SKRYTOSZCZÊKIE (ENTOGNATHA)

Transkrypt

1 SKRYTOSZCZÊKIE (ENTOGNATHA) Gromada stawonogów z podtypu szeœcionogów Hexapoda. Skrytoszczêkie (Entognatha) obejmuj¹ rzêdy skoczogonków Collembola, wid³ogonków Diplura i pierwogonków Protura. Gromada ta jest siostrzana wobec jawnoszczêkich Ectognatha reprezentowanych przez owady Insecta. Skrytoszczêkie s¹ definiowane przede wszystkim nastêpuj¹cymi cechami: obecnoœci¹ g³owy entognatycznej charakteryzuj¹cej siê tym, e wszystkie narz¹dy gêbowe s¹ ukryte w puszce g³owowej, znaczn¹ redukcj¹ lub brakiem cewek Malpighiego, znaczn¹ redukcj¹ lub brakiem z³o onych oczu i znaczn¹ redukcj¹ g³aszczków (Boudreaux 1979). W Europie stwierdzono ponad gatunków. Z Polski wykazano dotychczas 547 gatunków. Piœmiennictwo Boudreaux H. B Arthropod phylogeny with special reference to insects. John Willey & Sons, New York, 320 pp. Entognatha is ranked as a class of Hexapoda and is traditionally grouped as Collembola, Diplura, and Protura. Class Entognatha is a sister group of Ectognatha. Diagnosis is based on the presence of the entognathic head with mandibles and maxillae enclosed in the folds of the head capsule, reduced Malpighian tubules, maxillary palps and lack or considerable reducing of compound eyes. In Europe there are 2,400 species, of which 547 are present in Poland. SKOCZOGONKI (COLLEMBOLA) Skoczogonki s¹ drobnymi, bezskrzyd³ymi 6-no nymi stawonogami (0,2 10 mm d³ugoœci) zamieszkuj¹cymi przede wszystkim glebê. Wed³ug najnowszych szacunków, na œwiecie znanych jest oko³o gatunków (Bellinger i in ). W Europie, jak dotychczas, stwierdzono oko³o gatunków. Na obszarze Polski wed³ug poni szego zestawienia wystêpuje 468 gatunków. Stan wiedzy o faunie Collembola Polski na tle pozosta³ych krajów europejskich jest znaczny, choæ na pewno jeszcze w sporej czêœci niekompletny. Wi¹ e siê to z bardzo dynamicznym rozwojem nowoczesnej taksonomii oraz brakiem wiedzy o faunie Collembola szeregu regionów i okreœlonych typów œrodowisk jak np. obszary mokrad³owe w dolinach rzecznych. Jednym z najstarszych podsumowañ stanu wiedzy o faunie krajowych Collembola jest klucz Stacha (1955), wykazuj¹cy z terytorium Polski 230 gatunków. Z kolei w Katalogu fauny Polski (Stach 1964) wymieniono 251 gatunków. W latach fauna krajowych Collembola zosta³a przedstawiona na tle œwiata w monumentalnym, wielotomowym dziele pt. The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects (Stach 1947, 1949a, b, 1951, 1954, 1956, 1957, 1960, 1963). W 1990 r. ukaza³o siê kolejne podsumowanie stanu wiedzy na temat tej fauny w formie listy na której znalaz³o siê 359 gatunków (Szeptycki & Weiner 1990). Aktualizacji listy dokonano w 2002 r. wykazuj¹c obecnoœæ 441 gatunków (Skar yñski i in. 2002). Skoczogonki to zwierzêta powszechnie wystêpuj¹ce w przyrodzie. Zasiedlaj¹ g³ównie glebê i œció³kê, preferuj¹c siedliska wilgotne. Mo - na je znaleÿæ w wilgotnych kêpkach mchu, pod

2 402 Entognatha butwiej¹cym drewnem, pod kamieniami, w jaskiniach, w gniazdach mrówek i termitów. Wystêpuj¹ tak e w nadmorskiej strefie p³ywów, na powierzchni wód, na p³atach œniegu. Szereg gatunków mo e aktywnie przemieszczaæ siê wzd³u pnia drzewa i chroniæ pod odstaj¹c¹ kor¹. ZnaleŸæ je tak e mo na na ska³ach, roœlinach, grzybach czy w œrodowiskach synantropijnych. Cia³o zbudowane z trzech tagm: g³owy, tu³owia i odw³oka, mo e byæ kszta³tu wyd³u onego lub kulistego. Pokryte jest ono stosunkowo cienkim chitynowym oskórkiem, o powierzchni delikatnie ziarnistej lub g³adkiej. Ubarwienie zró nicowane, od bia³ego, u gatunków zasiedlaj¹cych glebê i jaskinie, poprzez jednolicie lub czêœciowo ó³te, br¹zowe, niebieskie i czarne. Cia³o pokrywaj¹ rozmaitej wielkoœci, kszta³tu i funkcji szczeciny, przekszta³cone u niektórych Entomobryomorpha w ³uski. Pewna czêœæ szczecin ma specjalne znaczenie ochronne lub zmys³owe. G³owa zaopatrzona w parê 4-cz³onowych czu³ków (antennae), u niektórych grup wtórnie podzielonych na subsegmenty (np. Heteromurus, Orchesella) oraz zewnêtrznie obr¹czkowanych (np. Bourletiella, Sminthurus). U podstawy czu³ków wystêpuj¹ dwa organy postantennalne (PAO) i pola oczne. U skoczogonków w polu ocznym maksymalnie znajduje siê 8 oczu prostych (ocelli), jednak u szeregu gatunków, zw³aszcza zasiedlaj¹cych g³êbsze warstwy gleby lub jaskinie, ich liczba ulega zmniejszeniu lub zanikaj¹ one ca³kowicie. G³owa typu entognatycznego, to znaczy narz¹dy gêbowe ( uwaczki mandibulae i szczêki maxillae) s¹ ca³kowicie ukryte w puszce g³owowej. Otwór gêbowy otoczony wargami: górn¹ i doln¹. Tu³ów zbudowany z trzech segmentów, z których pierwszy jest rozwiniêty najs³abiej i czêsto pozbawiony tarczki grzbietowej (tergum). Odnó a tu³owiowe sk³adaj¹ siê z szeœciu czêœci, z których ostatnia stopogoleñ jest zakoñczona pazurkiem. Odw³ok obejmuje szeœæ segmentów, których granice mog¹ byæ czêœciowo zatarte. Na grzbietowej stronie ostatniego segmentu odw³oka mog¹ wystêpowaæ kolce odw³okowe. Po stronie brzusznej tego segmentu u samic wielu Symphypleona znajduj¹ siê tzw. wyrostki kuprowe. Segmenty odw³oka I, III i IV posiadaj¹, charakterystyczne tylko dla Collembola, przydatki powsta³e z przekszta³conych odnó y. Na stronie brzusznej I segmentu odw³oka znajduje siê cewka brzuszna (tubus ventralis). Segmenty III i IV maj¹ przydatki tworz¹ce razem aparat skoczny. Na segmencie III wystêpuje hamowid³o (tenaculum) s³u ¹ce do przytrzymywania wide³ek skokowych znajduj¹cych siê na IV segmencie w pozycji spoczynkowej. Wide³ki skokowe (furcula) zbudowane s¹ z trzech elementów: czêœci nasadowej (manubrium), parzystych ramion (dentes) i wyrostków szczytowych (mucrones). Aparat skoczny najlepiej jest rozwiniêty u gatunków yj¹cych na powierzchni gleby i na roœlinach, a ulega redukcji lub wrêcz ca³kowicie zanika u gatunków zasiedlaj¹cych np. g³êbsze warstwy gleby. Na brzusznej stronie segmentu V odw³oka znajduje siê ujœcie przewodów p³ciowych. Wœród Collembola wystêpuje znaczna ró norodnoœæ form morfologicznych. Zwi¹zana jest ona przede wszystkim z przystosowaniem do ycia w okreœlonych poziomach biocenozy. Najczêœciej przyjête jest wyró nianie gatunków prowadz¹cych atmobiotyczny tryb ycia, a wiêc yj¹cych na roœlinach, krzewach, korze drzew lub w ich koronach. Gatunki te charakteryzuj¹ siê stosunkowo du ymi rozmiarami cia³a (1,8 6,0 mm), s¹ silnie pigmentowane, posiadaj¹ 8+8 oczek, d³ugie odnó- a tu³owiowe i w pe³ni rozwiniête, d³ugie wide³ki skokowe. Tutaj nale y wiêkszoœæ gatunków z takich rodzajów jak: Orchesella, Entomobrya, Sminthurus i Bourletiella. Nastêpnie wyró niane s¹ tzw. gatunki epigeiczne, yj¹ce na powierzchni gleby i œció³ki. Gatunki te charakteryzuj¹ siê mniejszymi rozmiarami cia³a, 8+8 oczkami, krótszymi odnó ami tu³owiowymi i wide³kami skocznymi. Do tej grupy morfologicznej nale ¹ gatunki np. z rodzajów: Hypogastrura, Pseudachorutes, Brachystomella, Willowsia, oraz czêœæ gatunków z rodzaju Isotoma. Kolejn¹ grup¹ morfologiczn¹ s¹ gatunki hemiedaficzne zasiedlaj¹ce warstwê œció³ki. Gatunki te cechuje redukcja liczby oczek i s³aba pigmentacja. Wide³ki skokowe s¹ zredukowane lub ich ca³kowicie brak. Do tej grupy morfologicznej nale ¹ m.in. przedstawiciele rodzajów: Odontella, Neanura i Folsomia. Kolejn¹ wyró nian¹ grup¹ morfologiczn¹ s¹ gatunki euedaficzne yj¹ce w warstwie gleby. Charakteryzuje je redukcja liczby oczek, a do pe³nego zaniku, brak pigmentacji, bardzo czêsto brak wide³ek skokowych. Do tej grupy morfologicznej

