktury i ulgi podatkowe. Początkowo jest dobrze, są miejsca pracy, ale gdy kończą się preferencje podatkowe i inne udogodnienia, szczególnie duże przedsiębiorstwa są mało stabilne, szybko powstają, ale i często szybko upadają lub przenoszą się w nowe miejsca, tam gdzie mogą znowu korzystać z nowych preferencji. Koncepcja nastawiona na pozyskiwanie inwestorów z zewnątrz, osłabia poczucie do odpowiedzialności mieszkańców danej społeczności za swoją miejscowość. Natomiast ożywianie miejscowości i nadawanie mu dynamiki powinno odbywać się o lokalne zasoby i lokalny kapitał społeczny. Mimo wszystko, bardzo ważnym jest dbanie o stan gospodarki Potencjalni lokalnej. inwestorzy szukają przeważnie miejscowości o wysokiej jakości życia i rozwiniętej przedsiębiorczości. Natomiast zrównoważonemu rozwojowi lokalnej gospodarki nie towarzyszy efektowne przecinanie wstęg. Jednakże taki rozwój ma niepodważalne zalety; rodzi głębokie poczucie więzi, wspólnoty i ufności we własne siły, przyczynia się do poprawy stanu środowiska i tworzenia miejsc pracy35. Jedną z wielu dziedzin lokalnego rozwoju ekonomicznego jest planowanie rozwoju z udziałem społeczności lokalnych. Współpraca członków społeczności lokalnej przynosi wielorakie korzyści, tworząc to co nazywamy kapitałem społecznym. Prowadzi do powstawania nowych przedsiębiorstw, organizacji organizacji społecznych, producenckich, lokalnych komitetów budowy. Jednakże zbudowanie lokalnego kapitału społecznego wymaga pewnych ram organizacyjnych, które winny być zapewnione zainteresowanym jednostkom, przez osoby lub instytucje spoza lokalnej społeczności. Istnieje potrzeba, aby ustawicznie tworzyć więzi partnerskie wewnątrz społeczności lokalnych. Dążyć należy do stałej wymiany poglądów w celu umacniania wzajemnych więzi i zaufania i pobudzania współpracy. Społeczność jest 34 J. Pretty, O rozwoju gospodarki lokalnej, Fundacja Wspomagania Wsi, Warszawa 2000 s Tamże, s

23 źródłem cennych aktywów kiedy ludzie się dobrze znają; potrafią sobie pomagać w potrzebie; wnosząc w życie lokalnej społeczności własną wiedzę i znajomość lokalnych problemów. Mając poczucie własności i zakorzenienia, wzmaga się w społeczności zaangażowanie w nowe inicjatywy36. W Polsce sprawdzonym programem wywołującym takie zachowania i promującym aktywizowanie społeczności lokalnej w procesie planowania nie tylko aktualnych lokalnych działań, ale i także z myślą o przyszłości jest Program Odnowy Wsi. ROZDZIAŁ II CHARAKTERYSTYKA GMINY STAROGARD GDAŃSKI 2.1. Miejsce i rola samorządu terytorialnego w rozwoju obszarów wiejskich Jednym z najważniejszych zadań samorządu lokalnego jest tworzenie warunków do współdziałania i rozwoju. Tu powinna odbywać się faktyczna integracja na gruncie zrozumienia, szacunku i współpracy starosty, burmistrzów, wójtów, gmin i ich związków, organizacji pozarządowych, środowisk biznesu itp. Współpraca powinna objąć wszystkie podmioty życia gospodarczego i społecznego powiatu, gminy. Nieodzowne staje się wypracowanie nowoczesnego sposobu myślenia, polegającego na tworzeniu warunków do kreowania nowych pomysłów, na bazie których powstaną nowoczesne produkty i usługi. Koniecznością staje się nabycie umiejętności zdobywania istotnych informacji, promocji miejsc, ludzi i instytucji oraz odkrywaniu tendencji istniejących w otoczeniu37. Rozwój społeczności lokalnych uzależniony jest od włączenia się możliwie największych kręgów społecznych w działania podejmowane na jego rzecz. Im większy udział mieszkańców w życiu społeczności lokalnej, tym szybciej może się ona rozwijać. Pożądaną sytuacją jest doprowadzenie do współpracy lokalnych partnerów: przedsiębiorców, którzy są głównymi podatnikami w gminie i podmiotami tworzącymi miejsca pracy, samorządu, rozumianego jako władza lokalna (dysponent środków Tamże, s. 33. J. Dworak, Marketingowe koncepcje zarządzania jednostkami samorządu terytorialnego, Sekretarz i Organizacja Urzędu, nr 3, 2002, s

