518 M. J. OLSZEWSKA wiadaj¹ za ekspresjê genów w zale noœci od pochodzenia rodzicielskiego (tzw. parent-of-origin effect). Wœród jedenastu zbadanych g
|
|
- Danuta Angelika Dudek
- 6 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 POSTÊPY BIOLOGII KOMÓRKI BIA KA POLYCOMB I TRITORAX U ROŒLIN TOM NR 4 ( ) EPIGENETYCZNA KONTROLA ROZWOJU ROŒLIN PRZEZ BIA KA GRUPY POLYCOMB I TRITORAX* EPIGENETIC CONTROL OF PLANT DEVELOPEMENT BY POLYCOMB GROUP AND TRITORAX PROTEINS Maria Joanna OLSZEWSKA Katedra Genetyki Ogólnej, Biologii Molekularnej Biotechnologii Roœlin Uniwersytetu ódzkiego Streszczenie: Program ekspresji genów podczas rozwoju zwierz¹t i roœlin jest kontrolowany przez mechanizmy epigenetyczne. Kontrola ta mo e odbywaæ siê przez metylacjê/demetylacjê DNA lub metylacjê/demetylacjê specyficznych lizyn w histonach H3 i H4. Grupa bia³ek Polycomb (PcG) jest odpowiedzialna za utrzymanie genów w stanie represji, zaœ grupa bia³ek tritorax (trxg) utrzymuje geny w stanie aktywnym. Metylacja lizyn 9. i 27. w histonie H3 oraz metylacja lizyny 20. w histonie H4 powoduje wyciszenie genów. Metylotransferazy histonów (HMTazy) s¹ bia³kami przynale nymi do PcG. W aktywnej transkrypcyjnie chromatynie ma miejsce metylacja lizyn 4. i 36. w histonie H3, a tak e lizyn 5. i 8. w histonie H4. Te HMTazy oraz acetylazy s¹ obecne wœród bia³ek trxg.najwczeœniej bia³ka PcG zosta³y odkryte u Drosophila melanogaster jako czynniki niezbêdne dla kontroli w³aœciwej ekspresji genów homeotycznych. Bia³ka trxg zapewniaj¹ u tego organizmu aktywnoœæ genów homeotycznych koniecznych dla rozwoju w poszczególnych segmentach. Kompleksy PcG i trxg stanowi¹ ogólny mechanizm o charakterze konserwatywnym od owadów do ssaków i roœlin. Zarówno w królestwie zwierz¹t, jak i roœlin bia³ka PcG i trxg dzia³aj¹ na takie same geny docelowe, g³ównie geny homeotyczne. Wiedza na temat roli PcG i trxg u roœlin jest poparta g³ównie badaniami przeprowadzonymi na modelowym gatunku Arabidopsis thaliana. PcG u Arabidopsis zawiera szereg homologów tych bia³ek obecnych u Drosophila i ssaków (p. tab. 1) oraz homologów bia³ka HP1 zwierz¹t zwanego LHP1 (podobnego do HP1). U zwierz¹t dzia³anie PcG oparte jest na wielobia³kowych kompleksach PRC1 i PRC2 (ang. Polycomb Repressive Complexes). PRC2 zawiera HMTazê dla H3K27me3. U roœlin istniej¹ kompleksy podobne do PRC2 (PRC2-like). Sugeruje siê, e u roœlin LHP1 funkcjonuje podobnie jak PRC1, tzn. uczestniczy w remodelingu chromatyny.u Arabidopsis rozwój systemu rozmna ania generatywnego podlega regulacji przez kompleksy podobne do PRC2, które kontroluj¹ rozwój gametofitu eñskiego (woreczek zal¹ kowy), bielma i zarodka. Istnieje pogl¹d, w myœl którego dwa rodzaje kompleksów podobnych do PRC2 reguluj¹ odmienne geny docelowe, ale g³ówn¹ grup¹ genów docelowych dla PcG s¹ kwiatowe geny homeotyczne.tritorax1 Arabidopsis (ATX1) jest bliskim homologiem bia³ka TRX u myszy. Domena SET w ATX przypuszczalnie wykazuje s³ab¹ aktywnoœæ HMTazy dla H3K4me. Aktywnoœæ HMTaz dla histonów H3K4me3 i H3K36me3 wykazuj¹ inne bia³ka z kompleksu trxg. Genami docelowymi dla trxg s¹ kwiatowe geny homeotyczne oraz gen FLC, uczestnicz¹cy w procesie wernalizacji (p. tab. 3). Metylacja DNA i modyfikacje histonów powoduj¹ce wyciszenie genów odpo- *Praca finansowana z badañ statutowych Uniwersytetu ódzkiego nr 506/
2 518 M. J. OLSZEWSKA wiadaj¹ za ekspresjê genów w zale noœci od pochodzenia rodzicielskiego (tzw. parent-of-origin effect). Wœród jedenastu zbadanych genów u Arabidopsis thaliana i Zea mays, tylko dwa by³y wyciszane przez bia³ka z PcG jeden matczyny i jeden ojcowski; w piêciu genach dezaktywacja ojcowskich alleli by³a spowodowana przez metylacjê DNA, zaœ mechanizm wyciszenia trzech innych ojcowskich alleli jest nieznany (p. tab. 3). Mimo e badania systemów PcG i trxg u roœlin w ci¹gu minionego dziesiêciolecia by³y bardzo owocne, podobnie jak i liczne uzyskane na materiale zwierzêcym, nie jest rozwi¹zane podstawowe zagadnienie, a mianowicie jaki mechanizm molekularny PcG zapobiega transkrypcji. Nie jest dot¹d jasne, czy represyjna metylacja histonów rdzeniowych H3 i H4 jest jedyn¹ funkcj¹ bia³ek PcG, czy te za wyciszenie ekspresji genów odpowiedzialne s¹ modyfikacje podstawowych mechanizmów rz¹dz¹cych transkrypcj¹. S³owa kluczowe: bia³ka Polycomb, bia³ka tritorax, roœliny, rozwój. Summary: Epigenetic mechanisms control gene expression programs during animal and plant development. This control can be mediated by DNA methylation/demethylation or histone H3 and H4 specific lysine methylation/demethylation. In general, Polycomb group (PcG) proteins are responsible for maintaining genes in a repressed state; on the contrary, tritorax group (trxg) proteins maintain genes in an active state. Histone H3 methylation at lysine 9 or 27 and histone H4 at lysine 20 results in gene silencing. Histone methyltransferases (HMTases) are proteins present in PcG. Histone H3 methylation at lysine 4 and 36, as well as histone H3 acetylation at lysine 9 and 14, lysine 5 and 8 in histone H4 take place in transcriptionally active chromatin; HMTases and acetylases are present in trxg proteins. PcG proteins were first discovered in Drosophila melangaster. In this fruit fly PcG proteins are indispensable for the control od appropriate expression of homeotic genes, while trxg proteins maintain homeotic genes activity necessary in particular body segments during development. PcG and trxg complexes constitute a general mechanism evolutionary conserved from flies to mammals and plants. PcG and trxg proteins act at the same target genes, mainly on homeotic genes both in animal and plant kingdoms. The knowledge of the role of PcG and trxg in plants is based mainly on the studies of Arabidopsis thaliana. PcG in Arabidopsis contains several homologs of PcG proteins of Drosophila and mammals, (see tab. 1) and a homologue animal Heterochromatin Protein1 (HP1), LHP1 (like HP1). In animals, PcG mechanism is based on two multiprotein complexes, PRC1 and PRC2 (Polycomb Repressive Complexes). PRC2 contains HMTase for histone H3K27me3. In plants there are some PRC2-like complexes. It is suggested that in plants LHP1 has an analogous function to PRC1 in animals, i.e. participates in chromatin remodeling. In Arabidopsis, reproductive development is subjected to regulation by the PRC2-like complexes that control femal gametophyte (embryo sac), endosperm and embryo development. It is suggested that two kinds of PRC2-like complexes regulate different target genes, but the floral homeotic genes are the main group of target genes for PcG proteins (see tab. 2). Arabidopsis Tritorax1 (ATX1) is a close homologue of TRX protein from mouse. ATX-SET domain probably shows a low activity of HMTase for histone H3K4me. Activity of HMTase for histone H3K4me3 and histone H3K36me3 is displayed by some other protein from trxg complex. Some floral homeotic genes and FLC gene involved in vernalization process are the target genes for trxg (see tab. 3). DNA methylation and histone modification resulting in gene silencing are responsible for parent-of-origin-dependent expression of imprinted genes. In Arabidopsis thaliana and Zea mays, among eleven genes studied, only two are inactivated by proteins from PcG one maternal and one parental allele; in five parental alleles inactivation in caused by DNA methylation, and the mechanisms of silencing of three other parental alleles in unknown (see tab. 3). In spite of the fact that during the past decade the studies on PcG and trxg in plants were extremely fruitful, as well, as in animal material, the fundamental question by which molecular mechanisms PcG prevent transcription is not resolved. It is not clear till now if core histone H3 and H4 repressive methylation is the sole target of PcG proteins or whether modifications of basic transcription machinery are responsible for repression. Key words: Polycomb proteins, tritorax proteins, plants, development. Skróty nazw genów Arabidopsis thaliana koduj¹cych niektóre bialka PcG i/lub genów podlegaj¹cych wyciszeniu przez ten system b¹dÿ przez metylacjê DNA: AG (AGAMOUS) kwiatowy gen homeotyczny, AP (APETALA) kwiatowy gen homeotyczny, AtFH5 (Arabidopsis thaliana Homology Protein 5 ) regulator polimeryzacji aktyny, CLF (CURLY LEAF) repressor genów to samoœci organów kwiatowych, EMF2 (EMBRYONONIC FLOWER2) kwiatowy gen homeotyczny; koduje bia³ko uczestnicz¹ce