3 Entognatha 403 nale ¹ m.in. gatunki z rodzajów Onychiurus i Mesaphorura. Zwierzêta rozdzielnop³ciowe, najczêœciej o s³abo zaznaczonym dymorfizmie. U szeregu gatunków, b¹dÿ nawet ca³ych rodzajów wystêpuje partenogeneza. U gatunków rozdzielnop³ciowych zaplemnienie jest zewnêtrzne. Samiec sk³ada na pod³o u spermatofory, natomiast samica aktywnie ich poszukuje i zasysa do swoich dróg rodnych; nastêpnie w zale noœci od gatunku, samica sk³ada jednorazowo lub w kilku porcjach od 1 do kilkudziesiêciu jaj. Rozwój embrionalny trwa, w zale - noœci od temperatury, od 1 do 3 tygodni. Rozwój prosty, tzn. bez przeobra enia. Osobniki m³odociane ró ni¹ siê od doros³ych jedynie proporcjami cia³a, wielkoœci¹ i s³abszym wybarwieniem. Ju w kilka dni po wylêgu m³ode osobniki liniej¹ powtarzaj¹c tê czynnoœæ przez ca³¹ resztê ycia, nawet po osi¹gniêciu dojrza³oœci p³ciowej. Ciekawym zjawiskiem wystêpuj¹cym u Collembola jest ekomorfoza, czyli zmiana wygl¹du zewnêtrznego osobników na skutek dzia³ania czynników œrodowiskowych. W wyniku ekomorfozy na ciele skoczogonków powstaj¹ dodatkowe twory np. kolce odw³okowe, czasami zmianie ulega ich kszta³t czy wielkoœæ. Wœród niektórych gatunków obserwowana jest tak e cyklomorfoza, czyli sezonowe zmiany w wygl¹dzie. Zmiennoœæ taka jest znana np. u Desoria hiemalis gatunku, u którego formy zimowe i letnie ró ni¹ siê kszta³tem wyrostka szczytowego (mucro) wide³ek skokowych. W œrodowisku Collembola pe³ni¹ wa n¹ rolê w procesie formowania gleby, chocia charakter ich z³o onej, czêsto poœredniej roli nie zosta³ jak dot¹d w pe³ni wyjaœniony. Bior¹ one istotny udzia³ w procesach dekompozycji (rozk³adu materii organicznej) i mineralizacji, a w konsekwencji i w kr¹- eniu materii, a tak e w procesach formowania mikrostruktury gleby. Ich udzia³ w procesach dekompozycji i mineralizacji polega przede wszystkim na stymulowaniu i regulacji aktywnoœci mikrobiologicznej mikro- i mykoflory. Pe³ni¹ równie wa n¹ rolê w rozsiewaniu zarodników i w mikoryzie. Generalnie przedstawiciele Collembola mog¹ byæ traktowani jako reducenci materii organicznej. Skoczogonki uczestnicz¹ tak e w mieszaniu materii organicznej z cz¹stkami mineralnymi gleby i mog¹ aktywnie budowaæ mikrotunele. Ich rola w procesie formowania mikrostruktury gleby jest wiod¹ca w glebach ubogich (arktycznych czy alpejskich). W glebach bardziej rozwiniêtych w wiêkszym stopniu uczestnicz¹ w procesach rozdrabniania œció³ki jak i w wtórnego rozdrabniania ekskrementów makroi megafauny glebowej. Szereg gatunków bierze udzia³ w procesach kszta³towania gleb miejskich, jak np. wystêpuj¹ce bardzo licznie na terenie Warszawy: Pseudosinella alba, Ceratophysella succinea, Hypogastrura manubrialis (Sterzyñska 1990). Stanowisko systematyczne skoczogonków w obrêbie stawonogów jest ca³y czas przedmiotem o ywionej dyskusji. Koncepcja mówi¹ca, e jest to rz¹d w obrêbie gromady owadów i podgromady Apterygota jest ca³kowicie nieaktualna. Obecnie Collembola s¹ raczej rozwa ane jako grupa taksonomiczna o takiej samej randze jak owady. Podobnie jak Protura i Diplura w³¹czane s¹ w nadgromadê Hexapoda i wyodrêbniane w jedn¹ grupê skrytoszczêkich (Entognatha). Do najliczniejszych gatunkowo rodzin w faunie Polski nale ¹: Isotomidae, Onychiuridae, Entomobryidae, Hypogastruridae i Neanuridae. Piœmiennictwo Berlinger P., Christiansen K. A., Janssens F Checklist of the Collembola of the World. Skar yñski D., Pomorski R. J., Smolis A., Weiner W. M., Szeptycki A., S³awska M., Sterzyñska M A check list of the Polish springtails (Insecta: Collembola). Pol. Pismo Entomol., 71: Stach J The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Family: Isotomidae. Acta Monogr. Mus. Hist. Nat., Kraków, 488 pp. Stach J. 1949a. The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Family: Anuridae and Pseudachorutinae. Acta Monogr. Mus. Hist. Nat., Kraków, 122 pp. Stach J. 1949b. The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Family: Neogastruridae and Brachystomellidae. Acta Monogr. Mus. Hist. Nat., Kraków, 341 pp. Stach J The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Family: Bilobidae. Acta Monogr. Mus. Hist. Nat., Kraków, 97 pp. Stach J The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Family: Onychiuridae. Acta Monogr. Mus. Hist. Nat., Kraków, 219 pp. Stach J Skoczogonki Collembola. Klucze do oznaczania owadów Polski. PWN, Warszawa, II, 7, 215 pp. Stach J The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Family: Sminthuridae. PWN, Kraków, 287 pp.

4 404 Entognatha Tabela 13. Liczba gatunków poszczególnych jednostek taksonomicznych skoczogonków (Collembola) w Polsce Table 13. Number of springtails (Collembola) species of particular taxonomic categories in Poland gatunki podrz¹d rodzina (podgatunki) suborder family species (subspecies) Entomobryomorpha 170 (1) Cyphoderidae 2 Entomobryidae* 59 (1) Isotomidae* 101 Oncopoduridae 2 Tomoceridae 6 Neelipleona 6 Neelidae 6 Poduromorpha 227 Brachystomellidae 2 Hypogastruridae* 62 Neanuridae* 62 Odontellidae 10 Onychiuridae* 90 Poduridae 1 Symphypleona 65 Arrhopalitidae 11 Bourletiellidae 13 Dicyrtomidae 9 Katiannidae 10 Mackenziellidae 1 Sminthuridae 10 Sminthurididae 11 Stach J The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Family: Neelidae and Dicyrtomidae. PWN, Kraków, 113 pp. Stach J The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Tribe: Orchesellini. PWN, Kraków, 151 pp. Stach J The Apterygotan fauna of Poland in relation to the world-fauna of this group of insects. Tribe: Entomobryini. PWN, Kraków, 140 pp. Stach J Owady bezskrzyd³e Apterygota. Katalog Fauny Polski. PWN, Warszawa, XV, 103 pp. Sterzyñska M Communities of Collembola in natural and transformed soils of the linden-oak-hornbeam sites of the Mazovian Lowland. Fragm. Faun., 34, 262 pp. Szeptycki A., Weiner W. M Collembola skoczogonki. In: Razowski J. (ed.), Wykaz Zwierz¹t Polski. Checklist of Animals of Poland. Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wydawnictwo PAN, Wroc³aw, Warszawa, Kraków, 1: Collembola. Thus far about 7,500 species of Collembola have been described worldwide; 468 have been recorded in Poland. Faunistic data on Polish species have been summarized several times in the forms of a comprehensive key (Stach 1955), catalogue (Stach, 1964) and checklists (Szeptycki & Weiner 1990, Skar yñski et al. 2002). The territory of Poland has been studied rather unevenly from the point of view of this fauna, which is best known in the south, most especially from the mountains. Entomobryidae Rodzina bardzo zró nicowana i szeroko rozmieszczona. Na œwiecie znanych jest oko³o gatunków, w Europie prawie 350 gatunków. W Polsce stwierdzono 59 gatunków. Gatunki z tej rodziny stwierdzane s¹ w bardzo szerokim spektrum œrodowisk. Mo na je znaleÿæ w œció³ce, na powierzchni gleby, ale tak e na korze, pod odstaj¹c¹ kor¹ i w koronach drzew oraz w jaskiniach, w gniazdach mrówek, ptaków i ssaków, czy w œrodowiskach synantropijnych. W wiêkszoœci s¹ to gatunki atmobiotyczne i epigeiczne, du e, wyraÿnie wybarwione, z dobrze wykszta³conym aparatem skocznym (Entomobrya, Orchesella), ale tak e gatunki yj¹ce w jaskiniach (troglofilne), pozbawione barwnika i ze zredukown¹ liczb¹ oczek lub ich ca³kowit¹ redukcj¹ (np. niektóre gatunki z rodzaju Pseudosinella), gatunki kortykofilne (Willowsia), myrmekofilne (Entomobryides) i synantropijne (Seira). Charakterystyczn¹ cech¹ morfologiczn¹, odró niaj¹c¹ gatunki z tej rodziny od pozosta³ych Collembola, jest znacznie powiêkszony czwarty segment odw³oka. Ich cia³o mo e byæ pokryte licznymi szczecinami, które na pierwszych segmentach tu³owia czêsto tworz¹ formê grzywy (Entomobrya, Orchesella), mo e byæ tak e pokryte ³uskami (Lepidocyrtus, Pseudosinella, Willowsia). Entomobryidae. The ca. 1,370 species of this family known worldwide include ca. 350 registered from Europe. A total of 59 have been recorded from Poland. Entomobryids are characterised by larger than the