24 finansowych, organ stanowiący miejscowe prawo i określający kierunki rozwoju) oraz organizacje pozarządowe i nieformalne grupy mieszkańców, którzy bardzo często są inicjatorami i zarazem realizatorami działań na rzecz rozwoju gminy. W zależności od złożoności problemów i potrzeb, od liczby uczestników działania, charakteru zadań, współpraca partnerów lokalnych na rzecz rozwoju gminy może obejmować: planowanie rozwoju gospodarczego gminy oraz współudział w przygotowaniu decyzji organów samorządowych (wielkość stawek podatkowych, budżet, inwestycje, itp.); realizację programów rozwojowych wynikających ze strategii (przyjęcie przez partnerów pewnych zobowiązań, współdziałanie przy zarządzaniu projektem); inicjowanie rozwiązań problemów występujących na terenie gminy; stworzenie sprawnego przepływu informacji pomiędzy poszczególnymi partnerami i środowiskami w gminie38. Podstawę współpracy pomiędzy partnerami powinna stanowić rzetelna wymiana informacji oraz zrozumienie zasad i uwarunkowań działania. Realizacja poszczególnych projektów na terenie gminy powinna wynikać bezpośrednio z odpowiednich zapisów zawartych w jej strategii rozwoju i harmonogramu przedstawionego w wieloletnim planie inwestycyjnym (WPI). Są to bowiem podstawowe dokumenty umożliwiające rozwój strategiczny gminy. Rola władz publicznych, zarówno w zapewnieniu rozwoju społeczno - gospodarczego jak i odpowiedzialność za ten rozwój, jest współcześnie duża. Wyraża się to w finansowaniu gospodarki - w tym głównie inwestycji z funduszów publicznych. Próbując uporządkować te zagadnienia, można dokonać klasyfikacji inwestycji finansowanych z funduszów publicznych, wyróżniając wśród nich inwestycje: infrastrukturalne, strukturalne, produkcyjne39. Inwestycje infrastrukturalne to takie inwestycje w wyniku których powstają urządzenia i obiekty infrastruktury techniczno-produkcyjnej i infrastruktury społecznej zob. K. Margol, M. Konieczny, dz. cyt. s. 7. E. Denek, J. Sobiech, J. Wodniak, Finanse Publiczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s

25 Infrastruktura techniczno produkcyjna obejmuje między innymi sieć autostrad i dróg, porty morskie i lotnicze, łączność i telekomunikację, energetykę, obiekty i urządzenia gospodarki wodno ściekowej. Infrastruktura społeczna obejmuje sieć szkół oraz urządzeń i obiektów oświatowych, sieć szpitali oraz urządzeń i obiektów opieki zdrowotnej, sieć urządzeń i obiektów służących zapewnieniu bezpieczeństwa publicznego40. Inwestycje strukturalne to takie inwestycje w wyniku których następuje przebudowa struktury gospodarki kraju, czyli tzw. restrukturyzacja. Za pomocą inwestycji strukturalnych pragnie się dokonać modernizacji gospodarki po to, aby nowy aparat wytwórczy umożliwił zwiększanie zatrudnienia i wydajności pracy oraz podniesienie efektywności gospodarowania, zapewniając tym samym długookresową tendencję wzrostu produktu krajowego brutto. Inwestycje produkcyjne oznaczają tworzenie nowych obiektów i urządzeń gospodarczych, głównie w sektorze przedsiębiorstw zarobkowych41. Przyznanie jednostkom samorządu terytorialnego coraz większej samodzielności powoduje, iż zmuszone są one do poszukiwania nowych metod rozwoju, a także do pozyskiwania środków na finansowanie zwiększonej liczby zadań. Jednostki samorządu terytorialnego mogą pozyskiwać brakujące środki o charakterze bezzwrotnym (różnego rodzaju subwencje, dotacje, środki UE) albo zwrotnym (pożyczki, kredyty, obligacje) Obszar i struktura gospodarcza gminy Gmina Starogard Gdański położona jest w południowo-wschodniej części województwa pomorskiego, w powiecie starogardzkim, na skraju Borów Tucholskich. Stanowi ona część Kociewia i okala swoim terenem około 50-tysięczne miasto Starogard Gdański, uznawane za kulturową stolicę Kociewia. Obszar gminy obejmuje 196,5 km2, mieszka na nim mieszkańców (stan w dniu r.). W skład gminy wiejskiej wchodzi 27 sołectw: Barchnowy, Brzeźno Wielkie, Ciecholewy, Dąbrówka, Jabłowo, Janin, Janowo, Klonówka, Kokoszkowy, Kolincz, Koteże, Krąg, Linwiec, Lipinki Szlacheckie, Nowa Wieś, Okole, Owidz, Rokocin, Rywałd, Siwiałka, Sucumin, Sumin, Stary Las, Szpęgawsk, Trzcińsk, por. B. Piasecki, K. Podolski, Cz. Surowik, K. Wojkiewicz, Infrastruktura społeczna w Polsce, stan i perspektywy, pod red. K. Podolskiego, PWE, Warszawa Tamże. s