3 BIA KA POLYCOMB I TRITORAX U ROŒLIN 519 w negatywnej regulacji kwitnienia, FIE (FERTILIZATION INDEPENDENT ENDOSPERM) represor kwiatowych genów homeotycznych, FIS (FERTILIZATION INDEPENDENT SEED) regulacja transkrypcji, koduje bia³ko o charakterze palców cynkowych, FLC (FLOWERING LOCUS C) kwiatowy gen homeotyczny, FL (FLOWERING LOCUS) kwiatowy gen homeotyczny, FT (FLOWERING LO- CUS T) kwiatowy gen homeotyczny, FUS3 (FUSCA3) czynnik transkrypcyjny kontroluj¹cy rozwój zarodka, FWA (skrót nie rozwiniêty przez cytowanych autorów) indukcja kwitnienia, czynnik transkrypcyjny, LEC1 (LEAFY COTYLEDON1) regulator embriogenezy, MEA (MEDEA) koduje bia³ko PcG, MSI1 (MULITICOPY SUPRESSOR OF IRA1) koduje bia³ko PcG, PHB (PHABLOSA) kontroluje morfogenezê liœci, PHE1 (PHERES1) gen z bloku MADS, regulator kwitnienia, PI (PISTILLATA) kwiatowy gen homeotyczny, SEP (SEPALLATA) kwiatowy gen homeotyczny, STM (SHOOT MERI- STEMLESS) regulator organogenezy kwiatów I podtrzymywania merystemu wierzcho³kowego ³odygi, SWN (SWINGER) koduje domeny metylotransferazy H3K27, VIN3 (VERNALIZATION INSENSI- TIVE3) specyficznie indukowany przez wernalizacjê, VRN2 (VERNILIZATION2) klucz dla podtrzymania represji transkrypcji FLC. 1. WSTÊP Przestrzenne i czasowe wzory transkrypcji genów stanowi¹ centralny program rozwojowy u roœlin i zwierz¹t. Represja transkrypcji odgrywa g³ówn¹ rolê w tworzeniu i stabilnoœci tego programu [48]. Jest on realizowany poprzez epigenetyczne procesy, które zachodz¹ bez zmian w sekwencji DNA; ich kierunek (aktywacja/represja) jest odwracalny. Istniej¹ przynajmniej trzy systemy kontroli ekspresji genów: ich wyciszenie poprzez metylacjê DNA i aktywacja dziêki wyciêciu 5-metylocytozyny przez glikozylazê DNA, wyciszanie genów poprzez kompleks bia³ek Polycomb i aktywacja przez system tritorax oraz system interferencji RNA (RNAi). Kompleksy bia³ek grup Polycomb PcG (ang. Polycomb Group) uczestnicz¹ w mechanizmach epigenetycznych powoduj¹cych wyciszenie genów zwi¹zane ze zmian¹ programu niezbêdn¹ w procesie ró nicowania komórek. Kompleksy te zosta³y wykryte najpierw u Drosophila. Wyniki tych badañ wykaza³y, e rodzina bia³ek PcG jest niezbêdna dla zapobie enia niew³aœciwej ekspresji genów homeotycznych. Obecnie wiadomo, e kompleksy PcG bior¹ udzia³ w poszczególnych procesach rozwojowych o charakterze konserwatywnym, bowiem mechanizm ten funkcjonuje równie u ssaków i roœlin wy szych i zwi¹zany jest przede wszystkim z wczesnymi etapami ontogenezy (ref. [19, 27, 42]). Pierwsza i jak dot¹d jedyna wzmianka w jêzyku polskim o systemie PcG u roœlin jest w artykule opublikowanym w Postêpach Biologii Komórki w 2004 r. [20]. Bia³ka grupy tritorax dzia³aj¹ antagonistycznie wobec bia³ek PcG, tj. przywracaj¹ wyciszonym genom ich aktywnoœc transkrypcyjn¹ (ref. [19, 35, 41, 42]). Wiadomo, e nieaktywna transkrypcyjnie chromatyna jest w stanie skondensowanym, jej DNA zawiera 5-metylocytozynê, a lizyny (K) 9. i 27. w histonach rdzeniowych nukleosomów w histonie H3 oraz lizyna 20. w histonie H4 ulegaj¹ metylacji. Chromatyna w stanie luÿnym, aktywna transkrypcyjnie, charakteryzuje siê brakiem lub niskim poziomem metylacji DNA oraz metylacj¹ lizyny 4. i 36. w histonie H3. W odniesieniu do roœlin wy szych, wyniki te zosta³y uzyskane u gatunków
4 520 M. J. OLSZEWSKA okrytozal¹ kowych (ref. [31]). Ostatnio u dwóch gatunków nagozal¹ kowych wykazano w chromosomach mitotycznych obecnoœæ H3K9me2 i me3 oraz H3K27me1 równie w odcinkach euchromatynowych, obok H3K4me2 [7]. U roœlin, w przeciwieñstwie do zwierz¹t, rzadko spotyka siê trimetylacjê wymienionych histonów (ref. [7]). Bia³ko kompleksu PcG (z wyj¹tkiem HP1, ang. Heterochromatin Protein 1, niekiedy zaliczano do kompleksu PcG) nie zawsze jest zlokalizowane w gêsto upakowanej chromatynie ani u roœlin, ani u zwierz¹t. Wi¹zanie bia³ek PcG jest negatywnie skorelowane z obecnoœci¹ polimerazy II RNA (ref. [19]). Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie stanu wiedzy o strukturze i roli u roœlin dwóch systemów Polycomb i tritorax i tym samym zwrócenie uwagi, e systemy te istniej¹ tak e u roœlin. Znaczny udzia³ metylacji DNA w represji aktywnoœci genów jest powszechnie znany i dlatego jest wspomniany skrótowo, aby dope³niæ informacjê o mechanizmach wyciszania okreœlonych genów. 2. BIA KA PcG I TRITORAX Jak wspomniano wy ej, bia³ka PcG najpierw badano z powodu ich roli w regulacji homeotycznych genów u Drosophila. Do 2008 roku zidentyfikowano w kompleksach PcG u Drosophila ok. 17 bia³ek lub ich kompleksów, mniej u cz³owieka, myszy i rzodkiewnika (Arabidopsis thaliana, por. tab. 1). Bia³ka PcG tworz¹ trzy g³ówne kompleksy bia³kowe: PRC1 (ang. Polycomb Repressive Complex 1), PRC2 i PhORc, PRC1 zawiera rdzeñ z³o ony z 4 bia³ek. W sk³ad tego kompleksu wchodz¹ bia³ka Polycomb (Pc), PSC (Posterior Sex Combs), PH (ang. PoliHomeotic) i dring. Kompleksu PRC1 nie wykryto u roœlin, co wydaje siê byæ zwi¹zane z totipotencj¹ komórek roœlinnych. W sk³ad kompleksu PRC2 wchodz¹ ESC (ang. Extra Sex Comb) lub jego bliski homolog ESCL. Ka dy z tych sk³adników ma jeden lub wiêcej homologów u ssaków. Trzeci kompleks bia³kowy w PcG zawiera bia³ko wi¹ ¹ce DNA, PHO (ang. PleioHomeOtic), bêd¹ce homologiem YY1 u ssaków (ref. [42]). Domeny SET w kompleksie PRC2 s¹ odpowiedzialne za metylacjê H3K9 i H3K27. U Drosophila w kompleksie tym zidentyfikowano bia³ko E(z), którego rol¹ jest metylacja lizyny w histonie H3, w pozycji 9. i 27. Utrata funkcji przez E(z) powoduje brak mono-, di- i trimetylacji w H3K27. Analogiczne wyniki uzyskano u ssaków w odniesieniu do homologów E(z), tj. E2H2 (ref. [42]). U roœlin bia³ka kompleksu PRC2 maj¹ charakter konserwatywny [34]. Badania kompleksu PRC2 przeprowadzono g³ównie na A. thaliana, ale wiadomo, e ancestralne geny koduj¹ce podjednostki PRC2 s¹ powszechne u wielu gatunków okrytozal¹ kowych. U Arabidopsis wykryto trzy homologi E(z); s¹ to MEA, CLF i SWN, trzy homologi Su(z)12, a mianowicie FIS2, EMF2 i VRN2 oraz piêæ homologów Nurf55 (ang. Nucleosome remodeling factor 55): MSJ1 do MSJ5. Ka dy z tych sk³adników jest niezbêdny dla wi¹zania i metylacji histonów H3 i H4 w nukleosomach (ref. [19]). Rola innych sk³adników PcG u roœlin jest omówiona ni ej (por. 3). Homologiem HP1 u roœlin jest LHP1 (ang. Like Heterochromatin Protein 1). Uwa a siê, e LHP1 jest funkcjonalnym analogiem roœlinnym PRC1, o czym
5 BIA KA POLYCOMB I TRITORAX U ROŒLIN 521 TABELA 1. Bia³ka zwi¹zane z funkcjonowaniem PcG i ich homologi wg [19, 42], zmodyfikowane TABLE 1. Proteins involved in PcG function and their homologues according to [19, 42], modified Bia³ko Arabidopsis thaliana Kompleks Homologi Drosophila Mysz Cz³owie k MEA F IS PRC2 B(z) EzH2 EzH2 EzH1 CLF EMT2 podobny do PRC2 VRN2 podobny do PRC2 E(z) EzH2 EzH1 EzH2 EzH1 SWN FIS podobny do P RC2 E(z) EzH2 EzH2 EMF2 podobny do PRC2 VRN2 podobny do PRC2 EzH1 FIE FIS podobny do PRC2 Esc EED Eed EMF2 podobny do PRC2 VRN2 podobny do PRC2 FIS2 FIS podobny do PRC2 Su(z)12 SUZ12 SUZ12 EMF2 EMF2 podobny do PRC2 Su(z)12 SUZ12 SUZ12 VRN2 VRN2 podobny do PRC2 Su(z)12 SUZ12 SUZ12 MSI1 FIS podobny do PRC2 p55nurf55 RpAp48 RpAp46 Brak danych œwiadcz¹ m.in. fenotypy mutantów Lhp1, wykazuj¹ce zak³ócenia rozwojowe [46, 48, 54]. Bia³ka te uczestnicz¹ w wygaszaniu transkrypcji i w kondensacji chromatyny (ref. [31]). LHP1 wi¹ e siê z H3K9me3 i z H3K27me3 i wykazuje tak¹ sam¹ lokalizacjê w obrêbie ca³ego genomu [48, 54]. Bia³ka dring i RINGB uczestnicz¹ w ubikwitynacji lizyny 119. w histonie H2A, co jest zwi¹zane z wyciszeniem genów (ref. [19]). Tworzenie kompleksu PcG jest procesem integruj¹cym poszczególne sk³adniki. Je eli brak jest jednego z nich, np. w wyniku mutacji, w pozosta³ych mo e nast¹piæ utrata ich w³aœciwoœci w fazie potranskrypcyjnej [42]. U roœlin brak homologów CLF i SWN powoduje dedyferencjacjê komórek i tworzenie tkanki podobnej do kalusa, w obrêbie której inicjowane s¹ zarodki somatyczne (ref. [19]). Po zastosowaniu metody ChIP-on Chip (po³¹czenie metody ChIP ang. Chromatin ImmunoPrecipitation z mikromacierz¹) z przeciwcia³ami skierowanymi przeciwko H3K27me3 [53] stwierdzono, e w siewkach Arabidopsis ok genów nale y do genów docelowych dla PcG. Bior¹c pod uwagê fakt, e w siewkach jest znaczny udzia³ komórek merystematycznych, ciekawe bêdzie stwierdzenie, czy profil H3K27me3 zmienia siê podczas rozwoju [19]. Przyk³adem genu docelowego dla kompleksu PcG u A. thaliana jest gen FIS, który dzia³a specyficznie podczas rozwoju gametofitu i nasion (por. 3.2). Nale y zaznaczyæ, e podobnie jak w królestwie zwierz¹t rozmaite kompleksy PcG maj¹ wspólne geny docelowe u roœlin; s¹ to geny PHE1 (z zespo³u genów MADS) i FUS3 [22] (por. tab. 2). Nie jest dot¹d poznany mechanizm kieruj¹cy kompleks PcG do odpowiedniego genu docelowego. Byæ mo e pewn¹ rolê odgrywa bia³ko Pho (u Drosophila) i YY1 (u cz³owieka por. tab. 1). Bia³ko Pho jest bowiem jedynym bia³kiem PcG zdolnym