5 Entognatha 405 others the fourth abdominal segment and by long antennae and a long furca. The body ranges from poorly pigmented to coloured, and is sometimes covered in cuticular scales. Species can be found in a wide range of habitats: in leaf litter, on the soil surface, under the bark of trees, in the forest canopy, or in caves. Isotomidae Jedna z najliczniejszych gatunkowo i najszerzej rozprzestrzenionych rodzin Collembola w Palearktyce. Ostatnio Isotomidae Palearktyki doczeka³y siê podsumowania w postaci klucza porz¹dkuj¹cego i podsumowuj¹cego aktualn¹ wiedzê taksonomiczn¹ (Potapow 2001). Na œwiecie znanych jest oko³o gatunków, a w Europie 380 gatunków z rodziny Isotomidae. W Polsce, stwierdzono 101 gatunków, z czego tylko dwa (Isotomiella hygrophila i Tetracanthella carpatica) znane s¹ tylko z Polski (Sterzyñska & Kapruœ 2001, Smolis & Skar yñski 2006). Cech¹ charakterystyczn¹ Isotomidae jest brak wyraÿnie wyodrêbnionego I tergitu tu³owia, a IV segment odw³oka jest równy lub tylko nieco d³u szy ni III. Na ciele nie wystêpuj¹ ³uski ani bardzo liczne du e szczeciny (makrochetae). Reprezentanci tej rodziny mog¹ wystêpowaæ w œrodowiskach ekstremalnych jak pustynie czy zimne œrodowiska Antarktyki. Wiêkszoœæ gatunków yje w glebie, œció³ce i p³atach mchu. W obrêbie tej rodziny znanych jest szereg form neustonicznych, zamieszkuj¹cych ró nego typu wilgotne biotopy jak np. nadmorska strefa p³ywów (Archisotoma), w œrodowiskach zaroœlowych na brzegach stawów i strumieni (Isotomurus). W wilgotnych i zimnych œrodowiskach wzd³u strumieni górskich yj¹ gatunki z rodzaju Agrenia. Z piêtrem alpejskim zwi¹zane s¹ trzy gatunki: A. bidenticulata, Desoria neglecta i D. blufuscata. Niektóre rodzaje zaadaptowa³y siê do ycia w suchych mikrosiedliskach na pniach drzew (formy kortykofilne) czy na ska³ach (Folsomides, Anurophorus). Znane s¹ rodzaje charakterystyczne dla siedlisk kserotermicznych jak np. Micranurophorus czy Isotomodes, gatunki psammofilne (Pseudanurophorus). Szereg gatunków jest w stanie tolerowaæ wysokie temperatury i masowo wystêpuje w pryzmach kompostowych (Proisotoma). Isotomidae dobrze toleruj¹ zanieczyszczenia, zabiegi agrotechniczne i mog¹ licznie wystêpowaæ w œrodowiskach antropogenicznych. Dwa gatunki tej rodziny Folsomia albens i Tetracanthella montana s¹ karpackimi endemitami, jeden Folsomia tesari endemitem zachodnich Sudetów. Piœmiennictwo Potapov M Isotomidae. In: Dunger W. (ed.), Synopses on Palearctic Collembola. Abh. Naturkundemus., Görlitz, 73, 603 pp. Smolis A., Skar yñski D Redescription of Tetracanthella montana Stach, 1947 and T. carpatica Stach 1947, with a key to species of the T. alpina-group (Collembola, Isotomidae). Dtsch. Entomol. Z., 53: Sterzyñska M., Kapruœ I A new species of Isotomiella Bagnall, 1939 (Collembola: Isotomidae) from wetland areas of Poland. Ann. Zool., 3: Isotomidae. There are about 1,030 species of Isotomidae worldwide, including 380 species in Europe. A total of 101 species have been recorded from Poland. Isotomidae are characterized by absence of the first thoracic tergum and a length of the fourth abdominal segment which is almost equal to the third one. This is one of the most abundant groups of Collembola in soil, litter and moss, including soils which are contaminated or cultivated. Representatives of this family can be found in extreme environments like deserts or polar regions. Some species live in dry habitats, on rocks, under tree bark or in xerothermic environments. Isotomiella hygrophila has been recorded only from Poland. Apart from this, two Carpathian endemics Folsomia albens and Tetracanthella montana and one West-Sudeten endemic Folsomia tesari are among the known Polish Isotomidae. Hypogastruridae Rodzina bardzo szeroko rozmieszczona, kosmopolityczna. Na œwiecie znanych jest oko³o 580 gatunków, w Europie oko³o 200, w Polsce jak do tej pory stwierdzono 62. Cia³o wyd³u one, silnie pigmentowane, ale wystêpuj¹ te formy s³abo wybarwione lub pozbawione ca³kowicie pigmentu. Oczka mog¹ wystêpowaæ w pe³nej liczbie lub byæ

6 406 Entognatha zredukowane. Wide³ki skokowe, skrócone b¹dÿ zredukowane. Cech¹ charakterystyczn¹ dla gatunków z tej rodziny jest obecnoœæ w pe³ni rozwiniêtych szczêk i uwaczek z p³ytk¹ tr¹c¹. Zasiedlaj¹ szereg biotopów: glebê, œció³kê, mech, porosty, tak na ni u jak i w wysokich górach. Znajdowane s¹ pod kor¹ i w dziuplach drzew, na powierzchni butwiej¹cego drewna, grzybach, w gniazdach gryzoni i ptaków, w œrodowiskach nadmorskich w strefie litoralu, na brzegach jezior, stawów i rzek oraz na œniegu (niekiedy masowo). W sk³ad rodziny wchodz¹ tak e gatunki yj¹ce w jaskiniach oraz w siedliskach synantropijnych tj. na polach i ³¹kach uprawnych, w kompostach, pryzmach nawozowych, szklarniach, budynkach gospodarczych i piwnicach. Hypogastruridae. There are about 580 species known worldwide, including about 200 in Europe. A total of 62 are known from Poland. The body is elongate, dark coloured or white, with or without ocelli, while the furca is fully developed or reduced. The mandibles have a large molar plate and the maxillae are well developed. Species inhabit soil, litter, mosses, lichens, the hollows of old trees, bark spaces and the nests of rodents and birds. Some are ripicolous, oreophilous, cavicolous or synantropic. Mass occurrence on snow or mushrooms can be observed. Morwiaczki (Neanuridae) Jedna z najintensywniej badanych i zró nicowanych rodzin w obrêbie Collembola. Na œwiecie znanych jest prawie gatunków zgrupowanych w 6 podrodzinach. Z Europy znamy oko³o 300 gatunków. W Polsce stwierdzono dotychczas 62 gatunków nale ¹cych do czterech podrodzin: Frieseinae, Morulininae, Neanurinae i Pseudachorutinae. Cia³o wiêkszoœci Neanuridae jest wyd³u one, niekiedy grzbieto-brzusznie sp³aszczone, silnie pigmentowane, s³abo wybarwione lub ca³kowicie pozbawione pigmentu. Liczba oczek 8+8 lub zredukowana, wide³ki skokowe dobrze rozwiniête, ale stosunkowo krótkie lub ca³kowicie zredukowane. Cechami charakterystycznymi tej rodziny jest brak p³ytki tr¹cej (molarnej) na uwaczkach oraz obecnoœæ smuk³ych, silnie wyd³u onych szczêk. Jej przedstawicieli mo na znaleÿæ w niemal wszystkich rodzajach œrodowisk i siedlisk, przede wszystkim pod kor¹, w butwiej¹cym drewnie, pod kamieniami, w mchu, glebie, œció³ce lub nap³ywkach. Podrodzinê Frieseinae tworzy niemal w ca- ³oœci jeden kosmopolityczny rodzaj Friesea nale- ¹cy do jednego z najbardziej pospolitych i najbogatszych w gatunki rodzajów w tej rodzinie. Przedstawiciele tego rodzaju posiadaj¹ bardzo charakterystyczne, sierpowatego kszta³tu szczêki, które s¹ prawdopodobnie przystosowaniem do drapie nego trybu ycia. Stwierdzono, e niektóre spoœród Friesea od ywiaj¹ siê wrotkami, innymi skoczogonkami i ich jajami. Morulininae to z kolei niewielka, licz¹ca kilkanaœcie gatunków, podrodzina zamieszkuj¹ca wy³¹cznie pó³nocne i górskie obszary Holarktyki. Jedyny krajowy przedstawiciel Morulina verrucosa spotykany jest jedynie na obszarze Karpat, dlatego zaliczany jest do endemitów tego pasma. Najwiêcej gatunków w faunie œwiatowej i krajowej opisano w obrêbie rodzin Pseudachorutinae i Neanurinae. Nale ¹ tu du e i szeroko rozmieszczone rodzaje: Anurida, Pseudachorutes, Micranurida, czy Deutonura. Szereg form jest kosmopolitycznych, np. Anurida granaria, Neanura muscorum, Micranurida pygmea, ale wystêpuj¹ równie taksony o bardzo ograniczonych zasiêgach. Krajowi przedstawiciele Neanurinae i wspomniana Morulina maj¹ górn¹ powierzchniê cia³a pokryt¹ szeregiem wystaj¹cych kutikularnych wzgórków, czym przypominaj¹ owoce morwy (st¹d proponowana polska nazwa morwiaczki). Neanuridae. This family within Collembola contains about 1,200 species occurring worldwide, including 300 species in Europe. A total of 62 species have been recorded from Poland, in which the family is represented by the four subfamilies: Frieseinae, Morulininae, Neanurinae and Pseudachorutinae. The body is elongate, sometimes strongly flattened, darkly pigmented or white. Ocelli are present or absent, the furca well developed or completely reduced. The most striking character of the family is the absence of a molar plate on the mandibles. Most species are found under bark and stones, inside decaying logs and hollows, in soil, or among leaf litter, mosses and lichens. Representatives of subfamily Frieseinae are carnivorous upon rotifers, other springtails and their eggs. Morulininae is

7 Entognatha 407 represented in Poland by Morulina verrucosa, a form endemic to the Carpathians. The species mentioned and members of the subfamily Neanurinae are characterised by the presence of numerous tubercles on the dorsal side of the body. Onychiuridae Wiêkszoœæ przedstawicieli to drobne gatunki glebowe lub glebowo-œció³kowe. Gryz¹cy aparat gêbowy i stosunkowo liczne wystêpowanie w ró nych ekosystemach, zw³aszcza w miejscach wilgotnych, powoduj¹, e odgrywaj¹ one wa n¹ rolê w dekompozycji szcz¹tków organicznych w glebie i na jej powierzchni. Wszystkie Onychiuridae s¹ œlepe i najczêœciej zupe³nie pozbawione pigmentu. Cech¹ charakterystyczn¹ jest ca³kowity brak aparatu skocznego lub jego znaczna redukcja. Tylko nieliczne gatunki mog¹ skakaæ. Na ich ciele wystêpuj¹ tzw. pseudocelli; s¹ to koliste lub owalne kutykularne struktury o charakterze sekrecyjnym. Rozmieszczenie i liczba pseudocelli na g³owie, segmentach tu³owia i odw³oka s¹ doskona³¹ cech¹ taksonomiczn¹. Onychiuridae, w porównaniu z innymi rodzinami Collembola, maj¹ bardzo silnie rozbudowane narz¹dy zmys³ów sensoryczny narz¹d III cz³onu czu³ka i narz¹d postantennalny. W faunie Polski, jedynym wybarwionym reprezentantem tej rodziny, z dobrze rozwiniêtym aparatem skokowym i o du- ych rozmiarach (a do 9 mm), jest Tetrodontophora bielanensis. Onychiuridae wystêpuj¹ pospolicie i czêsto dominuj¹ w œció³ce i glebie, jednak e ich preferencje ekologiczne i przynale - noœæ zoogeograficzna, z powodu zbyt ma³ej liczby wiarygodnych danych faunistycznych, s¹ mo liwe do okreœlenia tylko w odniesieniu do kilku gatunków. Rodzina ta liczy 615 gatunków i obejmuje cztery podrodziny: Tullbergiinae, Lophognathellinae, Tetrodontophorinae i Onychiurinae. Zdecydowana wiêkszoœæ jej przedstawicieli zasiedla Holarktykê. Pozosta³e krainy zoogeograficzne, a zw³aszcza obszary pó³kuli po³udniowej charakteryzuj¹ siê relatywnie ubog¹ faun¹ Onychiuridae. W Polsce jak dotychczas stwierdzono wystêpowanie 90 gatunków. Rodzina Onychiuridae jest aktualnie bardzo intensywne opracowywana taksonomiczne. W przeci¹gu ostatnich kilkunastu lat opisano szereg nowych gatunków i rodzajów, zw³aszcza z podrodziny Tullbergiinae (Zimdars & Dunger 1994), zaœ Onychiurinae doczeka³a siê krytycznej rewizji na poziomie rodzajów (Weiner 1996) jak i gatunków stwierdzonych w Polsce (Pomorski 1998) oraz opisu pierwszych stadiów larwalnych (Pomorski 1996). Stan wiedzy o faunie Onychiuridae Polski w porównaniu z s¹siednimi krajami jest znacz¹cy, chocia w du ej czêœci niekompletny. Po³udnie kraju, zw³aszcza góry i pogórza, poznane s¹ stosunkowo dobrze, zaœ centralna i pó³nocna Polska wymagaj¹ intensyfikacji badañ. Liczba gatunków Onychiuridae Polski jest wci¹ niepe³na; np. niektórzy przedstawiciele rodzaju Protaphorura wymagaj¹ rewizji taksonomicznej. Ponadto, kilka gatunków znanych z krajów s¹siednich mo liwych jest do znalezienia na obszarze Polski, a odkrycie i opisanie nowych jest te bardzo prawdopodobne. Piœmiennictwo Pomorski R. J The first instar larvae of Onychiurinae a systematic study (Collembola: Onychiuridae). Genus, 7: Pomorski R. J Onychiurinae of Poland (Collembola: Onychiuridae). Genus, Suppl., 210 pp. Weiner W. M Generic revision of Onychiurinae (Collembola: Onychiuridae) with a cladistic analysis. Annal. Soc. Entomol. France, N.S., 32: Zimdars B., Dunger W Tullbergiinae Bagnall, In: Dunger W. (ed.), Synopses on Palearctic Collembola. Abh. Naturkundemus. Görlitz, 68: Onychiuridae. There are more than 600 species of this family known worldwide, including 314 species in Europe. A total of 90 species have been recorded from Poland. This number is still incomplete, because some representatives of the genus Protaphorura require revision. Moreover, it is likely that several additional species will be discovered in Poland, and the description of new species is also possible. The state of knowledge about the Polish fauna of Onychiuridae in comparison with neighboring countries is significant, although in considerable part still incomplete. The areas of southern Poland have been examined relatively well, especially the mountains and foothills. Central and northern Poland still requires more investigations. Many onychiurids are common and dominate in litter and soil; however ecological preferences and zoogeographical characteristics are well understood only in a few species, usually because of a paucity of reliable faunistic data.

8 408 Entognatha ENTOMOBRYOMORPHA Cyphoderidae Cyphoderus Nicolet, albinus Nicolet, 1842 {Cyphoderus} ns:ants - bidenticulatus Parona, 1888 {Cyphoderus} ns:ants 2 species Entomobryidae Coecobrya Yossi, tenebricosa (Folsom, 1902) {Sinella} [=Entomobrya zoeca Schött, 1896] cave, s-thropic Entomobrya Rodani, arborea (Tullberg, 1871) {Degeeria} bark - corticalis (Nicolet, 1841) {Degeeria} bark - dorsalis Uzel, 1891 {Entomobrya} [=E. puncteola Uzel, 1891] tree - dumitrescuae Gruia, 1967 {Entomobrya} (20), for - lanunginosa (Nicolet, 1841) {Degeeria} herb, ter, xer - marginata (Tullberg, 1871) {Degeeria} for, prati, bark - multifasciata (Tullberg, 1871) {Degeeria} mead - muscorum (Nicolet, 1841) {Degeeria} mead - nicoleti (Lubbock, 1867) {Degeeria} hyg - nivalis (Linnaeus, 1758) {Podura} com - quinquelineata Börner, 1901 {Entomobrya} prati - schoetti Stach, 1922 {Entomobrya} ter - spectabilis Reuter, 1890 {Entomobrya} ter, s-thropic, mead - strigata Stach, 1963 {Entomobrya} xer - superba (Reuter, 1876) {Degeeria} mead - violaceolineata Stach, 1963 {Entomobrya} (6,10) - xerothermica Stach, 1963 {Entomobrya} xer Entomobryides Maynard, myrmecophilus (Reuter, 1886) {Entomobrya} ns:ants Heteromurus Wankel, nitidus (Templeton, 1835) {Podura} cave, agro, hyg, mead Lepidocyrtus Bourlet, curvicollis Bourlet, 1839 {Lepidocyrtus} prati - cyaneus Tullberg, 1871 {Lepidocyrtus} mead - lanunginosus (Gmelin, 1788) {Podura} com - lignorum (Fabricius, 1793) {Podura} com - nigrescens Szeptycki, 1967 {Lepidocyrtus} prati - paradoxus Uzel, 1890 {Lepidocyrtus} prati - ruber Schött, 1902 {Lepidocyrtus} mead, hyg - serbicus Denis, 1933 {Lepidocyrtus} (11), mead - violaceus Lubbock, 1873 {Lepidocyrtus} com Isotomidae Agrenia Börner, bidenticulata (Tullberg, 1876) {Isotoma} (15,16,21), mos Anurophorus Nicolet, atlanticus Fjellberg, 1974 {Anurophorus} - cuspidatus Stach, 1920 {Anurophorus} (20), mos, bark - laricis Nicolet, 1842 {Anurophorus} mos, bark, xer - septentrionalis Palissa, 1966 {Anurophorus} for, litter Appendisotoma Stach, abiskoensis (Cgrell, 1939) {Proisotoma} mos, hyg - juliannae Traser, Thibaud & Najt, 1993 {Appendisotoma} 59 species (1 subspecies) Orchesella Templeton, alticola Uzel, 1890 {Orchesella} skiophil, mos - angustostrigata Stach, 1960 {Orchesella} (21) - bifasciata Nicolet, 1841 {Orchesella} for, mos, bark, litter - cincta (Linnaeus, 1758) {Podura} com, (S-PL s-thropic) - disjuncta Stach, 1960 {Orchesella} - flavescens (Bourlet, 1839) {Heterotoma} com, for - cf frontimaulata Gisin, 1946 {Orchesella}? - multifasciata Shcherbakov, 1898 {Orchesella} xer - pseudobifasciata Stach, 1960 {Orchesella} xer - spectabilis Tullberg, 1871 {Orchesella} prati - sphagneticola Stach, 1960 {Orchesella} sph - villosa (Geoffroy, 1762) {Podura} - villosa atrofrontalis Stach, 1930 {Orchesella} humus - viridilutea Stach, 1937 {Orchesella} mts - xerothermica Stach, 1960 {Orchesella} xer Pseudosinella Schäffer, absoloni Rusek, 1979 {Pseudosinella} - alba (Packard, 1873) {Lepidocyrtus} agro - horaki Rusek, 1985 {Pseudosinella} com - immaculata (Lie Pettersen, 1896) {Tullbergia} cave, us, agro, humus - octopunctata Börner, 1901 {Pseudosinella} us - petterseni Börner, 1901 {Pseudosinella} (15,16), soil, cave - sexoculata Schött, 1902 {Pseudosinella} humus - wahglreni (Börner, 1907) {Lepidocyrtus}? - zygophora (Schille, 1908) {Lepidocyrtus} for, humus, us Seira Lubbock, dollfusi (Carl, 1899) {Sira}? - domestica (Nicolet, 1841) {Degeeria} s-thropic - squamoornata (Shcherbakow, 1898) {Mesira} (6,9), xer Sinella Brook, curviseta Brook, 1892 {Sinella} us, ns:ants, s-thropic Willowsia Shoebotham, buski (Lubbock, 1869) {Seira} bark - nigromaculata (Lubbock, 1873) {Seira} bark - platani (Nicolet, 1841) {Degeeria} bark 101 species (7a,17), mos, cave, hyg Archisotoma Linnaniemi, besselsi (Packard, 1877) {Isotoma} (2), lit, hl, scoast Axelsonia Börner, cf littoralis (Moniez, 1890) {Isotoma} NE-PL Ballistura Börner, schoetti (Dalla Torre, 1895) {Isotoma} hl, flood - tuberculata (Stach, 1947) {Proisotoma} agro Cryptopygus Willem, bipunctatus (Axelson, 1903) {Isotoma} xer, ruderal,