6 522 M. J. OLSZEWSKA do specyficznego wi¹zania z DNA. Jest ono zdolne do gromadzenia PRC2 i PRC1 w docelowym loci. U Drosophila istniej¹ w DNA specyficzne regulatorowe elementy d³ugoœci kilkuset pz, zwane PRES (ang. Polycomb Response Elements), bêd¹ce miejscem, do którego doprowadzane s¹ kompleksy nie tylko PcG, ale równie bia³ka kompleksu tritorax (por. ni ej) (ref. [35]). Analogicznych struktur nie wykryto dot¹d ani u ssaków, ani u roœlin (ref. [19, 42]). Przyjmuje siê, e u Drosophila kombinacja rozmaitych czynników transkrypcyjnych i nieznanych dot¹d elementów doprowadza bia³ka PcG do ich miejsc docelowych [42]. W królestwie zwierz¹t obszar genu, do którego przy³¹cza siê kompleks PRC2 i zawieraj¹cy H3K27me3 mo e znajdowaæ siê w ró nych jego czêœciach. U roœlin nieliczne tylko dane wskazuj¹ zarówno na mo liwoœæ zajmowania du ych domen, jak np. w obrêbie docelowych genów AG i STM [40], jak i lokalizacji w obrêbie regionu 2 we wspomnianym genie PHE1 [22]. Geny wyciszone przez kompleks PcG nie s¹ trwale nieaktywne, poniewa ich aktywnoœæ jest przywracana przez bia³ka kompleksu TrxG (ang. Tritorax Group). Geny TrxG koduj¹ ewolucyjnie konserwatywn¹ rodzinê bia³ek, których rola polega na regulacji specyficznych wzorów ekspresji [25]. U Drosophila istniej¹ cztery kompleksy TrxG; wœród nich istnieje kompleks TAC1 (ang. Tritorax Acetylation Complex 1), który zawiera acetylotransferazê histonów (ref. [34]). Acetylacja histonów zachodzi w nukleosomach aktywnej transkrypcyjnie chromatyny (ref. [31]). Wyniki genetycznej analizy mutantów trx sugerowa³y, e bia³ka trx dzia³aj¹ antagonistycznie wobec bia³ek PcG. Hipoteza ta zosta³a potwierdzona przez wykazanie, e geny docelowe s¹ pozytywnie regulowane przez bia³ka trx, równie u roœlin. Stwierdzono, e u mutantów genu CLF z kompleksu PcG nastêpuje ektopowo ekspresja genu AG. Natomiast mutanty trx u Arabidopsis wykazuj¹ zredukowan¹ ekspresjê AG, defekty w rozwoju kwiatów i póÿniejsze kwitnienie. Podwójny mutant df;atx nie wykazuje ektopowej ekspresji AG oraz charakteryzuje siê morfologi¹ liœci i czasami kwitnienia podobnymi, jak u formy dzikiej (ref. [19]). U Drosophila Trx i Ash1 (ang. Absent, small or homeotic discs1) s¹ bia³kami domeny SET i wykazuj¹ aktywnoœæ metylotransferazy histonu H3K4(HMTazy), obecnego w aktywnej transkrypcyjnie chromatynie. Ponadto wykazano, e obecnoœæ bia³ka Ash1 z kompleksu TrxG zapobiega trimetylacji H2K27, H3K9 i H4K20 (obecnej w nukleosomach chromatyny nieaktywnej transkrypcyjnie) regionu promotorowego aktywnego genu docelowego dla PcG. Bia³ka Trx wystêpowa³y niezale nie od tego, czy gen by³ w stanie w³¹czonym ( on ), czy wy³¹czonym ( off ) [33]. Podobnie u roœlin ATX1 jest obecne zarówno w aktywnych, jak i wyciszonych loci docelowych dla PcG [36]. Usuniêcie wyciszenia ekspresji genów, spowodowanym przez metylacjê cytozyny w DNA oraz lizyn 9. i 27. w histonie H3 i lizyny 20. w histonie H4, jest spowodowane przez procesy demetylacji. Wiadomo, e demetylacja 5-metylocytozyny w DNA odbywa siê za poœrednictwem glikozydazy 5-metylocytozyny, zwanej DEMETER (DME) (ref. [6]). Natomiast do niedawna wydawa³o siê, e metylacja histonów jest procesem nieodwracalnym. W 2007 roku zidentyfikowano liczne demetylazy histonów, które uczestnicz¹ w usuwaniu grup metylowych w H3K9, H3K36, H3K27 i H3K4 (ref. [21, 45]). Szereg demetylaz histonów wskazuje tkankowo-specyficzn¹ aktywnoœæ (ref. [21]). W aktywnej transkrypcyjnie chromatynie (euchromatynie) ma miejsce mono-, di- i trimetylacja lizyny 4. w histonie H3
7 BIA KA POLYCOMB I TRITORAX U ROŒLIN 523 (ref. [31]). Proces ten jest przeprowadzany przez kompleks bia³ek COMPASS (u dro d y) lub TAC1 (u Drosophila), które zawieraj¹ sk³adniki kinazy zale nej od cykliny (kompleks Ctk). Ctk fosforyluje C-terminaln¹ domenê najwiêkszej podjednostki polimerazy II RNA. Poziomy metylacji histonu H3K4 s¹ regulowane przez Ctk1, Ctk2 i Ctk3, bêd¹ce sk³adnikami kompleksu Ctk [25, 50]. Zaproponowano [42] cztery podstawowe stany genów docelowych dla PcG: 1 zrównowa ony, 2 wyciszony, 3 aktywny, 4 niemy (ang. mute). W stanie zrównowa onym obecne s¹ przynajmniej niektóre sk³adniki aktywuj¹ce transkrypcjê. Wprawdzie polimeraza II RNA jest zwi¹zana z regionem promotora, ale gen jest utrzymywany w stanie wyciszenia w wyniku obecnoœci kompleksu PcG oraz H3K27me3. Równowaga jest spowodowana obecnoœci¹ kompleksu trx; oba kompleksy s¹ zwi¹zane z PRE. W tym stanie mo e zachodziæ transkrypcja, poniewa histon H3K4me3 jest w regionie promotora, ale jest ona ma³o wydajna, o czym œwiadczy niski poziom mrna. W stanie wyciszonym kompleksy PcG powoduj¹ metylacjê histonu H3K27; mimo e trx jest zwi¹zany z PRE, inicjacja transkrypcji jest zablokowana, brak jest H3K4me3 oraz kompleksu COMPASS. W stanie aktywnym obecny jest kompleks COMPASS, zaœ w regionie promotora H3K4me. Transkrypcja jest intensywna. Stan nazwany niemym jest trudny do interpretacji, poniewa gen nie jest po³¹czony z PcG, brak jest H3K27me3, ale równie nie wystêpuje trx, H3K4me, ani polimeraza II RNA, a w konsekwencji brak jest transkrypcji. Wprawdzie charakterystyka wymienionych stanów genów oparta jest na danych uzyskanych z najbardziej zaawansowanych badañ epigenetycznej regulacji transkrypcji, jakie zosta³y przeprowadzone na Drosophila, ale mo na przyj¹æ, e analogiczne stany wystêpuj¹ u ssaków w odniesieniu do genów docelowych dla PcG. U roœlin opisano stan zrównowa ony w odniesieniu do genu AG, który jest genem homeotycznym, kluczowym dla regulacji kwitnienia [36]. Jest prawdopodobne, e w stanie niemym, poza wyciszeniem ekspresji genów, mo e zachodziæ wyciszenie potranskrypcyjne [41]. Wykazano [53], jak wspomniano wy ej, e u Arabidopsis thaliana trimetylacja lizyny 27. w histonie H3 jest g³ównym mechanizmem wyciszania znacznej liczby, bo a ok genów. Obecnoœæ H3K27me3 jest w znacznej mierze niezale na od innych markerów epigenetycznych, takich jak metylacja RNA lub RNAi, poniewa regiony zawieraj¹ce H3K27me3 nie zachodz¹ ani na zmetylowany DNA, ani na klastry sirna. Domeny chromatyny zawieraj¹ce H3K27me3 w nukleosomach s¹ ograniczone do transkrypcyjnych, tj. potencjalnie aktywnych regionów poszczególnych genów. 3. UDZIA KOMPLEKSÓW POLYCOMB I TRITORAX ORAZ METYLACJI DNA W EPIGENETYCZNEJ KONTROLI POSZCZEGÓLNYCH ETAPÓW ROZWOJU ROŒLIN Genetyczne dowody sugeruj¹, e u roœlin istniej¹ rozmaite kompleksy PcG, reguluj¹ce odmienne szlaki rozwojowe. Obok istotnego w procesach rozwojowych
8 524 M. J. OLSZEWSKA wyciszenia genów za poœrednictwem PcG (tab. 2), w regulacji faz cyklu yciowego roœlin znaczn¹ rolê odgrywa metylacja DNA oraz srna (por. ni ej, ). W tabeli 2 podane s¹ dowiedzione lub przypuszczalne role bia³ek PcG oraz geny docelowe dla tych bia³ek [34, 39]. Z danych tych wynika, e rol¹ wszystkich tych wymienionych bia³ek jest wyciszanie genów, które zachodzi w ró nych fazach rozwoju roœlin oraz e wiêkszoœæ wymienionych bia³ek PcG funkcjonuje jako HMTazy w odniesieniu do lizyny 27. w histonie H3. Nale y przypomnieæ, e do pe³nego wyciszenia genów docelowych konieczna jest tak e metylacja H3K9me3; obecnoœæ tylko jednego typu zmetylowanego histonu nie jest wystarczaj¹cym wyznacznikiem [40]. Bia³ko CLF jest zlokalizowane w j¹drze, ale zanika podczas mitozy, jak to wykazano po wprowadzeniu genu sprzê onego CLF-GFP [40]. U Arabidopsis CLF, MEA, SWN i FIE wspó³dzia³aj¹ z innymi bia³kami podobnymi do PRC2 (por. tab. 1). MEA, MSI1, FIE i FIS2 dzia³aj¹ razem w kompleksie opisanym jako FIS-PRC2 lub MEA-FIE, które powoduj¹ represjê PHE1 podczas rozwoju nasion [34]. Obok wyciszania genów za poœrednictwem bia³ek z kompleksu podobnego do PRC2 (tab. 1), u roœlin w tym procesie mo e braæ udzia³ wspomniane wy ej (por. 2) bia³ko LHP1 oraz, równie podobne do HP1, bia³ko zwane TERMINAL FLOWER2 (TFL2). TFL2 odgrywa szczególn¹ rolê w regulacji zakwitania, zatem zostanie omówione w czêœci TABELA 2. Bia³ka PcG i trxg u A rabidopsis thaliana, ich rola podczas rozwoju, geny docelowe i funkcje przewidziane na podstawie homologii z bia³kami u zwierz¹t; wg [34, 39], zmodyfikowane TABLE 2. Arabidopsis thaliana PcG and trxg proteins, their role i n development, target genes, predicted function from their animal homologues; according to [34, 39], modified Bia³ko PcG Regulowany proces Geny docelowe Przewidziana funkcja rozwojowy MEA Represja FIS PHE1, FUS3,MEA HMTaza dla H3K27me3 CLF SWN FIE MSI1 FIS2 EMF2 VRN2 Bia³ko ATX1 EPS FFS trxg Represja kwiatowych AG, AP3, KNAT2, HMTaza dla H3K27me3 genów homeotycznych STM, AHL17,MEA Wymiennie z CLS AG, STM, MEA Brak danych Represja FIS, represja PHE1, MEA, AG, Zwiêkszenie aktywnoœci kwiatowych genów AP3, KNAT2,STM, HMTazy dla H3K27me3 homeotycznych BP, AGL17,LFY,MEA Represja FIS, represja PHE1, MEA, AG,AP3 Zwiêkszenie aktywnoœci kwiatowych genów HMTazy dla H3K27me3 homeotycznych Represja FIS AGL17, PHE1, MEA Brak danych Represja kwiatowych MEA, AG, STM Zwiêkszenie aktywnoœci genów homeotycznych HMTazy dla H3K27me3 Wernalizacj a MEA, FLC Brak danych Derepresja Derepresja genów genów A G, PI, AP3, FLC Metylacja H3K4? FLC Metylacja H3K4me3 H3K36me3