9 Entognatha ponticus (Stach, 1947) {Isotomina} xer, ruderal - posteroculatus (Stach, 1947) {Isotomina} s-thropic - scapelliferus (Gisin, 1955) {Proisotoma} (15) - thermophilus (Axelson, 1900) {Isotoma} ter, nitrophilous Desoria Nicolet, blekeni (Leinaas, 1980) {Isotoma} (17), for, litter, bark - blufuscata (Fjellberg, 1978) {Isotoma} tb, N-PL - divergens (Axelson, 1900) {Isotoma} for - duodecimoculata (Denis, 1927) {Isotoma} (17), for:beech, mos, litter - fennica (Reuter, 1895) {Isotoma} for - germanica (Hüther & Winter, 1961) {Isotoma} for - hiemalis (Schött, 1893) {Isotoma} for - intermedia (Schött, 1902) {Isotoma}? - neglecta (Schäffer, 1900) {Isotoma} hyg - nivea (Schäffer, 1896) {Isotoma} for, bark - nivalis (Carl, 1910) {Isotoma} nival, mead - olivacea (Tullberg, 1871) {Isotoma} hyg - propinqua (Axelson, 1902) {Isotoma} rm, litter - ruseki (Fjellberg, 1979) {Isotoma} hyg, N-PL - tigrina (Tullberg, 1871) {Isotoma} com - violacea (Tullberg, 1876) {Isotoma} prati, mts Folsomia Willem, albens Kapruœ & Potapow, 1999 {Folsomia} (19) Carpathian endemic - alpina Kseneman, 1936 {Folsomia} mts - bisetosa Gisin, 1953 {Folsomia} hyg, N-PL - candida (Willem, 1902) {Entomobrya} ruderal, cave, ter - diplophthalma (Axelson, 1902) {Isotoma}? hyg, flood - dovrensis Fjellberg, 1976 {Folsomia} rm, for, mead - fimetaria (Linnaeus, 1758) {Podura} com - fimetarioides (Axelson, 1903) {Isotoma} rm, for, litter - hrabei Rusek, 1984 {Folsomia} soil, for - inoculata Stach, 1947 {Folsomia} mts - lawrencei Rusek, 1984 {Folsomia} for, litter - manolachei Bagnall, 1939 {Folsomia} com - penicula Bagnall, 1939 {Folsomia} for - quadrioculata (Tullberg, 1871) {Isotoma} com - sensibilis Kseneman, 1936 {Folsomia} for, litter, - sexoculata (Tullberg, 1871) {Isotoma} lit, intertidal - similis Bagnall, 1939 {Folsomia} soil, - spinoza Kseneman, 1936 {Folsomia} rm, litter - stella Christiansen & Tucker, 1977 {Folsomia} flood, soil - tesari Dunger, 1970 {Folsomia} W-Sudeten endemic Folsomides Stach, angularis (Axelson, 1905) {Isotoma} xer - marchicus (Frenzel, 1941) {Proisotoma} (20), prati - parvulus Stach, 1922 {Folsomides} soil, xer, psammo Hydroisotoma Stach, schaefferi (Krausbauer, 1898) {Isotoma} neustonic Isotoma Bourlet, anglicana Lubbock, 1862 {Isotoma} eu, prati - riparia (Nicolet, 1842) {Desoria} hyg - viridis Bourlet, 1839 {Isotoma} prati Isotomodes Linnaniemi, armatus Naglitsch, 1962 {Isotomodes} psammo, xer - productus (Axelson, 1906) {Isotoma} soil, sand, agro, xer - sexsetosus da Gama, 1963 {Isotomodes} sand, mead Isotomiella Bagnall, hygrophila Sterzyñska & Kapruœ, 2001 {Isotomiella} (7 locus typicus Brzeziny Kapickie ad Goni¹dz), hyg, PL - minor (Schäffer, 1896) {Isotoma} com Isotomurus Börner, palliceps (Uzel, 1891) {Isotoma} hyg, mos, mts - palustris (Müller, 1776) {Podura} com, hyg - plumosus Bagnall, 1940 {Isotomurus} hyg - stuxbergi (Tullberg, 1876 {Isotoma} hyg Marisotoma Fjellberg, tenuicornis (Axelson, 1903) {Isotoma} rm, bogs, sph Micranurophorus Bernard, musci Bernard, 1977 {Micranurophorus} [=M. schalleri Christian, 1986] psammo Pachyotoma Bagnall, crassicauda (Tullberg, 1871) {Isotoma} - recta (Stach, 1929) {Proisotoma} mos, hyg - topsenti (Denis, 1948) {Proisotoma} sand, si Paranurophorus Denis, simplex Denis, 1929 {Paranurophorus} s-thropic Parisotoma Bagnall, notabilis (Schäffer, 1896) {Isotoma} com Proisotoma Börner, armeriae Fjellberg, 1976 {Proisotoma} mos, calc - brevidens Stach, 1947 {Proisotoma} bark - buddenbrocki Strenzke, 1954 {Proisotoma} rm, lit - clavipila (Axelson, 1903) {Isotoma} bark - minima (Absolon, 1901) {Isotoma} eu, humus - minuta (Tullberg, 1871) {Isotoma} com, humus, ruderal - ripicola Linnaniemi, 1912 {Proisotoma} psammo - tenella (Reuter, 1895) {Isotoma} s-thropic Pseudanurophorus Stach, binoculatus Kseneman, 1934 {Pseudanurophorus} litter, mts Pseudoisotoma Handschin, monochaeta (Kos, 1942) {Isotoma} for, mts - sensibilis (Tullberg, 1876) {Isotoma} bark, mu Subisotoma Stach, pusilla (Schäffer, 1900) {Isotoma} mos, for - variabilis (Gisin, 1949) {Proisotoma} mts Tetracanthella Schött, arctica Cassagnau, 1959 {Tetracanthella}? - brachyura Bagnall, 1949 {Tetracanthella} (15,16) - brevifurca Stach, 1930 {Tetracanthella} (15,16,17,21), mos - carpatica Stach, 1947 {Tetracanthella} (21), mos, for:beech, PL - fjellbergi Deharveng, 1987 {Tetracanthella} bormts - montana Stach, 1947 {Tetracanthella} [=T. bescidica Potapov & Kapruœ, 1993] Carpathian endemic - pilosa Schött, 1891 {Tetracanthella} mos, bark - wahlgreni Axelson, 1907 {Tetracanthella}? Uzelia Absolon, setifera Absolon, 1901 {Uzelia} mos, bark Vertagopus Börner, arboreus (Linnaeus, 1758) {Podura} bark - cinereus (Nicolet, 1841) {Desoria} bark, litter - haagvari Fjellberg, 1966 {Vertagopus} (7a), for, litter, N-PL - westerlundi (Reuter, 1897) {Isotoma} mu

10 410 Entognatha Oncopoduridae Oncopodura Carl & Lebedinsky, crassicornis Shoebotham, 1911 {Oncopodura} (17,20,21), for, litter, us - reyersdorfensis Stach, 1936 {Oncopodura} (16), cave, < species Tomoceridae Plutomurus Yosii, carpaticus Rusek & Weiner, 1978 {Plutomurus} (10), mts Pogonognathellus Paclt, flavescens (Tullberg, 1871) {Macrotoma} com, for litter - longicornis (Müller, 1776) {Podura} for, litter, fungi Tomocerus Nicolet, minor (Lubbock, 1862) {Macrotoma} com - minutus Tullberg, 1876 {Tomocerus} for, litter - vulgaris (Tullberg, 1871) {Macrotoma} com 6 species NEELIPLEONA Neelidae Acanthoneelidus Bretfeld & Griegel, pratensis (Bretfeld & Griegel, 1999) {Acanthothorax} Megalothorax Willem, aquaticus Stach, 1951 {Megalothorax} ri - incertus Börner, 1903 {Megalothorax} rm, for - minimus Willem, 1900 {Megalothorax} humus Neelides Caroli, minutus (Folsom, 1901) {Neelus} (11,20), hyg Neelus Folsom, murinus Folsom, 1901 {Neelus} mos, cave 6 species PODUROMORPHA Brachystomellidae Brachystomella Cgren, curvula Gisin, 1948 {Brachystomella} (11), xer - parvula (Schäffer, 1896) {Schoetella} com, mead 2 species Hypogastruridae Acherongia Massoud & Thibaud, palatinensis (Hüther, 1969) {Acherontiella} (3), sand Ceratophysella Börner, armata (Nicolet, 1841) {Podura} litter, mos, fungi, SE-PL - bengtssoni (Cgren, 1904) {Achorutes} wt, cave, ruderal, humus, fungi, flooddeb - cavicola (Börner, 1901) {Achorutes} (15), cave - denticulata (Bagnall, 1941) {Achorutes} com, for, litter, mos, fungi, humus, flooddeb - engadinensis (Gisin, 1949) {Hypogastrura} wt, prati, bogs&marshes, for, mos, fungi - granulata Stach, 1949 {Ceratophysella} (18-21), for, litter, mos, mts - impedita Skar yñski, 2002 {Ceratophysella} for, litter, mos, fungi, S-PL - lawrencei (Gisin, 1963) {Hypogastrura} (21), calc, soil, litter, mos - luteospina (Stach, 1920) {Hypogastrura} (10,17,19-21), for, litter, mos, fungi - michalinae Skar yñski, 2005 {Ceratophysella} (21), mos, calc, mts - mosquensis (Becker, 1910) {Achorutes} wt, bogs& marshes - neomeridionalis (Nosek & Èervek, 1970) {Hypogastrura} (18,19,20), for, litter, mos 62 species - scotica (Carpenter & Evans, 1899) {Achorutes} wt, bogs&marshes, flooddeb - sigillata (Uzel, 1891) {Achorutes} (10,16,17,20), for, litter, soil - silvatica Rusek, 1964 {Ceratophysella} (13,17,18,19), for, litter - stercoraria Stach, 1963 {Ceratophysella} (17,18), flooddeb - succinea (Gisin, 1949) {Hypogastrura} com, agro, flooddeb, dorgmat Choreutinula Paclt, inermis (Tullberg, 1871) {Achorutes} wt, litter, mos, bark Hypogastrura Bourlet, aequipilosa (Stach, 1949) {Neogastrura} (10,11,15-21), for, mos, litter, fungi, mts - assimilis (Krausbauer, 1898) {Achorutes} wt, prati, agro, dorgmat - breviempodialis (Stach, 1949) {Neogastrura} (21), mos, Carpathian endemic - brevifurca Skar yñski, 2000 {Hypogastrura} (8 locus typicus Wilko³ak Hill ad Z³otoryja, 15,16), mos, mts - crassaegranulata (Stach, 1949) {Neogastrura} (21), mts, calc, hyg, mos, cave - distincta (Axelson, 1902) {Achorutes} (8), mos - franconiana (Stach, 1949) {Neogastrura} (15), hyg, calc, mos - kelmendica Peja, 1985 {Hypogastrura} (16,17,18), for, litter, mos

11 Entognatha manubrialis (Tullberg, 1869) {Achorutes} wt, humus - monticola Stach, 1946 {Hypogastrura} (21), mos, mts - pururescens (Lubbock, 1868) {Achorutes} wt, humus, mos, cave - sahlbergi (Reuter, 1895) {Achorutes} (10), hyg - serrata (Cgren, 1904) {Achorutes} (10), s-thropic - socialis (Uzel, 1891) {Achorutes} wt, for, litter, mos, nival - szeptyckii Skar yñski, 2006 {Hypogastrura} (11,20), hyg, calc, mos - tatrica (Stach, 1949) {Neogastrura} nival, Carpathian endemic - vernalis (Carl, 1901) {Achorutes} wt, dune, prati, mos, sand, litter - viatica (Tullberg, 1872) {Achorutes} (2,8,10,15,17,20), flooddeb Mesachorutes Absolon, quadriocellatus (Absolon, 1900) {Hypogastrura} (3) Mesogastrura Bonet, ojcoviensis (Stach, 1919) {Mesachorutes} S-PL, cave, treehole Microgastrura Stach, duodecimoculata Stach, 1922 {Microgastrura} (10,20), soil, ter Orogastrura Deharveng & Gers, parva (Gisin, 1949) {Hypogastrura} (15), mos, mts Schaefferia Absolon, emucronata Absolon, 1900 {Schaefferia} (15,16), cave, mts - willemi (Bonet, 1930) {Hypogastrura} (15), interstitial, cave Neanuridae FRIESEINAE Friesea Dalla Torre, afurcata Denis, 1927 {Friesea} (5,20), grav, soil - albida Stach, 1949 {Friesea} (18 21 locus typicus Tatra Mts), mts, bark, litter, soil, mos - baltica Szeptycki, 1964 {Friesea} (2 locus typicus Miêdzyzdroje), scoast, dorgmat, sand - claviseta Axelson, 1900 {Friesea} com, mu, bark, dtimb, litter, us - denisi Kseneman, 1936 {Frisea} (19), for, litter - handschini Kseneman, 1938 {Friesea} (19), mts, mos, litter, Carpathian endemic - mirabilis (Tullberg, 1871) {Triaenea} com, bark, litter, mos, soil - monoculata Dunger, 1972 {Friesea} (15,17,19), mts, for, soil, us - octoculata Stach, 1949 {Friesea}, (21 locus typicus Tatra Mts), mts, for, litter - truncata Cassagnau, 1958 {Friesea} com, bark, litter, soil MORULININAE Morulina Börner, verrucosa (Börner, 1903) {Neanura} (17 locus typicus Rytro ad Nowy S¹cz, 18 21), for, litter, mos, us, bark, Carpathian endemic NEANURINAE Cryptonura Cassagnau, jubilaria Smolis, 2002 {Cryptonura} (18 locus typicus Schoettella Schäffer, ununguiculata (Tullberg, 1869) {Achorutes} wt, mos, litter, forest, prati Willemia Börner, anophthalma Börner, 1901 {Willemia} wt, for, soil, litter - denisi Mills, 1932 {Willemia} wt, for, soil, litter - intermedia Mills, 1934 {Willemia} (6,15,16,19,20), for, soil, litter - scandinavica Stach, 1949 {Willemia} (10,15), for, soil, litter - virae Kapruœ, 1997 {Willemia} (18), cave Xenylla Tullberg, acauda Gisin, 1947 {Xenylla} (20), soil - betulae Fjellberg, 1985 {Xenylla} (6), mos - boerneri Axelson, 1905 {Xenylla} wt, xer, mos - brevicauda Tullberg, 1869 {Xenylla} wt, for, litter, mos - brevisimilis Stach, 1949 {Xenylla} wt, xer, mos, lichens - corticalis Börner, 1901 {Xenylla} [=X. planipila Stach, 1949] wt, bark - grisea Axelson, 1900 {Xenylla} wt, mos, bark, dorgmat - humicola (Fabricius, 1780) {Podura} (2), scoast, flooddeb - longispina Uzel, 1901 {Xenylla} (17),? - maritima Tullberg, 1869 {Xenylla} wt, xer, for, litter, lichens - mediterranea Gama, 1969 {Xenylla} (2), xer, mos, dune - schillei Börner, 1903 {Xenylla} (6,15,17,20,21), mos, litter, for, mts - welchi Folsom, 1916 {Xenylla} (2), scoast 62 species Prze³om Jasio³ki reserve ad Dukla), mts, for, litter, soil, us Deutonura Cassagnau, albella (Stach, 1920) {Achorutes} (13,15,16,17a locus typicus Czarny Dunajec ad Nowy Targ, 20), mts, for, dtimb, bark, litter - conjuncta (Stach, 1926) {Achorutes} (8 10,15 17a,20,21 locus typicus Tatra Mts), mts, for, bark, litter, soil, us - phlegrea (Caroli, 1910) {Achorutes} (15,16,20), litter, hyg - plena (Stach, 1951) {Lathriopyga} (20,21), mts, for, dtimb, litter - stachi (Gisin, 1952) {Neanura} (6,10,11,13, 17a 21), for, dtimb, bark, litter - weinerae Deharveng, 1982 {Deutonura} (17,18), mts, for, dtimb, litter, Carpathian endemic Endonura Cassagnau, carpatica Smolis, 2006 {Endonura} (18,19 locus typicus Bieszczady Mts), for:beech, litter, dtimb, soil - lusatica (Dunger, 1966) {Neanura} (2,3,5 8,15), for:ald, litter, dorgmat, tb, hyg - szeptyckii (Weiner, 1973) {Neanurella} (20 locus typicus Pieniny Mts), for:beech, dtimb, litter - tatricola (Stach, 1951) {Biloba} (18,21 locus typicus Tatra Mts), mts, for, bark, dtimb, litter - tetrophthalma (Stach, 1951) {Achorutes}? Galanura Smolis, agnieskae Smolis, 2000 {Galanura} (16 locus typicus Masyw Œnie nika), dtimb

12 412 Entognatha Neanura Mac Gillivray, incolorata (Stach, 1951) {Biloba} (17), mts, bark - minuta Gisin, 1963 {Neanura} (13,18,19,20), for, bark, litter, soil - muscorum (Templeton, 1835) {Achorutes} com, for, bark, dtimb, litter, soil - parva (Stach, 1951) {Biloba} (10 locus typicus Kraków, S-PL), mts, for, bark, dtimb, litter, soil - pseudoparva Rusek, 1963 {Neanura} (18,20), for, litter, soil Thaumanura Börner, carolii (Stach, 1920) {Achorutes} C-PL, S-PL, (17 locus typicus Pieniny Mts), for, bark, dtimb, litter, mos, soil, us PSEUDACHORUTINAE Anurida Laboulbene, balatovae Rusek, 1970 {Anurida} (7a), for:ald, hyg, soil - carpatica Babenko, 1998 {Anurida} (18), mts, for, litter, soil - ellipsoides Stach, 1949 {Anurida} (2,6,7a,8), low, hyg, flooddeb, interstitial, us - granaria (Nicolet, 1847) {Anoura} com, hyg, flooddeb, interstitial, cave - lvivska Babenko, 1998 {Anurida} (19), for, litter - maritima (Guérin, 1836) {Podura} (3), scoast, flooddeb, hl - riverinae Sterzyñska, Kapruœ & Ehrnsberger, 2006 {Anurida} flood,!!!, PL - thalassophila (Bagnall, 1939) {Aphoromma} (2,8), low, interstitial, hl - tullbergi Schött, 1891 {Anurida} (2,5,6,8,15), lit, flooddeb, us, dorgmat - uniformis Gisin, 1953 {Anurida} (8,15), flooddeb, interstitial Micranurida Börner, anophthalmica Stach, 1949 {Micranurida}? - balta Fjellberg, 1998 {Micranurida} (17), dtimb, sand - bescidica Smolis, Skar yñski, 2004 {Micranurida} (17 locus typicus Barnowiec reserve ad Nowy S¹cz), mts, for:beech, dtimb - candida Cassganau, 1952 {Micranurida} (2,10), sand Odontellidae Axenyllodes Stach, caecus (Gisin, 1952) {Xenyllodes} - ghilarovi (Martynova, 1964) {Xenyllodes} Pseudostachia Arle, populosa (Selga, 1963) {Odontella} psammo Superodontella Stach, empodialis (Stach, 1934) {Odontella} - lamellifera (Axelson, 1903) {Odontella} bark Onychiuridae Agraphorura Pomorski, 1988 soil - naglitshi (Gisin, 1960) {Onychiurus} Archaphorura Bagnall, 1949 soil - serratotuberculata (Stach, 1933) {Onychiurus} (15,16,20 locus typicus Czarny Dunajec ad Nowy Targ), mts, for soil, us - forsslundi Gisin, 1949 {Micranurida} (6), S-PL, humus for, bark, litter, soil - granulata (Agrell, 1943) {Anurida} com, bark, litter, mos, soil - hygrophila Rusek, 1973 {Micranurida} (3), tb - pygmea Börner, 1901 {Micranurida} com, litter, bark, mos, soil - sensillata (Gisin, 1953) {Anurida} (8,15,16), flooddeb, litter, soil - spirillifera Hammer, 1953 {Micranurida} (18,21), mts, for, litter, soil Pratanurida Rusek, cassagnaui Rusek, 1973 {Pratanurida} (11a), soil, mead, xer Pseudachorutella Stach, asigillata (Börner, 1901) {Pseudachorutes} com, bark, for, litter - bescidica Smolis & Skar yñski, 2007 {Pseudachorutella} (17,18 locus typicus Prze³om Jasio³ki reserve ad Dukla) mts, for, litter, dtimb Pseudachorutes Tullberg, boerneri Schött, 1902 {Pseudachorutes} (5,15 17a,18,20), bark, dtimb, soil, mu - corticicolus (Schäffer, 1896) {Schoetella} com, bark, dtimb, soil - dubius Krausbauer, 1898 {Pseudachorutes} com, for, bark, dtimb, litter, mos - palmiensis Börner, 1903 {Pseudachorutes} (17,18 20), for, bark, litter, soil, mts - parvulus Börner, 1901 {Pseudachorutes} com, bark, litter, soil - pratensis Rusek, 1973 {Pseudachorutes} (8), soil, agro - subcrassus Tullberg, 1871 {Pseudachorutes} com, for, bark, dtimb, litter, soil Stachorutes Dallai, sphagnophilus S³awska, 1996 {Stachorutes} (3 locus typicus Stara Brda ad Miastko, 6,7,7a), tb, low - tatricus Smolis & Skar yñski, 2001 {Stachorutes} (21 locus typicus Tatra Mts), mts, soil, us 10 species - montemaceli Arbea & Weiner, 1991 {Superodontella} (20 locus typicus Pieniny Mts), xer, litter - nana (Cassagnau, 1954) {Odontella}? - pseudolamellifera Stach, 1949 {Superodontella} mos, litter - scabra (Stach, 1946) {Odontella} (15,16,20), hyg Xenyllodes Axelson, armatus Axelson, 1903 {Xenyllodes} for, litter, mos, humus, us, bark, interstitial 90 species Bionychiurus Pomorski, normalis (Gisin, 1949) {Onychiurus} indoor Deharvengiurus Weiner, 1996 soil - denisi (Stach, 1934) {Onychiurus} (9,16 locus typicus Brenna ad Bielsko Bia³a, 21), mts, for litter, mos Detriturus Pomorski, 1998 soil