9 BIA KA POLYCOMB I TRITORAX U ROŒLIN Bia³ka TFL/LHP1 maj¹ setki miejsc docelowych w genomie; wiêkszoœæ z nich odpowiada genom zlokalizowanym w euchromatynie (ref. [48]). Wœród bia³ek trxg u Arabidopsis genami docelowymi dla ATX1 s¹ AG, AP3 i FLC, zaœ ich funkcja jest prawdopodobnie spowodowana obecnoœci¹ HMTazy w odniesieniu do H3K4. Gen EFS (EARLY FLOWERING IN SHORT DAYS) oprócz kodowania tej metylazy koduje te HMTazê dla H3K36, modyfikacjê histonu H3 równie charakterystyczn¹ dla chromatyny aktywnej transkrypcyjnie. Genem docelowym dla bia³ka EFS jest FLC [34]. Metylacji DNA, procesowi powszechnie uznanemu za mechanizm blokuj¹cy aktywnoœæ transkrypcyjn¹, u roœlin podlegaj¹ przede wszystkim geny ruchomych elementów [49]. Mimo e metylacja DNA u roœlin jest od dawna badana, ci¹gle nie jest jasne, w jakim stopniu modyfikacja ta kontroluje procesy rozwojowe. Nie budzi w¹tpliwoœci udzia³ metylacji DNA w imprintingu genomowym (por. tab. 3 i poni ej czêœæ 4). Przynajmniej 1/3 genów potencjalnie aktywnych jest metylowana w regionie koduj¹cym, podczas gdy tylko 5% w regionie promotora. Geny ze zmetylowanym promotorem maj¹ du o wy szy poziom specyficznoœci tkankowej [44], w zwi¹zku z czym metylacja DNA, poza regionami promotora lub innymi regulatorowymi, zwykle nie wp³ywa na ekspresjê takich genów [49]. U roœlin transgenicznych lub u mutantów ze zredukowan¹ metylacj¹ DNA nastêpuje zak³ócenie ekspresji genów AP i SUP, ale brak jest dowodów wskazuj¹cych na udzia³ metylacji DNA w kontrolowaniu ekspresji tych genów u form dzikich. Jak siê obecnie wydaje, jedynymi wyj¹tkami s¹ geny PHB i PHAVOLUTA, kontroluj¹ce morfogenezê liœci. U roœlin s¹ aktywne glikozydazy DNA, np. DEMETER (DME), wycinaj¹ce zmetylowane cytozyny, co powoduje reaktywacjê genów (ref. [39]). Wprowadzona ostatnio metoda LAM (ang. Laser-Assisted Microdissection) umo liwia izolowanie wybranych komórek lub ich grup ze skrawków tkanek odpowiednio utrwalonych. Dziêki zastosowaniu tej metody mo na by³o zbadaæ zmiany epigenetyczne ju we wczesnych stadiach embriogenezy (por. ni ej, ) [4] Gametogeneza Rozwój gametofitu eñskiego wydaje siê byæ regulowany za poœrednictwem kompleksu PRC2, o czym œwiadcz¹ zak³ócenia w mutancie mea u Arabidopsis. U takiego mutanta w gametoficie, tj. w woreczku zal¹ kowym (powsta³ym z jednej z megaspor, produktu mejozy) mog¹ tworzyæ siê struktury podobne do nasion [34]. Wiêcej informacji uzyskano w toku badañ rozwoju ³atwiejszego w preparatyce gametofitu mêskiego (powstaj¹cego w wyniku podzia³u mikrospor, produktu mejozy), tj. ziaren py³ku, zawieraj¹cego dwie komórki plemnikowe i jedn¹ komórkê wegetatywn¹. U lilii (Lilium longiflorum) w j¹drze wegetatywnym nastêpuje hypoacetylacja lizyn 5. i 8. w histonie H4. Zwiêkszenie poziomu acetylacji ma miejsce dopiero podczas rozwoju ³agiewki py³kowej, w której j¹dro wegetatywne odgrywa znaczn¹ rolê. W j¹drze tym podczas rozwoju gametofitu i wzrostu ³agiewki py³kowej wykazano korelacjê miêdzy wy szym poziomem metylacji DNA i obni on¹ acetylacj¹
10 526 M. J. OLSZEWSKA histonu H4. Nie stwierdzono zmian w obu tych wskaÿnikach w j¹drze generatywnym podczas rozwoju gametofitu [14]. W póÿniejszych badaniach gametofitu mêskiego zwrócono uwagê na pojawienie siê wariantów histonu H3, które s¹ syntetyzowane i w³¹czone do nukleosomów niezale nie od replikacji DNA. Obecnoœæ wariantu histonu H3.3 charakteryzuje aktywn¹ transkrypcyjnie chromatynê zarówno w królestwie roœlin, jak i zwierz¹t [26]. W przeciwieñstwie do obecnych w licznych kopiach genów koduj¹cych podstawowe (tzw. kanoniczne) histony, geny koduj¹ce warianty histonów zwykle wystêpuj¹ w pojedynczych kopiach, zaœ poszczególne warianty s¹ specyficzne tkankowo (ref. [30]). J¹dra gametofitu mêskiego u Arabidopsis zawieraj¹ warianty histonu H3, a mianowicie H3.3 [12]. W komórce generatywnej dojrza³ego ziarnka py³ku Lilium longiflorum istnieje 5 wariantów histonu H3; wariant gh3 jest równomiernie rozmieszczony w obrêbie chromatyny. Zgodnie z przytoczonymi wy ej wynikami, w j¹drze wegetatywnym jest niski poziom metylacji H3K4, w przeciwieñstwie do komórki generatywnej [30]. Na podstawie przytoczonych danych mo na siê domyœlaæ, e regulacja ekspresji genów podczas rozwoju gametofitu zachodzi z udzia³em m.in. systemów PcG i tritorax. Regulacja proliferacji komórek podczas rozwoju generatywnego najpe³niej zosta³a zbadana w odniesieniu do kompleksu MEA-FIE. Sk³ada siê on z bia³ek PcG klasy FIS: MEA, FIE i FIS2. S¹ one homologami bia³ek u Drosophila, odpowiednio: E(z), ESC, Suppresor of zeste 12 ([SU(z)12]). Ponadto kompleksy u roœlin i zwierz¹t zawieraj¹ homologi bia³ek Drosophila p55 (por. tab. 1) oraz powtórzenia zwierzêcego WD40, u Arabidopsis znanego jako MSI1 [1]. Podczas gametogenezy rodzicielskie allele MEA s¹ poddane odmiennej regulacji transkrypcji. MEA ulega wyciszeniu w gametoficie mêskim, zaœ jego transkrypcja jest aktywowana w centralnej komórce woreczka zal¹ kowego, w genomie pochodz¹cym z gametofitu mêskiego (ref. [15], por. tak e ni ej) Okres przejœciowy od organizmu macierzystego do wczesnych etapów embriogenezy U roœlin, podobnie jak u zwierz¹t, podczas wczesnych etapów embriogenezy ma miejsce matczyna kontrola syntezy bia³ek [9]. Mimo e u kukurydzy dekondensacja chromatyny j¹dra komórki plemnikowej zaczyna siê bezpoœrednio po kariogamii i postêpuje a do stanu umo liwiaj¹cego transkrypcjê [38], aktywacja genomu mêskiego jest opóÿniona w porównaniu z genomem matczynym [9]. Bia³ka systemu PcG kodowane przez MEA, FIS2 i FIE zapobiegaj¹ podzia³om komórki centralnej przed zap³odnieniem (ref. [20]). U Arabidopsis thaliana wykryto dwa szczyty ekspresji MEA: jeden przed zap³odnieniem i drugi po zap³odnieniu [22]. O roli bia³ek MEA, FIS2 i FIE œwiadcz¹ fenotypy mutantów klasy fis-mea oraz mutantów fie, fis2 i msi1. U takich mutantów, zarówno bez zap³odnienia, jak i po zap³odnieniu, zachodzi nienormalna proliferacja komórek. Rozwój nasion, które dziedzicz¹ allele mutanta fis od matki, jest ca³kowicie zablokowany, zaœ zacz¹tek nasienia ostatecznie zamiera wraz z zarodkiem zatrzymanym w rozwoju w póÿnym
11 BIA KA POLYCOMB I TRITORAX U ROŒLIN 527 stadium serca. Bielmo nie ulega celularyzacji i zawiera wiêcej j¹der ni formy dzikie (ref. [1, 13, 17]). FUS3, niedawno zidentyfikowany gen u A. thaliana, koduje czynnik transkrypcyjny i jest genem docelowym dla kompleksu FIS-PRC2. Gen ten ulega ekspresji w zarodku i w bielmie (ref. [34]). Metylacja DNA odgrywa znaczn¹ rolê w realizacji prawid³owego wzoru rozwojowego zarodka. U znacznej liczby mutantów met1 (MET1 metyluje cytozyny w dinukleotydach CpG) oraz u mutantów met-cmt3 (chromometylaza metyluje cytozyny w trinukleotydach CpNpG i CpNpN) maj¹ miejsce niew³aœciwe wzory kierunku podzia³ów komórek, zak³ócenia polarnoœci i gradientu auksyn oraz zaburzenia ekspresji genów specyficznych dla to samoœci zarodka [52] Rozwój bielma (endospermy) Bielmo rozwija siê wtórnie z diploidalnej zawieraj¹cej dwa genomy haploidalne z gametofitu eñskiego komórki centralnej woreczka zal¹ kowego w wyniku zap³odnienia przez jedn¹ z dwóch komórek plemnikowych (druga z nich ³¹czy siê z komórk¹ jajow¹). Bielmo u roœlin diploidalnych jest tkank¹ triploidaln¹ 3n; stosunek iloœciowy genomów matczynych do ojcowskiego ma siê jak 2:1. Zmiany tego stosunku iloœciowego genomów rodzicielskich w krzy ówkach form poliploidalnych powoduj¹ zak³ócenia w rozwoju bielma; przy nadmiarze genów ojcowskich nastêpuje wzmo ony jego rozwój, zaœ w odwrotnej sytuacji rozwój bielma jest zredukowany. Z regu³y krzy owanie diploidów z heksaploidami powoduje zaburzenia w rozwoju bielma i obumarcie zarodka, co jest zapewne spowodowane przez odchylenie od prawid³owej relacji aktywnych i imprintowanych alleli genów podlegaj¹cych temu procesowi [20] (por. ni ej, 4). W przeciwieñstwie do wczesnych etapów rozwoju zarodka, wczesnym etapom rozwoju bielma towarzyszy inicjacja transkrypcji dot¹d wyciszonych genów [9]. W bielmie tylko matczyne allele MEA i FIS2 ulegaj¹ ekspresji, podczas gdy ojcowskie allele s¹ wyciszone w wyniku imprintingu. Jak ju wspomniano wy ej, ekspresja matczynych alleli MEA w bielmie jest wynikiem aktywacji MEA w komórce centralnej przed zap³odnieniem (ref. [13, 17]). Geny FIS uczestnicz¹ w regulacji parametrów czasowych rozwoju bielma i wykazuj¹ matczyny gametofitowy efekt, tzn. mutacje fis przejawiaj¹ siê fenotypowo tylko wtedy, gdy s¹ one dziedziczone po matce (ref. [13]). U form dzikich A. thaliana po osi¹gniêciu przez zarodek stadium serca, bielmo ulega celularyzacji, natomiast u mutantów fis1-mea, fis2 i fis3-fie proliferacja bielma od tego stadium znacznie siê nasila, co wskazuje, e mutacje fis nie zak³ócaj¹ podstawowych procesów zachodz¹cych w bielmie przed faz¹ celularyzacji. U form dzikich aktywnoœæ markerów N9185 i G222 jest inicjowana podczas celularyzacji wewn¹trz zarodka; wykazano brak tej aktywnoœci u mutantów fie i mea [13]. U form dzikich Arabidopsis thaliana ekspresja MEA i FIS2 jest pocz¹tkowo jednakowo rozmieszczona w bielmie syncytialnym, a nastêpnie ulega ograniczeniu tylko do bieguna tylnego (chalazalnego) w zal¹ ku. Wyjaœnienia, czy ta zmiana jest zak³ócona przez mutacjê fis, dokonano przez badanie ekspresji genu sprzê onego