13 Entognatha jubilarius (Gisin, 1957) {Onychiurus} Deuteraphorura Absolon, 1901 soil - fimetaria (Linnaeus, 1758) {Onychiurus} troglo, interstitial - silesiaca (Dunger, 1977) {Onychiurus} (15,16), flooddeb, litter - silvaria (Gisin, 1952) {Onychiurus} for, litter - variabilis (Stach, 1933) {Onychiurus} (7) Doutnacia Rusek, 1974 soil - ammophila Pomorski & Skar yñski, 1998 {Doutnacia} psammo - xerophila Rusek, 1974 {Doutnacia} psammo Heteraphorura Bagnall, 1948 soil - carpatica (Stach, 1954) {Onchiurus} (17 locus typicus Krynica), mts, for, litter - variotuberculata (Stach, 1934) {Onychiurus} (20), mts, for, litter Hymenaphorura Bagnall, 1949 soil - dentifera (Stach, 1934) {Onychiurus} (21 locus typicus Œwinica Mt.), mts - improvisa Pomorski & Skar yñski, 2000 {Hymenaphorura} (15 locus typicus Szklarska Porêba, Karkonosze Mts.,16), interstitial - nova Pomorski, 1990 {Hymenaphorura} (15,16 locus typicus G³ucho³azy), interstitial, cave - parva Skar yñski & Pomorski, 1996 {Hymenaphorura} (15 locus typicus Karkonosze Mts.) - polonica Pomorski, 1990 {Hymenaphorura} (2, 8 locus typicus Œlê a Massif), bormts, hyg Jevania Rusek, 1978 soil - fageticola Rusek, 1978 {Jevania} (20) - weinerae Rusek, 1978 {Jevania} (10,17,20 locus typicus Czorsztyn near Dunajec river), for:alder, soil Kalaphorura Absolon, 1901 soil - burmeisteri (Lubbock, 1873) {Lipura}? - carpenteri (Stach, 1919) {Onychiurus} (20 locus typicus Pieniny Mts.) - paradoxa (Schäffer, 1900) {Aphorura} (20) - tuberculata (Moniez, 1891) {Lipura}? Karlstejnia Rusek, 1974 soil - annae Rusek, 1974 {Karlstejnia} xer - norvegica Fjellberg, 1974 {Karlstejnia} (3,5,7a) - rusekiana Weiner, 1983 {Karlstejnia} (10 locus typicus Bia³a Cave), for:beech, soilorg, petro Mesaphorura Börner, 1901 soil - atlantica Rusek, 1979 {Mesaphorura} - critica Ellis, 1976 {Mesaphorura} - delamarei Weiner, 1991 {Mesaphorura} (11 locus typicus S¹spów Valley, Ojców NP), soilorg - florae Simon, Ruiz, Martin & Lucianez, 1994 {Mesaphorura} - hygrophila (Rusek, 1971) {Tullbergia} hyg - hylophila Rusek, 1982 {Mesaphorura} - italica (Rusek, 1971) {Tullbergia} - jarmilae Rusek, 1982 {Mesaphorura} - krausbaueri Börner, 1901 {Mesaphorura} com - macrochaeta Rusek, 1976 {Mesaphorura} com - cf massoudi Rusek, 1979 {Mesaphorura}? - petterdassi Fjellberg, 1988 {Mesaphorura} - sylvatica (Rusek, 1971) {Tullbergia} acidophilous - tenuisensillata Rusek, 1974 {Mesaphorura} - yosii Rusek, 1967 {Mesaphorura} Metaphorura Bagnall, 1936 soil - affinis (Börner, 1903) {Tullbergia} mead, agro Micraphorura Bagnall, 1949 soil - absoloni (Börner, 1901) {Aphorura} - pieninensis Weiner, 1988 {Micraphorura} grav, interstitial (15,16,20 locus typicus Pieniny Mts.) Neotullbergia Bagnall, 1935 soil - crassicuspis Gisin, 1944 {Neotullbergia} urbgreen - ramicuspis Gisin, 1953 {Neotullbergia} urbgreen Oligaphorura Bagnall, 1949 soil - groenlandica (Tullberg, 1876) {Lipura} grav, interstitial - schoetti (Lie Pettersen, 1896) {Lipura} ri, cave Onychiuroides Bagnall, 1948 soil - granulosus (Stach, 1930) {Onychiurus} com - hrabei (Rusek, 1963) {Onychiurus} mts - igori Pomorski, 2006 {Onychiuroides} (19 locus typicus Ma³a Rawka Mt., Bieszczady National Park), mts Onychiurus Gervais, 1841 soil - ambulans (Linnaeus, 1758) {Podura} troglo - rectospinatus Stach, 1933 {Onychiurus} (10), us, caves Orthonychiurus Stach, 1954 soil - rectopapillatus (Stach, 1933) {Onychiurus} (11a locus typicus Or³owiny ad agów), mts, for, litter - stachianus (Bagnall, 1939) {Onychiurus} grav, flooddeb, cave Paratullbergia Womersley, 1930 soil - callipygos (Börner, 1903) {Tullbergia} Protaphorura Absolon, 1901 soil - armata (Tullberg, 1869) {Lipura} com - aurantiaca (Ridley, 1880) {Lipura} - bicampata (Gisin, 1956) {Onychiurus} - boedvarssoni Pomorski, 1993 {Protaphorura} bor - campata (Gisin, 1952) {Onychurus} com - cancellata (Gisin, 1956) {Onychiurus} com, prati - fimata (Gisin, 1952) {Onychiurus} flooddeb - gisini (Haybach, 1960) {Onychiurus} - illaborata (Gisin, 1956) {Onychiurus}? - islandica (Bödvarsson, 1959) {Onychiurus} - janosik Weiner, 1990 {Protaphorura} (21 locus typicus Tatra Mts.) - januarii (Weiner, 1977) {Onychiurus} (20 locus typicus Pieniny Mts.) - pannonica (Haybach, 1960) {Onychiurus} (15,16) - procampata Gisin, 1956 {Protaphorura}? - pseudocellata (Naglitsch, 1962) {Onychiurus} - pseudovanderdrifti (Gisin, 1957) {Onychiurus} - serbica (Loksa & Bogojevic, 1967) {Onychiurus} - subarmata (Gisin, 1957) {Onychiurus} com - subuliginata Gisin, 1956 {Protaphorura} com, prati - tricampata (Gisin, 1956) {Onychiurus} Psammophorura Thibaud & Weiner, gedanica Thibaud & Weiner, 1994 {Psammophorura} (2 locus typicus Baltic Coast ad Gdañsk) Scaphaphorura Petersen, arenaria Petersen, 1965 {Scaphaphorura} psammo

14 414 Entognatha Stenaphorurella Lucianez & Simon, 1992 soil - denisi (Bagnall, 1935) {Stenaphorura} - lubbocki (Bagnall, 1935) {Stenaphorura} - quadrispina (Börner, 1901) {Stenaphorura} prati Supraphorura Stach, 1954 soil - furcifera (Börner, 1901) {Aphorura} humus, flooddeb Tantulonychiurus Pomorski, 1996 soil - volinensis (Szeptycki, 1964) {Onychiurus} (2 locus typicus Wolin Island) coast, dune Tetrodontophora Reuter, bielanensis (Waga, 1842) {Achorutes} (6 locus typicus Poduridae Podura Linnaeus, aquatica Linnaeus, 1758 {Podura} Warszawa Bielany), litter Thalassaphorura Bagnall, 1949 soil - encarpata (Denis, 1931) {Onychiurus} s-throphic - zschokkei (Handschin, 1919) {Onychiurus} Tullbergia Lubbock, 1876 soil - simplex Gisin, 1958 {Tullbergia} (21) Wankeliella Rusek, 1975 soil - bescidica Smolis, Skar yñski, 2004 {Wankeliella} (18 Prze³om Jasio³ki reserve) - medialis Simón & Jordana, 1994 {Wankeliella} (15), for, soil 1 species SYMPHYPLEONA Arrhopalitidae Arrhopalites Börner, bifidus Stach, 1945 {Arrhophalites} (15,16,17), cave - caecus (Tullberg, 1871) {Sminthurus} soil, agro - cf canzianus Stach, 1945 {Arrhophalites}? - cochlearifer Gisin, 1947 {Arrhophalites} - gisini Nosek, 1960 {Arrhophalites} (10) - principalis Stach, 1945 {Arrhophalites} marshes 11 species - pygmaeus (Wankel, 1860) {Dicyrtoma} soil - secundarius Gisin, 1958 {Arrhophalites} for - sericus Gisin, 1947 {Arrhophalites} (10,15,16,20), soil - spinosus Rusek, 1967 {Arrhophalites} mts, marshes, litter, hyg - terricola Gisin, 1958 {Arrhophalites} Bourletiellidae Bourletiella Banks, arvalis (Fitch, 1863) {Smynthurus} com - hortensis (Fitch, 1863) {Smynthurus} com - viridescens Stach, 1920 {Bourletiella} mead, xer Deuterosminthurus Börner, bicinctus (Koch, 1840) {Sminthurus} herb - pallipes (Bourlet, 1842) {Smynthurus} herb - repandus Cgren, 1903 {Deuterosminthurus} mead Fasciosminthurus Gisin, 1960 Dicyrtomidae Dicyrtoma Bourlet, christinae Szeptycki, 1981 {Dicyrtoma} (2 locus typicus Karwia ad Gdañsk) - fusca (Lubbock, 1873) {Papirius} for, litter Dicyrtomina Börner, minuta (O. Fabricius, 1783) {Podura} for, litter - ornata (Nicolet, 1842) {Smynthurus} herb Katiannidae Gisinianus Betsch, flammeolus (Gisin, 1957) {Sminthurinus} herb Rusekianna Betsch, bescidica Smolis & Skar yñski, 2006 {Rusekianna} (17 locus typicus Barnowiec reserve ad Nowy S¹cz), dtimb, for: beech, treehole - circumfasciatus (Stach, 1956) {Deuterosminthurus} ter Heterosminthurus Stach, bilineatus (Bourlet, 1842) {Sminthurus} mead - chaetocephalus Hüther, 1971 {Heterosminthurus} - claviger (Gisin, 1958) {Bourletiella} marshes - insignis (Reuter, 1876) {Sminthurus} mead - linnaniemii (Stach, 1920) {Deuterosminthurus} herb, hyg - novemlineatus (Tullberg, 1871) {Sminthurus} hyg, mead, bogs&marhes 9 species - saundersi (Lubbock, 1862) {Papirius} marshes Ptenothrix Börner, atra (Linnaeus, 1758) {Podura} for - ciliata Stach, 1957 {Ptenothrix} bark - leucostrigata Stach, 1957 {Ptenothrix} mos, us, litter - setosa (Krausbauer, 1898) {Papirius} mts, lichens, us, for Sminthurinus Börner, alpinus Gisin, 1953 {Sminthurinus} (15,16,20), mts - aureus (Lubbock, 1862) {Smynthurus} com - bimaculatus Axelson, 1902 {Sminthurinus} xer - elegans (Fitch, 1863) {Smynthurus} com - gisini da Gama, 1965 {Sminthurinus} bark 13 species 10 species