12 528 M. J. OLSZEWSKA MEA-GUS. U form dzikich, zgodnie z oczekiwaniem, ekspresja tego genu jest pocz¹tkowo jednakowa w ca³ym obszarze bielma, a nastêpnie ulega ograniczeniu do bieguna chalazalnego pod koniec 2. fazy rozwoju bielma, tj. kiedy podzia³ j¹der traci rytm synchroniczny, po czym aktywnoœæ tego genu jest niewykrywalna. Gen sprzê ony FIS-GUS ulega ekspresji bezpoœrednio przy zap³odnieniu i jest aktywny w 1. fazie rozwoju bielma, tj. podczas trzech kolejnych rund synchronicznych podzia³ów j¹der. W stadium 2. ekspresja tego genu jest ograniczona do du ych j¹der (zapewne endopoliploidalnych, komentarz MJO), znajduj¹cych siê w bielmie chalazalnym; ten stan utrzymuje siê przynajmniej do stadium torpedy w rozwoju zarodka. Takie ograniczenie ekspresji genów FIS-GUS nie nastêpuje u mutantów fie; rozmieszczenie sygna³ów ekspresji jest stale jednakowe w obrêbie bielma. Z faktów tych zosta³ wyci¹gniêty wniosek, w myœl którego mutacje fis i fie powoduj¹ wyd³u enie fazy jednakowego wzoru ekspresji MEA i FIS2 [13]. Z przedstawionych danych wynika, e mutacje w genach FIS z kompleksu PcG nie zak³ócaj¹ proliferacji bielma podczas wczesnych etapów jego rozwoju, tj. w stadium syncytialnym, ale u mutantów fis wzór rozwojowy bielma jest zak³ócony. Poza udzia³em bia³ek z kompleksu PcG, ekspresja niektórych genów w bielmie mo e byæ kontrolowana przez metylacjê/demetylacjê DNA. Wykazano, e w matczynych allelach metylacja DNA w promotorze genu FWA jest usuwana dziêki aktywnoœci DNA; podobnie ekspresja MEA zale y od aktywnoœci tego enzymu ([15]; por. ni ej 4) Rozwój wegetatywny Wiedza na temat udzia³u kompleksu PcG w regulacji rozwoju wegetatywnego jest uboga, poniewa badania s¹ skierowane g³ównie na mechanizmy indukuj¹ce kwitnienie (por. ni ej, 3.5.). W tkankach wegetatywnych nie wykryto ekspresji genu MEA (ref. [34]), ale mimo braku ekspresji tego genu, H3K27me3 wystêpuje obficie w chromatynie liœci. Prawdopodobnie funkcjê trimetylacji K27. w histonie H3 spe³niaj¹ CLF i SWN, które s¹ bliskimi homologami MEA [22]. Kilka informacji dotycz¹cych udzia³u bia³ek kompleksu PcG w regulacji rozwoju wegetatywnego pochodzi z analizy mutantów. U podwójnego mutanta df-swn powstaje tkanka podobna do kalusa, nastêpuje przekszta³cenie korzeni w ³odygi oraz nie zachodzi tworzenie liœci i organów kwiatowych. Podobne cechy fenotypowe s¹ obecne u podwójnych mutantów genów EMF2 i VRN2 (ref. [39]). Genetyczne dowody oparte na analizie mutantów dowodz¹, e przynajmniej dwa odmienne kompleksy podobne do PRC2 reguluj¹ odmienne geny docelowe u Arabidopsis. Przypuszcza siê, e w tych dwóch kompleksach wydaj¹ siê odgrywaæ rolê bia³ka CLF, a w mniejszym stopniu SWN. CLF powoduje ekspresjê homeotycznego genu AG i genu STM. Geny te s¹ kluczowymi regulatorami organogenezy kwiatów oraz tworzenia i istnienia merystemu wierzcho³kowego ³odygi. Zatem CLF dzia³a jako represor kwiatowych genów homeotycznych (por. tab. 2). Bia³ko to wi¹ e siê z locus AG w tym samym miejscu, w którym jest obecny histon H3K27me3; histonu tego nie by³o u mutanta clf. Dane te wskazuj¹, e CLF jest niezbêdny dla metylacji H3K27me3, poniewa ma aktywn¹ HMTazê dla H3K27me3 (tab. 2). Podobnie mutacje w genie
13 BIA KA POLYCOMB I TRITORAX U ROŒLIN 529 EMF2, który koduje bia³ko z kompleksu PcG uczestnicz¹ce w blokowaniu kwitnienia, powoduje znaczne zmniejszenie poziomu H3K27me3 w locus AG. Represja AG nastêpuje tak e wskutek dzia³ania CLF i SWN, tworz¹cych kompleksy podobne do PR2 (por. tab. 1). Bia³ka te uczestnicz¹ równie w represji genu FUS3, koduj¹cego czynnik transkrypcyjny w tkankach wegetatywnych (ref. [34]). W przeciwieñstwie do kompleksu PcG, wiedza o udziale metylacji DNA w kontroli rozwoju roœlin jest bogata, poniewa zagadnienie to badano od dawna ró nymi metodami. Rolê tej epigenetycznej modyfikacji dobrze dokumentuj¹ wyniki badania fenotypów mutantów i skutków antysensownych mrna dla metylaz. Wyniki uzyskane z u yciem tej drugiej metody wskaza³y znaczne odchylenie od normy, m.in. modyfikacjê liczby i kszta³tów liœci oraz kwiatów. Fakty te wskazuj¹ na niezbêdnoœæ metylacji DNA dla normalnego rozwoju roœlin (na przyk³adzie rzodkiewnika i tytoniu). Wniosek ten zosta³ w pe³ni potwierdzony przez zak³ócenia rozwoju wystêpuj¹ce u mutantów typu met1 i ddm1 (ref. [8]). Jako przyk³ad zwi¹zku poziomu metylacji DNA z rozwojem okreœlonych struktur roœliny mo na podaæ gen PHB, który specyficznie determinuje los poszczególnych komórek w liœciach. W rozwijaj¹cych siê primordiach liœci gromadz¹ siê znaczne iloœci mrna transkrybowanego z PHB. Metylacja PHB jest ni sza w merystemie liœci ni w tkance zró nicowanej, w której brak jest takiego mrna (ref. [8]) INDUKCJA KWITNIENIA Przejœcie z fazy rozwoju wegetatywnego do generatywnego u roœlin okrytozal¹ kowych jest tym szlakiem rozwojowym, w którym udzia³ systemu PcG w wyciszeniu genów zosta³ najlepiej rozpoznany. Zapewne sta³o siê tak dziêki mo liwoœci indukcji przez podlegaj¹ce œcis³ej kontroli badacza czynniki termiczne (wernalizacja) i œwietlna (d³ugoœæ dnia). Z danych przedstawionych w tabeli 2 i w wykazie nazw genów wynika, e wiêkszoœæ genów docelowych dla bia³ek kompleksu PcG stanowi¹ geny zwi¹zane z kwitnieniem. Geny PI, SEP, AG i AP1 s¹ genami homeotycznymi (nazwa przez analogiê do genów homeotycznych po raz pierwszy odkrytych u Drosophila), nale ¹ zatem do genów regulatorowych; ich mutacje powoduj¹ znaczne zak³ócenia programu rozwojowego. Do inhibitorów aktywnoœci genów homeotycznych u Arabidopsis zaliczane jest bia³ko CLF; zawiera ono HMTazê dla H3K27me3 (ref. [34]). Wykazano, e poza kompleksami PcG, w wyciszaniu genów zwi¹zanych z kwitnieniem bior¹ udzia³ bia³ka bêd¹ce homologami HP1, a tak e srna (por. ni ej). U Arabidopsis pierwszym i kluczowym procesem warunkuj¹cym indukcjê kwitnienia jest epigenetyczne wyciszenie genu FLC, który koduje inhibitor kwitnienia. Wyciszeniu temu towarzysz¹ dimetylacja H3K9 i H3K27 oraz deacetylacja histonów H3 i H4. Dla represji genu FLC niezbêdny jest gen VRN2; u mutantów vrn2 poziom metylacji FLC nie zwiêksza siê podczas wernalizacji, tj. ekspozycji na nisk¹ temperaturê [46]. Bia³ka kodowane przez gen VIN3 uczestnicz¹ w wyciszeniu FLC.
14 530 M. J. OLSZEWSKA W przeciwieñstwie do VIN2, wykazuj¹cego ekspresjê konstytutywn¹, ekspresja VIN3 jest specyficznie indukowana podczas wernalizacji i zanika wkrótce po przeniesieniu roœlin do ciep³a (ref. [39]). Deacetylacja histonów H3 i H4, która nastêpuje w chromatynie FLC w wyniku wernalizacji, odbywa siê z udzia³em VIN3 [28, 34]. U podwójnego mutanta emf-vrn2 brak jest piêtna H3K27me3, zaœ poziom H3K4me2 jest zwiêkszony w locus STM (ref. [34]). Nie s¹ jasne wyniki badañ dotycz¹cych udzia³u bia³ek z kompleksu PcG w regulacji kwitnienia w zale noœci od d³ugoœci dnia. Gen EFS koduje bia³ko homologiczne do dwóch HMTaz, uczestnicz¹cych w metylacji lizyny w pozycji charakterystycznej dla histonów H3 aktywnej transkrypcyjnie chromatyny, zaliczanych do bia³ek kompleksu trx: HMTaza dro d y dla H3K36 i HMTaza u Drosophila dla H3K4. U mutantów Arabidopsis poziom H3K36me2 by³ znacznie zredukowany w ró nych regionach locus FLC, zaœ inna grupa badaczy stwierdzi³a w locus FLC znaczne obni enie poziomu metylacji H3K4me3 i brak ró nic w odniesieniu do H3K36me2. Przyjmuje siê ostatecznie, e bia³ko EFS wydaje siê dzia³aæ jako HMTaza podtrzymuj¹ca ekspresjê FLC na poziomie blokuj¹cym kwitnienie, chocia sam mechanizm dzia³ania EFS jest nieznany (ref. [34]). W wyciszeniu ekspresji genów uczestnicz¹cych w realizacji szlaków rozwojowych Arabidopsis uczestnicz¹ równie bia³ka LHP1 (por. wy ej, czêœæ 2.) i TFL2, bêd¹ce homologami HP1, ale obecnymi w euchromatynie. TFL2/LHP1 dzia³aj¹ jako represory genów zwi¹zanych z kwitnieniem, to samoœci¹ organów kwiatowych, mejoz¹ i dojrzewaniem nasion [29]. Wyniki doœwiadczeñ metod¹ ChIP z u yciem przeciwcia³a przeciwko LHP1 wykaza³y, e po³¹czenie LHP1 z chromatyn¹ zawieraj¹c¹ gen FLC nasila siê podczas wernalizacji i nadal utrzymuje po przeniesieniu roœlin do ciep³a, co œwiadczy o udziale LHP1 w wygaszaniu aktywnoœci FLC. LHP1 nie jest niezbêdne dla inicjacji dimetylacji H3K9, ale jego rola jest istotna dla podtrzymania dimetylacji H3K9 i dla wyciszonego stanu FLC po przeniesieniu roœlin do ciep³a [46]. TFL2/LHP1 in vivo wi¹ e siê niemal wy³¹cznie z regionami chromatyny zawieraj¹cymi H3K27me3, a nie wyznakowanymi przez H3K9me2 lub me3 (to stwierdzenie jest sprzeczne z poprzednim); autorzy s¹ zdania, e TFL2/LHP1 rozpoznaje specyficznie H3K27me3, stanowi¹c czêœæ mechanizmu, który wycisza ekspresjê wielu genów docelowych dla PRC2 [48]. W wyciszaniu genu FLC u Arabidopsis bior¹ równie udzia³ dwa srna o d³ugoœci 30 i 24 nukleotydów, których struktura pierwszorzêdowa odpowiada odwrotnej nici DNA genu FLC przy 3' miejscu poliadenilowym [47]. O znaczeniu metylacji DNA dla prawid³owego rozwoju kwiatów mo na wnioskowaæ na podstawie wyników uzyskanych u roœlin poddawanych dzia³aniu antysensownego mrna dla METaz1DNA oraz u roœlin ze zmutowanymi lub znokautowanymi genami koduj¹cymi te metylotransferazy. W takich warunkach doœwiadczalnych jest zak³ócony rozwój rozmaitych czêœci kwiatów (ref. [8]). Jest mo liwe, e rozwój oraz dojrzewanie suchych i miêsistych owoców podlega takim samym mechanizmom, jakie kontroluj¹ inne szlaki rozwojowe, ale aktualna znajomoœæ tych mechanizmów jest znikoma (ref. [44]).
15 BIA KA POLYCOMB I TRITORAX U ROŒLIN UDZIA KOMPLEKSU PcG I METYLACJI DNA W IMPRINTINGU GENOMOWYM Imprinting genomowy jest mechanizmem regulacyjnym, powoduj¹cym zró nicowan¹ ekspresjê genów w zale noœci od pochodzenia rodzicielskiego (ang. parentof-origin effect). W jednym z dwóch rodzicielskich alleli zachodzi wyciszenie genu/ ów z udzia³em epigenetycznych wyznaczników przez kompleks PcG lub czêœciej w wyniku metylacji DNA (ref. [20], por. tab. 3). Zmiany genetyczne powsta³e w wyniku imprintingu s¹ wykrywalne w chromosomach mitotycznych. By³y one badane u przedstawicieli królestwa zwierz¹t. W obiektach, w których nie zachodzi proces imprintingu, w pr¹ kach R (zawieraj¹cych wczeœnie replikuj¹c¹ euchromatynê bogat¹ w geny) znajduje siê H3H4me3, natomiast w pr¹ kach Q/C (obecna póÿno replikuj¹ca heterochromatyna) wystêpuje H3K9me3.W wyniku imprintingu w jednym z alleli w obrêbie euchromatyny w wyciszonym loci pojawiaj¹ siê K3K9me3 i H4K20me, charakterystyczne dla chromatyny nieaktywnej transkrypcyjnie, zaœ w aktywnych transkrypcyjnie allelach w tych loci s¹ obecne H3K4me3 i H3K36me3, znakuj¹ce chromatynê z genami aktywnymi transkrypcyjnie (ref. [24]). Nale y zaznaczyæ, e epigenetycznemu wyciszeniu (poza innymi modyfikacjami) podlegaj¹ sekwencje powsta³e w wyniku duplikacji genów, zachodz¹cej w toku ewolucji ze szczególnym nasileniem u gatunków okrytozal¹ kowych (ref. [32, 43]). Wymienione zmiany epigenetyczne dotycz¹ce metylacji lizyn 9. i 27. w histonie H3 s¹ sterowane przez mechanizmy kontrolowane przez bia³ka kompleksu PcG (por. tab. 1 i 3). Warto zauwa yæ, e chocia imprinting wyewoluowa³ niezale nie u ssaków i roœlin okrytozal¹ kowych, w obu grupach ewolucyjnie konserwatywne bia³ka kompleksu PcG uczestnicz¹ w imprintingu genów [17]. TABELA 3. Geny ulegaj¹ce imprintingowi u roœlin; wg [6, 20], zmodyfikowane TABLE 3. Imprinted genes in plants; according to [6, 20],modified Gen Gatunek Ekspresja rodzicielska Kontrola molekularna Funkcja/skutki MEA FIS2 FIE1 FIE2 R FWA PHE1 MEG1 AtFH5 AGL80 FIE Arabidopsis thaliana Arabidopsis thaliana Zea mays Zea mays Zea mays Arabidopsis thaliana Arabidopsis thaliana Zea mays Arabidopsis thaliana Arabidopsis thaliana Arabidopsis thaliana M atczyna PcG Matczyna MET1 M atczyna MET1? M atczyna MET1? Remodeling chromatyny Remodeling chromatyny Remodeling chromatyny Remodeling chromatyny M atczyna? Synteza antocyjanów Matczyna MET1 O jcowska PcG Czynnik transkrypcyjny Czynnik transkrypcyjny M atczyna M ET1? Ochrona przed patogenami? M atczyna? Regulacja syntezy aktyny M atczyna? Remodeling chromatyny M atczyna? Remodeling chromatyny
16 532 M. J. OLSZEWSKA U roœlin okrytozal¹ kowych imprinting genomowy ograniczony jest wy³¹cznie do bielma, w przeciwieñstwie do ssaków, u których jest to proces znacznie bardziej powszechny (przegl¹dy: [23, 51]). W bielmie imprinting, z jednym wyj¹tkiem, dotyczy alleli ojcowskich (por. tab. 3). Poniewa zagadnienie to, w odniesieniu do roœlin zosta³o w 2004 roku omówione w sposób wyczerpuj¹cy [20], w niniejszym artykule literatura zosta³a ograniczona, z nielicznymi wyj¹tkami, do publikacji z lat Dot¹d rozpoznane geny, u których ustalono mechanizmy uczestnicz¹ce w imprintingu wraz ze wskazaniem tych alleli rodzicielskich, które mu ulegaj¹, s¹ przedstawione w tabeli 3. Z danych tych wynika, e nadal obiektem badawczym jest g³ównie Arabidopsis thaliana (rzodkiewnik) i Zea mays (kukurydza) oraz e g³ównym mechanizmem blokuj¹cym ekspresjê genów jest metylacja DNA. Bia³ka kodowane przez FIE1 i FIE2 u Zea mays s¹ podobne do bia³ek FIE u Arabidopsis, represora rozwoju bielma przy braku zap³odnienia (por. wy ej, 3.3.). FIE2 jest funkcjonalnym ortologiem genu FIE. Geny FIE1 i FIE2 wykazuj¹ wzglêdem siebie znaczn¹ homologiê sekwencyjn¹ w obrêbie regionu koduj¹cego, ale ca³kowity brak homologii intronów. Geny te s¹ aktywne w odmiennych fazach rozwoju: FIE1 ulega ekspresji wy³¹cznie w bielmie rozwijaj¹cych siê ziarniaków, pocz¹wszy od ok. 6. dnia po zapyleniu, natomiast FIE2 jest transkrybowany w woreczku zal¹ kowym przed zapyleniem, zaœ po zapyleniu dopiero w zarodku, a w bielmie tylko w nieznacznym stopniu. Allele ojcowskie FIE2 ulegaj¹ aktywacji 5. dnia po zapyleniu [3]. Matczyna ekspresja FIE1 i FIE2 zosta³a równie wykryta metod¹ analizy transgenów z genami sprzê onymi FIE1-GUS i FIE2-GUS [10]. Jak siê wydaje, mimo odmiennej struktury nasion, które u Arabidopsis s¹ bezbielmowe, zaœ u Zea mays bielmowe, imprinting genomowy jest podobny (tab. 3). Ekspresja genu PHE1 nastêpuje zarówno w zarodku, jak i w bielmie podczas wczesnych etapów rozwoju nasion, po czym jego aktywnoœæ ulega ograniczeniu do bielma, w którym allela matczyna ulega imprintingowi przez represyjny kompleks PcG, powoduj¹cy trimetylacjê H3K27 przy promotorze (ref. [6]). Wyniki badañ mutantów phe1 i mea wykazuj¹, e gen MEA jest niezbêdny dla wyciszenia matczynych alleli PHE1. Zdaniem autorów tych badañ, ich rezultaty przemawiaj¹ za s³usznoœci¹ hipotezy, w myœl której MEA wycisza geny, w których allele ojcowskie s¹ aktywne, zaœ matczyne wyciszone [17, 18]. Allele matczyne MEA koduj¹ istotny sk³adnik kompleksu PcG, utrzymuj¹cy wyciszenie ojcowskich alleli; zachodzi zatem sprzê enie zwrotne, które zapewnia ca³kowit¹ kontrolê ekspresji MEA w obu allelach rodzicielskich [16]. Trafnoœæ tego pogl¹du zosta³a potwierdzona w dalszych badaniach. Wykazano, e przed i po zap³odnieniu MEA jest niezbêdne dla wyciszenia ekspresji matczynych alleli MEA, zaœ póÿniej, podczas rozwoju nasion, MEA utrzymuje w stanie wyciszenia ojcowskie allele MEA. W okresie zap³odnienia MEA bezpoœrednio kontroluje wyciszenie alleli ojcowskich MEA. Ta samoreguluj¹ca siê funkcja MEA jest niezale na od kompleksu MEA-FIE. Ojcowskie wyciszanie jest skorelowane z metylacj¹ histonu H3K27 [1, 34]. Inny mechanizm zapewniaj¹cy aktywnoœæ transkrypcyjn¹ alleli matczynych polega na wyciszaniu genów koduj¹cych bia³ka wchodz¹ce w sk³ad kompleksu PcG (ref. 11]).
Mechanizmy kontroli rozwoju roślin. Rafał Archacki
Mechanizmy kontroli rozwoju roślin Rafał Archacki Drzewo życia pozycja roślin i zwierząt http://5e.plantphys.net/article.php?ch=t&id=399 Ewolucja roślin ewolucja procesu rozmnażania i rozwoju http://5e.plantphys.net/article.php?ch=t&id=399
Bardziej szczegółowoDrzewo życia pozycja roślin. Ewolucja genetycznych narzędzi kontroli rozwoju roślin
Chlorophytes Charophytes Bryophytes Lycophytes Ferns Gymnosperms Angiosperms 2014-02-05 Ewolucja genetycznych narzędzi kontroli rozwoju roślin Drzewo życia pozycja roślin Rafał Archacki http://5e.plantphys.net/article.php?ch=t&id=399
Bardziej szczegółowoEwolucja genetycznych narzędzi kontroli rozwoju roślin
Ewolucja genetycznych narzędzi kontroli rozwoju roślin Rafał Archacki Zakład Biologii Systemów Drzewo życia pozycja roślin http://5e.plantphys.net/article.php?ch=t&id=399 Chlorophytes Charophytes Bryophytes
Bardziej szczegółowoModyfikacje epigenetyczne w czasie wzrostu oocytów związane z rozszerzeniem rozwoju partenogenetycznego u myszy. Małgorzata Karney
Modyfikacje epigenetyczne w czasie wzrostu oocytów związane z rozszerzeniem rozwoju partenogenetycznego u myszy. Małgorzata Karney Epigenetyka Epigenetyka zwykle definiowana jest jako nauka o dziedzicznych
Bardziej szczegółowoHeterochromatyna i epigenetyczne wyciszanie ekspresji genów
Heterochromatyna i epigenetyczne wyciszanie ekspresji genów 1 Plan wykładu: 1. Charakterystyka heterochromatyny 2. Wyciszanie transpozonów 3. Przebudowa chromatyny rola białek Polycomb 4. Funkcje białek
Bardziej szczegółowoPodziały komórkowe cz. II
Podziały komórkowe cz. II MEJOZA Mejozę odkryto w 1883 roku, gdy zauważono, że zapłodnione jajo jednego z robaków zawiera cztery chromosomy, natomiast gamety tego robaka (plemniki u samców i jaja u samic)
Bardziej szczegółowoGenetyka niemendlowska
Genetyka niemendlowska Dziedziczenie niemendlowskie Dział genetyki zajmujący się dziedziczeniem cech/genów, które nie podporządkowuje się prawom Mendla/Morgana Chociaż dziedziczenie u wirusów, bakterii
Bardziej szczegółowowykład dla studentów II roku biotechnologii Andrzej Wierzbicki
Genetyka ogólna wykład dla studentów II roku biotechnologii Andrzej Wierzbicki Uniwersytet Warszawski Wydział Biologii andw@ibb.waw.pl http://arete.ibb.waw.pl/private/genetyka/ 1. Gen to odcinek DNA odpowiedzialny
Bardziej szczegółowoINICJACJA ELONGACJA TERMINACJA
INICJACJA ELONGACJA TERMINACJA 2007 by National Academy of Sciences Kornberg R D PNAS 2007;104:12955-12961 Struktura chromatyny pozwala na różny sposób odczytania informacji zawartej w DNA. Możliwe staje
Bardziej szczegółowoEpigenetyczna regulacja ekspresji genów w trakcie rozwoju zwierząt i roślin
Epigenetyczna regulacja ekspresji genów w trakcie rozwoju zwierząt i roślin Rozwój jest z natury epigenetyczny te same geny w różnych tkankach i komórkach utrzymywane są w stanie aktywnym lub wyciszonym
Bardziej szczegółowoDr. habil. Anna Salek International Bio-Consulting 1 Germany
1 2 3 Drożdże są najprostszymi Eukariontami 4 Eucaryota Procaryota 5 6 Informacja genetyczna dla każdej komórki drożdży jest identyczna A zatem każda komórka koduje w DNA wszystkie swoje substancje 7 Przy
Bardziej szczegółowoTRANSLACJA II etap ekspresji genów
TRANSLACJA II etap ekspresji genów Tłumaczenie informacji genetycznej zawartej w mrna (po transkrypcji z DNA) na aminokwasy budujące konkretne białko. trna Operon (wg. Jacob i Monod) Zgrupowane w jednym
Bardziej szczegółowoWarunki Oferty PrOmOcyjnej usługi z ulgą
Warunki Oferty PrOmOcyjnej usługi z ulgą 1. 1. Opis Oferty 1.1. Oferta Usługi z ulgą (dalej Oferta ), dostępna będzie w okresie od 16.12.2015 r. do odwołania, jednak nie dłużej niż do dnia 31.03.2016 r.
Bardziej szczegółowoPRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc
PRAWA ZACHOWANIA Podstawowe terminy Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc a) si wewn trznych - si dzia aj cych na dane cia o ze strony innych
Bardziej szczegółowoTABELA ZGODNOŚCI. W aktualnym stanie prawnym pracodawca, który przez okres 36 miesięcy zatrudni osoby. l. Pornoc na rekompensatę dodatkowych
-...~.. TABELA ZGODNOŚCI Rozporządzenie Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu (Dz. Urz.
Bardziej szczegółowoChromatyna struktura i funkcja
Chromatyna struktura i funkcja dr hab. Marta Koblowska dr Rafał Archacki http://www.accessexcellence.org/ab/gg/nucleosome.html GENETYKA FRIEDRICH MIESCHER (1844-1895) W 1869 roku wyizolował z jąder komórkowych
Bardziej szczegółowoSpis treści 1 Komórki i wirusy Budowa komórki Budowa k
Spis treści 1 Komórki i wirusy.......................................... 1 1.1 Budowa komórki........................................ 1 1.1.1 Budowa komórki prokariotycznej.................... 2 1.1.2
Bardziej szczegółowoII. WNIOSKI I UZASADNIENIA: 1. Proponujemy wprowadzić w Rekomendacji nr 6 także rozwiązania dotyczące sytuacji, w których:
Warszawa, dnia 25 stycznia 2013 r. Szanowny Pan Wojciech Kwaśniak Zastępca Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego Pl. Powstańców Warszawy 1 00-950 Warszawa Wasz znak: DRB/DRB_I/078/247/11/12/MM W
Bardziej szczegółowoStanowisko Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie interpretacji art. 49 ustawy o kredycie konsumenckim
Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Warszawa, 16 maja 2016 r. Stanowisko Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie interpretacji art. 49 ustawy o kredycie
Bardziej szczegółowoPL-LS.054.24.2015 Pani Małgorzata Kidawa Błońska Marszałek Sejmu RP
Warszawa, dnia 04 września 2015 r. RZECZPOSPOLITA POLSKA MINISTER FINANSÓW PL-LS.054.24.2015 Pani Małgorzata Kidawa Błońska Marszałek Sejmu RP W związku z interpelacją nr 34158 posła Jana Warzechy i posła
Bardziej szczegółowoRola chromatyny w regulacji ekspresji genów. Monika Zakrzewska-Płaczek
Rola chromatyny w regulacji ekspresji genów Monika Zakrzewska-Płaczek monika.z@ibb.waw.pl Co oznacza epigenetyka? Epigenetyczna regulacja ekspresji genów = zmiana ekspresji genu, która zachodzi bez zmiany
Bardziej szczegółowoEpigenetic modifications during oocyte growth correlates with extended parthenogenetic developement in the mouse
Epigenetic modifications during oocyte growth correlates with extended parthenogenetic developement in the mouse Tomohiro Kono, Yayoi Obata, Tomomi Yoshimzu, Tatsuo Nakahara & John Carroll Rozwój partenogenetyczny
Bardziej szczegółowo3.2 Warunki meteorologiczne
Fundacja ARMAAG Raport 1999 3.2 Warunki meteorologiczne Pomiary podstawowych elementów meteorologicznych prowadzono we wszystkich stacjach lokalnych sieci ARMAAG, równolegle z pomiarami stê eñ substancji
Bardziej szczegółowoKOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Wniosek DECYZJA RADY
KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Bruksela, dnia 13.12.2006 KOM(2006) 796 wersja ostateczna Wniosek DECYZJA RADY w sprawie przedłużenia okresu stosowania decyzji 2000/91/WE upoważniającej Królestwo Danii i
Bardziej szczegółowo1) Dziekan lub wyznaczony przez niego prodziekan - jako Przewodniczący;
Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji KUL Wydziałowa Komisja ds. Jakości Kształcenia Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin, tel. +48 81 445 37 31; fax. +48 81 445 37 26, e-mail: wydzial.prawa@kul.pl
Bardziej szczegółowoPROGRAM NR 2(4)/T/2014 WSPIERANIE AKTYWNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ
PROGRAM NR 2(4)/T/2014 WSPIERANIE AKTYWNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ IMiT 2014 1 1. CELE PROGRAMU Program ma na celu podnoszenie kwalifikacji zawodowych artystów tańca oraz doskonalenie kadry pedagogicznej i badawczo-naukowej
Bardziej szczegółowoPK1.8201.1.2016 Panie i Panowie Dyrektorzy Izb Skarbowych Dyrektorzy Urzędów Kontroli Skarbowej wszyscy
Warszawa, dnia 03 marca 2016 r. RZECZPOSPOLITA POLSKA MINISTER FINANSÓW PK1.8201.1.2016 Panie i Panowie Dyrektorzy Izb Skarbowych Dyrektorzy Urzędów Kontroli Skarbowej wszyscy Działając na podstawie art.