15 Entognatha igniceps (Reuter, 1881) {Sminthurus} indoor - niger (Lubbock, 1868) {Smynthurus} s-thropic, for litter, soil - trinotatus Axelson, 1905 {Sminthurinus} indoor Mackenziellidae Mackenziella Hammer, psocoides Hammer, 1953 {Mackenziella} Sminthuridae Allacma Börner, fusca (Linnaeus, 1758) {Podura} com, for, litter Caprainea Dallai, marginata (Schött, 1893) {Sminthurus} com, for, litter Lipothrix Börner, lubbocki (Tullberg, 1872) {Sminthurus} com, for, litter Sminthurus Latreille, maculatus Tömösváry, 1883 {Sminthurus} herb, xer Sminthurididae Sminthurides Börner, annulicornis Axelson, 1905 {Sminthurides} - aquaticus (Bourlet, 1843) {Smynthurus} neustonic - cruciatus Axelson, 1905 {Sminthurides} neustonic - malmgreni (Tullberg, 1876) {Sminthurus} neustonic - parvulus (Krausbauer, 1898) {Sminthurus} (3,15,16) - penicillifer (Schäffer, 1896) {Sminthurus} neustonic 1 species 10 species - multipunctatus Schäffer, 1896 {Sminthurus} (10) - nigromaculatus Tullberg, 1871 {Sminthurus} (15,16,20), prati - viridis (Linnaeus, 1758) {Podura} com, mead - wahlgreni Stach, 1920 {Sminthurus} (20), prati Spatulosminthurus Betch & Betch-Pinot, flaviceps (Tullberg, 1871) {Sminthurus} for, litter, mead - guthriei (Stach, 1920) {Sminthurus} (20), herb - pseudassimilis Stach, 1956 {Sminthurides} marshes - schoetti Axelson, 1903 {Sminthurides} hyg, prati Sphaeridia Linnaniemi, leutrensis Dunger & Bretfeld, 1989 {Sphaeridia}? - pumilis (Krausbauer, 1898) {Sminthurus} com, soil Stenacidia Börner, violacea (Reuter, 1881) {Sminthurus} hyg, mead 11 species WID OGONKI (DIPLURA) Drobne, bezskrzyd³e stawonogi zamieszkuj¹ce przede wszystkim glebê. Mo na je spotkaæ pod kamieniami, w œció³ce, pod odstaj¹c¹ kor¹ drzew i w butwiej¹cym drewnie, w jaskiniach. Wed³ug najnowszych szacunków, na œwiecie znanych jest oko³o 800 gatunków, opisanych g³ównie z regionów tropikalnych lub subtropikalnych. W Europie, jak dotychczas, stwierdzono oko³o 280 gatunków. Najwiêksz¹ ró norodnoœæ gatunkow¹ zaobserwowano na obszarach o klimacie ciep³ym œródziemnomorskim lub atlantyckim. W Polsce, grupa s³abo rozpoznana, wystêpuje zaledwie 10 gatunków z rodziny Campodeidae (Stach 1951, 1955, Szeptycki & Weiner 1990). Cia³o wyd³u one, o barwie bia³ej lub ó³tawej, pokryte stosunkowo cienkim chitynowym oskórkiem i licznymi szczecinami, czasami ³uskami. G³owa zaopatrzona w jedn¹ parê pere³kowanych czu³ków (antennae) zbudowanych z oko³o cz³onów, pozbawiona oczu. G³owa typu entognatycznego, co zwi¹zane jest z ca³kowitym ukryciem narz¹dów gêbowych: uwaczek (mandibulae) i szczêk (maxillae) w puszce g³owowej, obramowana wargami górn¹ i doln¹. G³aszczki szczêkowe zredukowane. Tu³ów z³o ony z trzech segmentów, odnó a tu³owiowe krótkie, 5-cz³onowe z 1-cz³onow¹ stop¹ (tarsus). Odw³ok sk³ada siê z 10 segmentów. Na sternitach pierœcieni odw³oka wystêpuj¹ styliki biodrowe (styli), obok nich po stronie wewnêtrznej znajduje siê para pêcherzyków koksalnych (vesiculae coxales). Na stronie grzbietowej ostatniego segmentu odw³oka wystêpuj¹ dwie przysadki odw³okowe (cerci). Na brzusznej stronie VIII segmentu odw³oka znajduje siê ujœcie przewodów p³ciowych. Zwierzêta rozdzielnop³ciowe, o s³abo zaznaczonym dymorfizmie p³ciowym. Zaplemnienie jest zewnêtrzne. Samiec sk³ada na pod³o u spermatofory, natomiast samica aktywnie ich poszukuje i zasysa do swoich dróg rodnych; nastêpnie samica kopie w glebie ma³y korytarz, w którym nastêpuje sk³adanie jaj. Po up³ywie oko³o 3 4 tygodni wylêgaj¹ siê m³ode. Rozwój

16 416 Entognatha embrionalny trwa w zale noœci od temperatury od 1 do 3 tygodni. Rozwój prosty, tzn. bez stadium larwy czy poczwarki, wkrótce po wylêgu m³ode osobniki liniej¹. Wid³ogonki od ywiaj¹ siê g³ównie pokarmem roœlinnym, grzybami, ale tak e martw¹ materi¹ organiczn¹, jednak czêœæ gatunków jest drapie na i poluje np. na skoczogonki czy roztocza. Piœmiennictwo Stach J Owady bezskrzyd³e (Apterygota). Fauna s³odkowodna Polski. PWN, Warszawa, 18, 126 pp. Stach J Pierwogonki Protura, Wid³ogonki Diplura, Szczeciogonki Thysanura. Klucze do oznaczania owadów Polski. PWN, Warszawa, III, 5, 62 pp. Szeptycki A., Weiner W. M Diplura Wid³ogonki. In: Razowski J. (ed.), Wykaz Zwierz¹t Polski. Checklist of Animals of Poland. Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wydawnictwo PAN, Wroc³aw, Warszawa, Kraków, 1: 17. Diplura. Diplurans are small to medium-sized insects, mostly unpigmented. The head has long antennae, eyes are lacking, mouthparts ectognathous. The 10-segmented abdomen has two cerci. Diplurans occur in a variety of moist habitats, in soil and litter, under stones and in caves. Most are omnivorous, but some are herbivorous or carnivorous. The family Campodeidae is distributed worldwide and is common in temperate and tropical regions, while the other families are mainly restricted to warmer climates. Of the more than 800 species are known worldwide, Europe has ca. 280 species, Poland a total of just ten. Campodeidae Campodea Westwood, 1842 Campodea Campodea Westwood, augens Silvestri, 1936 {Campodea} - chionea Rusek, 1966 {Campodea} - fragilis Meinert, 1865 {Campodea} - franzi Condé, 1954 {Campodea} - plusiochaeta Silvestri, 1912 {Campodea} - silvestrii Bagnall, 1918 {Campodea} - staphylinus Westwood, 1842 {Campodea} - suenssoni Tuxen, 1930 {Campodea} Campodea Dicampa Silvestri, apula Silvestri, 1912 {Campodea} Campodea Paurocampa Silvestri, wygodzinskyi Rusek, 1966 {Campodea} 10 species PIERWOGONKI (PROTURA) Pierwogonki (Protura) s¹ stosunkowo nieliczn¹ i bardzo s³abo poznan¹ grup¹ glebowych stawonogów. Na œwiecie opisano ponad 700 gatunków zgrupowanych w 72 rodzaje. W Europie stwierdzono oko³o 180 gatunków z 20 rodzajów, w Polsce 69 gatunków z 11 rodzajów. W miarê dalszych badañ liczby te niew¹tpliwie znacznie wzrosn¹. Wed³ug moich ocen dotychczas opisano zaledwie 10 20% œwiatowych gatunków. Polska nale y do nielicznych obszarów wzglêdnie dobrze poznanych, ale i tu wykazano nie wiêcej ni procent wystêpuj¹cych gatunków. Zwierzêta drobne, od 0,5 do 1,8 mm. Cia³o zwykle s³abo sklerotyzowane (barwa od bia³ej do ó³tej, lub ó³to-br¹zowej). G³owa zwykle mniej wiêcej jajowata, entognatyczna (narz¹dy pyszczkowe s¹ ca³kowicie schowane w puszce g³owowej), pozbawiona oczu i czu³ków. Rolê tych ostatnich przejmuj¹ silnie rozwiniête i zmodyfikowane nogi I pary. Tu³ów charakteryzuje siê wyraÿnie skróconym przedpleczem. Nogi I pary s¹ wyraÿnie wyd³u one, pokryte systemem w³osków czuciowych sensilli. Odw³ok jest 12-cz³onowy (wliczaj¹c w to segment koñcowy telson). Na pierwszych trzech cz³onach odw³oka po stronie brzusznej wystêpuj¹ resztki zredukowanych nóg (tzw. nogi odw³okowe ). Otwór genitalny usytuowany jest na granicy XI sternitu i dolnego p³ata telsonu; otwór odbytowy otwiera siê miêdzy grzbietowym a brzusznym p³atem telsonu. Narz¹dy genitalne to parzyste pr¹cie u samców i tzw. ³uska genitalna u samic. Ze wzglêdu na skomplikowan¹ budowê genitaliów przypuszcza siê, e u Protura istnieje kopulacja i zap³odnienie wewnêtrzne. Rozwój embrionalny pozostaje na razie nieznany. W rozwoju postembrionalnym wystêpuje anamorfoza, tj. wzrost liczby segmentów odw³oka (od 8 do 12, wliczaj¹c telson) zjawisko to jest charakterystyczne dla wijów, nie wystêpuje natomiast