Bardziej szczegółowoUSTAWA. z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. 1) (tekst jednolity)
Dz.U.98.21.94 1998.09.01 zm. Dz.U.98.113.717 art. 5 1999.01.01 zm. Dz.U.98.106.668 art. 31 2000.01.01 zm. Dz.U.99.99.1152 art. 1 2000.04.06 zm. Dz.U.00.19.239 art. 2 2001.01.01 zm. Dz.U.00.43.489 art.
Bardziej szczegółowoHarmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem
Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Zarządzanie czasem TOMASZ ŁUKASZEWSKI INSTYTUT INFORMATYKI W ZARZĄDZANIU Zarządzanie czasem w projekcie /49 Czas w zarządzaniu projektami 1. Pojęcie zarządzania
Bardziej szczegółowoOgólna charakterystyka kontraktów terminowych
Jesteś tu: Bossa.pl Kurs giełdowy - Część 10 Ogólna charakterystyka kontraktów terminowych Kontrakt terminowy jest umową pomiędzy dwiema stronami, z których jedna zobowiązuje się do nabycia a druga do
Bardziej szczegółowoRegulacja Ekspresji Genów
Regulacja Ekspresji Genów Wprowadzenie o Ekspresja genu jest to złożony proces jego transkrypcji do mrna, o Obróbki tego mrna, a następnie o Translacji do białka. 4/17/2019 2 4/17/2019 3 E 1 GEN 3 Promotor
Bardziej szczegółowoLicencję Lekarską PZPN mogą uzyskać osoby spełniające następujące wymagania:
Uchwała nr III/46 z dnia 19 marca 2014 roku Zarządu Polskiego Związku Piłki Nożnej w sprawie zasad przyznawania licencji dla lekarzy pracujących w klubach Ekstraklasy, I i II ligi oraz reprezentacjach
Bardziej szczegółowoRola chromatyny w regulacji ekspresji genów. Monika Zakrzewska-Płaczek
Rola chromatyny w regulacji ekspresji genów Monika Zakrzewska-Płaczek monika.z@ibb.waw.pl Epigenetyczna etyczna regulacja ekspresji genów zmiana ekspresji genu, która zachodzi bez zmiany sekwencji DNA
Bardziej szczegółowoFORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH
L.Dz.FZZ/VI/912/04/01/13 Bydgoszcz, 4 stycznia 2013 r. Szanowny Pan WŁADYSŁAW KOSINIAK - KAMYSZ MINISTER PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Uwagi Forum Związków Zawodowych do projektu ustawy z dnia 14 grudnia
Bardziej szczegółowoPOWIATOWY URZĄD PRACY
POWIATOWY URZĄD PRACY ul. Piłsudskiego 33, 33-200 Dąbrowa Tarnowska tel. (0-14 ) 642-31-78 Fax. (0-14) 642-24-78, e-mail: krda@praca.gov.pl Załącznik Nr 3 do Uchwały Nr 5/2015 Powiatowej Rady Rynku Pracy
Bardziej szczegółowoPrezentacja dotycząca sytuacji kobiet w regionie Kalabria (Włochy)
Prezentacja dotycząca sytuacji kobiet w regionie Kalabria (Włochy) Położone w głębi lądu obszary Kalabrii znacznie się wyludniają. Zjawisko to dotyczy całego regionu. Do lat 50. XX wieku przyrost naturalny
Bardziej szczegółowoODKRYCIE POLIMERAZY RNA IV
ODKRYCIE POLIMERAZY RNA IV Ewa Róg-ZieliR Zielińska POLIMERAZY RNA U eukariota występuj pują trzy podstawowe rodzaje polimeraz RNA zależnych od DNA Wszystkie te polimerazy są złożone one z około o 12-17
Bardziej szczegółowoWykład 5. Remodeling chromatyny
Wykład 5 Remodeling chromatyny 1 Plan wykładu: 1. Przebudowa chromatyny 2. Struktura, funkcje oraz mechanizm działania kompleksów remodelujących chromatynę 3. Charakterystyka kompleksów typu SWI/SNF 4.
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA nr XLVI/262/14 RADY MIEJSKIEJ GMINY LUBOMIERZ z dnia 25 czerwca 2014 roku
UCHWAŁA nr XLVI/262/14 RADY MIEJSKIEJ GMINY LUBOMIERZ z dnia 25 czerwca 2014 roku w sprawie ulg w podatku od nieruchomości dla przedsiębiorców na terenie Gminy Lubomierz Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt
Bardziej szczegółowoTematy prac licencjackich w Zakładzie Fizjologii Zwierząt
Tematy prac licencjackich w Zakładzie Fizjologii Zwierząt Zegar biologiczny Ekspresja genów i białek zegara Rytmy komórkowe Rytmy fizjologiczne Rytmy behawioralne Lokalizacja neuroprzekźników w układzie
Bardziej szczegółowoMateriały dydaktyczne do kursów wyrównawczych z przedmiotu biologia
Człowiek najlepsza inwestycja Materiały dydaktyczne do kursów wyrównawczych z przedmiotu biologia Autor: dr inż. Anna Kostka Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego
Bardziej szczegółowoTechniczne nauki М.М.Zheplinska, A.S.Bessarab Narodowy uniwersytet spożywczych technologii, Кijow STOSOWANIE PARY WODNEJ SKRAPLANIA KAWITACJI
Techniczne nauki М.М.Zheplinska, A.S.Bessarab Narodowy uniwersytet spożywczych technologii, Кijow STOSOWANIE PARY WODNEJ SKRAPLANIA KAWITACJI SKLAROWANEGO SOKU JABŁKOWEGO Skutecznym sposobem leczenia soku
Bardziej szczegółowoOpracowała: Karolina Król-Komarnicka, kierownik działu kadr i płac w państwowej instytucji
OPUBLIKOWANO: 1 SIERPNIA 2013 ZAKTUALIZOWANO: 12 KWIETNIA 2016 Urlop rodzicielski aktualizacja Opracowała: Karolina Król-Komarnicka, kierownik działu kadr i płac w państwowej instytucji Ustawa z dnia 26
Bardziej szczegółowoCo do zasady, obliczenie wykazywanej
Korekta deklaracji podatkowej: można uniknąć sankcji i odzyskać ulgi Piotr Podolski Do 30 kwietnia podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych byli zobowiązani złożyć zeznanie określające wysokość
Bardziej szczegółowoRozkład materiału nauczania biologii w klasie III gimnazjum
Rozkład materiału nauczania biologii w klasie III gimnazjum L.P. Zmiany w Temat. Materiał nauczania numeracji lekcji: 1. Planujemy pracę na lekcjach. Przypomnienie sposobu i kryteriów oceniania. Wymagania
Bardziej szczegółowoZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY
ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 1. ZMIANA GRUPY PRACOWNIKÓW LUB AWANS W przypadku zatrudnienia w danej grupie pracowników (naukowo-dydaktyczni, dydaktyczni, naukowi) przez okres poniżej 1 roku nie dokonuje
Bardziej szczegółowoTRANSKRYPCJA - I etap ekspresji genów
Eksparesja genów TRANSKRYPCJA - I etap ekspresji genów Przepisywanie informacji genetycznej z makrocząsteczki DNA na mniejsze i bardziej funkcjonalne cząsteczki pre-mrna Polimeraza RNA ETAP I Inicjacja
Bardziej szczegółowoZabezpieczenie społeczne pracownika
Zabezpieczenie społeczne pracownika Swoboda przemieszczania się osób w obrębie Unii Europejskiej oraz możliwość podejmowania pracy w różnych państwach Wspólnoty wpłynęły na potrzebę skoordynowania systemów
Bardziej szczegółowoJacek Mrzyg³ód, Tomasz Rostkowski* Rozwi¹zania systemowe zarz¹dzania kapita³em ludzkim (zkl) w bran y energetycznej
Komunikaty 99 Jacek Mrzyg³ód, Tomasz Rostkowski* Rozwi¹zania systemowe zarz¹dzania kapita³em ludzkim (zkl) w bran y energetycznej Artyku³ przedstawi skrócony raport z wyników badania popularnoœci rozwi¹zañ
Bardziej szczegółowoSatysfakcja pracowników 2006
Satysfakcja pracowników 2006 Raport z badania ilościowego Listopad 2006r. www.iibr.pl 1 Spis treści Cel i sposób realizacji badania...... 3 Podsumowanie wyników... 4 Wyniki badania... 7 1. Ogólny poziom
Bardziej szczegółowoHAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs.
HAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs.pl Wrocław, dnia 22.06.2015 r. OPINIA przedmiot data Praktyczne
Bardziej szczegółowoBezpieczna dzielnica - bezpieczny mieszkaniec
Bezpieczna dzielnica - bezpieczny mieszkaniec Program realizowany w ramach Miejskiego Programu Zapobiegania Przestępczości oraz Ochrony Bezpieczeństwa Obywateli i Porządku Publicznego. Miejski Program
Bardziej szczegółowoSkładniki diety a stabilność struktury DNA
Składniki diety a stabilność struktury DNA 1 DNA jedyna makrocząsteczka, której synteza jest ściśle kontrolowana, a powstałe błędy są naprawiane DNA jedyna makrocząsteczka naprawiana in vivo Replikacja
Bardziej szczegółowoTEST dla stanowisk robotniczych sprawdzający wiedzę z zakresu bhp
TEST dla stanowisk robotniczych sprawdzający wiedzę z zakresu bhp 1. Informacja o pracownikach wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy oraz o pracownikach wyznaczonych do wykonywania działań w zakresie
Bardziej szczegółowo1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek?
1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek? Wniosek o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego będzie można składać w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Puławach. Wnioski będą przyjmowane od dnia
Bardziej szczegółowoRekompensowanie pracy w godzinach nadliczbowych
Rekompensowanie pracy w godzinach nadliczbowych PRACA W GODZINACH NADLICZBOWYCH ART. 151 1 K.P. Praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony
Bardziej szczegółowoREGULAMIN KOSZTÓW PIŁKARSKIEGO SĄDU POLUBOWNEGO
REGULAMIN KOSZTÓW PIŁKARSKIEGO SĄDU POLUBOWNEGO Na podstawie 17 ust. 4 Regulaminu Piłkarskiego Sądu Polubownego Polskiego Związku Piłki Nożnej, postanawia się co następuje: I POSTANOWIENIA OGÓLNE 1 Niniejszy
Bardziej szczegółowoBUDOWA I FUNKCJA GENOMU LUDZKIEGO
BUDOWA I FUNKCJA GENOMU LUDZKIEGO Magdalena Mayer Katedra i Zakład Genetyki Medycznej UM w Poznaniu 1. Projekt poznania genomu człowieka: Cele programu: - skonstruowanie szczegółowych map fizycznych i
Bardziej szczegółowoCo zrobić, jeśli uważasz, że decyzja w sprawie zasiłku mieszkaniowego lub zasiłku na podatek lokalny jest niewłaściwa
Polish Co zrobić, jeśli uważasz, że decyzja w sprawie zasiłku mieszkaniowego lub zasiłku na podatek lokalny jest niewłaściwa (What to do if you think the decision about your Housing Benefit or Council
Bardziej szczegółowoBudowa histonów rdzeniowych
Histony rdzeniowe Budowa histonów rdzeniowych Histon H4 Silnie dodatnio naładowany N-koniec białka Globularna hydrofobowa domena odpowiedzialna za oddziaływania histon-histon oraz histon-dna Domena histonowa
Bardziej szczegółowoPodatek przemysłowy (lokalny podatek od działalności usługowowytwórczej) 2015-12-17 16:02:07
Podatek przemysłowy (lokalny podatek od działalności usługowowytwórczej) 2015-12-17 16:02:07 2 Podatek przemysłowy (lokalny podatek od działalności usługowo-wytwórczej) Podatek przemysłowy (lokalny podatek
Bardziej szczegółowoUMOWA PARTNERSKA. z siedzibą w ( - ) przy, wpisanym do prowadzonego przez pod numerem, reprezentowanym przez: - i - Przedmiot umowy
UMOWA PARTNERSKA zawarta w Warszawie w dniu r. pomiędzy: Izbą Gospodarki Elektronicznej z siedzibą w Warszawie (00-640) przy ul. Mokotowskiej 1, wpisanej do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych
Bardziej szczegółowoDOPALACZE. - nowa kategoria substancji psychoaktywnych
DOPALACZE - nowa kategoria substancji psychoaktywnych CZYM SĄ DOPALACZE? Dopalacze stosowana w Polsce, potoczna nazwa różnego rodzaju produktów zawierających substancje psychoaktywne, które nie znajdują
Bardziej szczegółowoUmowa w sprawie przyznania grantu Marie Curie 7PR Wykaz klauzul specjalnych
WYKAZ WSZYSTKICH KLAUZUL SPECJALNYCH MAJĄCYCH ZASTOSOWANIE DO WZORU UMOWY W SPRAWIE PRZYZNANIA GRANTU MARIE CURIE W RAMACH REALIZACJI SIÓDMEGO PROGRAMU RAMOWEGO WSPÓLNOTY EUROPEJSKIEJ (2007-2013) SPIS
Bardziej szczegółowoDE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15
DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 Wykonawcy ubiegający się o udzielenie zamówienia Dotyczy: postępowania prowadzonego w trybie przetargu nieograniczonego na Usługę druku książek, nr postępowania
Bardziej szczegółowoBadanie silnika asynchronicznego jednofazowego
Badanie silnika asynchronicznego jednofazowego Cel ćwiczenia Celem ćwiczenia jest poznanie budowy i zasady funkcjonowania silnika jednofazowego. W ramach ćwiczenia badane są zmiany wartości prądu rozruchowego
Bardziej szczegółowoSzczegółowy opis zamówienia
ZFE-II.042.2. 24.2015 Szczegółowy opis zamówienia I. Zasady przeprowadzenia procedury zamówienia 1. Zamówienie realizowane jest na podstawie art.70 1 i 70 3 70 5 Kodeksu Cywilnego ( Dz. U. z 2014 r. poz.
Bardziej szczegółowo2014-03-26. Analiza sekwencji promotorów
2014-03-26 Analiza sekwencji promotorów 1 2014-03-26 TFy tworzą zawiły układ regulacyjny, na który składają się różne oddziaływania białko białko poprzez wytworzenie PĘTLI Specyficzne TFy Ogólne TFy Benfey,
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR 1 Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Spółki ABS Investment S.A. z siedzibą w Bielsku-Białej z dnia 28 lutego 2013 roku
UCHWAŁA NR 1 w sprawie: wyboru Przewodniczącego Walnego Zgromadzenia Działając na podstawie art. 409 1 kodeksu spółek handlowych oraz 32 ust. 1 Statutu Spółki Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Spółki ABS
Bardziej szczegółowoStrategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania).
Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). W momencie gdy jesteś studentem lub świeżym absolwentem to znajdujesz się w dobrym momencie, aby rozpocząć planowanie swojej ścieżki
Bardziej szczegółowoWniosek o ustalenie warunków zabudowy
Wniosek o ustalenie warunków zabudowy Informacje ogólne Kiedy potrzebna jest decyzja Osoba, która składa wniosek o pozwolenie na budowę, nie musi mieć decyzji o warunkach zabudowy terenu, pod warunkiem
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR RADY MIEJSKIEJ W ŁODZI z dnia
Druk Nr Projekt z dnia UCHWAŁA NR RADY MIEJSKIEJ W ŁODZI z dnia w sprawie ustalenia stawek opłat za zajęcie pasa drogowego dróg krajowych, wojewódzkich, powiatowych i gminnych na cele nie związane z budową,
Bardziej szczegółowoOd redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2.
Od redakcji Niniejszy zbiór zadań powstał z myślą o tych wszystkich, dla których rozwiązanie zadania z fizyki nie polega wyłącznie na mechanicznym przekształceniu wzorów i podstawieniu do nich danych.
Bardziej szczegółowoWZÓR SKARGI EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA. Rada Europy. Strasburg, Francja SKARGA. na podstawie Artykułu 34 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
WZÓR SKARGI EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA Rada Europy Strasburg, Francja SKARGA na podstawie Artykułu 34 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz Artykułu 45-47 Regulaminu Trybunału 1 Adres pocztowy
Bardziej szczegółowoArchitektura komputerów
Architektura komputerów Tydzień 6 RSC i CSC Znaczenie terminów CSC Complete nstruction Set Computer komputer o pełnej liście rozkazów. RSC Reduced nstruction Set Computer komputer o zredukowanej liście
Bardziej szczegółowoNagroda Nobla z fizjologii i medycyny w 2004 r.
Nagroda Nobla z fizjologii i medycyny w 2004 r. Receptory zapachu i organizacja systemu węchowego Takao Ishikawa, M.Sc. Zakład Biologii Molekularnej Instytut Biochemii Uniwersytetu Warszawskiego 10 mln
Bardziej szczegółowoStrategia rozwoju sieci dróg rowerowych w Łodzi w latach 2015-2020+
Strategia rozwoju sieci dróg rowerowych w Łodzi w latach 2015-2020+ Projekt: wersja β do konsultacji społecznych Opracowanie: Zarząd Dróg i Transportu w Łodzi Ul. Piotrkowska 175 90-447 Łódź Spis treści
Bardziej szczegółowoKrótkoterminowe planowanie finansowe na przykładzie przedsiębiorstw z branży 42
Krótkoterminowe planowanie finansowe na przykładzie przedsiębiorstw z branży 42 Anna Salata 0 1. Zaproponowanie strategii zarządzania środkami pieniężnymi. Celem zarządzania środkami pieniężnymi jest wyznaczenie
Bardziej szczegółowoEuropejska Akredytacja Indywidualna v2 (European Individual Accreditation)
Europejska Akredytacja Indywidualna v2 (European Individual Accreditation) Formularz Zgłoszeniowy EIA v2 dla kandydatów nie posiadających certyfikatu EQA (lub dla kandydatów posiadających certyfikat EQA
Bardziej szczegółowoWójt Gminy Bobrowniki ul. Nieszawska 10 87-617 Bobrowniki WNIOSEK O PRZYZNANIE STYPENDIUM SZKOLNEGO W ROKU SZKOLNYM 2010/2011
Nr wniosku.../... Bobrowniki, dnia... Wójt Gminy Bobrowniki ul. Nieszawska 10 87-617 Bobrowniki WNIOSEK O PRZYZNANIE STYPENDIUM SZKOLNEGO W ROKU SZKOLNYM 2010/2011 1. Dane osobowe WNIOSKODAWCY Nazwisko
Bardziej szczegółowoAnalizy DNA in silico - czyli czego można szukać i co można znaleźć w sekwencjach nukleotydowych???
Analizy DNA in silico - czyli czego można szukać i co można znaleźć w sekwencjach nukleotydowych??? Alfabet kwasów nukleinowych jest stosunkowo ubogi!!! Dla sekwencji DNA (RNA) stosuje się zasadniczo*
Bardziej szczegółowoSzkoła Podstawowa nr 1 w Sanoku. Raport z ewaluacji wewnętrznej
Szkoła Podstawowa nr 1 w Sanoku Raport z ewaluacji wewnętrznej Rok szkolny 2014/2015 Cel ewaluacji: 1. Analizowanie informacji o efektach działalności szkoły w wybranym obszarze. 2. Sformułowanie wniosków
Bardziej szczegółowonumer telefonu :... numer faxu:... adres e-mail: numer konta bankowego...
1 Załącznik nr 1 do SIWZ Formularz cenowy W związku z prowadzonym postępowaniem w trybie przetargu nieograniczonego na: Przeglądy i konserwacja drzwi automatycznych w budynkach dworcowych zarządzanych
Bardziej szczegółowoPaństwa członkowskie - Zamówienie publiczne na usługi - Ogłoszenie o zamówieniu - Procedura otwarta. PL-Warszawa: Usługi hotelarskie 2011/S 117-193543
1/5 Niniejsze ogłoszenie w witrynie TED: http://ted.europa.eu/udl?uri=ted:notice:193543-2011:text:pl:html PL-Warszawa: Usługi hotelarskie 2011/S 117-193543 OGŁOSZENIE O ZAMÓWIENIU Usługi SEKCJA I: INSTYTUCJA
Bardziej szczegółowoProcedura uzyskiwania awansu zawodowego na stopień nauczyciela mianowanego przez nauczycieli szkół i placówek
Data publikacji : 10.01.2011 Procedura uzyskiwania awansu zawodowego na stopień nauczyciela mianowanego przez nauczycieli szkół i placówek Procedura uzyskiwania awansu zawodowego na stopień nauczyciela
Bardziej szczegółowoREGULAMIN RADY RODZICÓW
REGULAMIN RADY RODZICÓW PRZY ZESPOLE SZKÓŁ NR 7 W GDYNI Art.1 Postanowienia ogólne Rada Rodziców, zwana dalej Radą, działa na podstawie ustawy o systemie oświaty, statutu szkoły i niniejszego regulaminu.
Bardziej szczegółowoMUZEUM NARODOWYM W POZNANIU,
Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Priorytetu XI Działania 11.1 Ochrona i zachowanie dziedzictwa
Bardziej szczegółowoRegulamin Konkursu wiedzy o podatkach. Podatkowy zawrót głowy
Regulamin Konkursu wiedzy o podatkach Podatkowy zawrót głowy 1 Postanowienia ogólne 1. Konkurs przeprowadzony zostanie pod nazwą Podatkowy zawrót głowy (dalej: Konkurs). 2. Współorganizatorami Konkursu
Bardziej szczegółowoGie³da Papierów Wartoœciowych w Warszawie S.A.
Gie³da Papierów Wartoœciowych w Warszawie S.A. (spó³ka akcyjna z siedzib¹ w Warszawie przy ul. Ksi¹ êcej 4, zarejestrowana w rejestrze przedsiêbiorców Krajowego Rejestru S¹dowego pod numerem 0000082312)
Bardziej szczegółowoWykład 3. Organizacja jądra komórkowego struktura chromatyny
Wykład 3 Organizacja jądra komórkowego struktura chromatyny Struktura jądra komórkowego Matriks jądrowa - jądro komórkowe pozbawione chromatyny Nukleoplazma Heterochromatyna Euchromatyna Jąderko Otoczka
Bardziej szczegółowo2.Prawo zachowania masy
2.Prawo zachowania masy Zdefiniujmy najpierw pewne podstawowe pojęcia: Układ - obszar przestrzeni o określonych granicach Ośrodek ciągły - obszar przestrzeni którego rozmiary charakterystyczne są wystarczająco
Bardziej szczegółowoSTATUT FUNDACJI CHCEMY POMAGAĆ Postanowienia ogólne
STATUT FUNDACJI CHCEMY POMAGAĆ Postanowienia ogólne 1 1. Fundacja pod nazwą Chcemy Pomagać, zwana dalej Fundacją, ustanowiona przez: Piotra Sołtysa zwanego dalej fundatorem, aktem notarialnym sporządzonym
Bardziej szczegółowoPROCEDURA AWANSU ZAWODOWEGO NA STOPIEŃ NAUCZYCIELA MIANOWANEGO W ZESPOLE SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH NR 1 W KATOWICACH
PROCEDURA AWANSU ZAWODOWEGO NA STOPIEŃ NAUCZYCIELA MIANOWANEGO W ZESPOLE SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH NR 1 W KATOWICACH Opracowano na podstawie następujących aktów prawnych: - rozdział 3a Karty Nauczyciela, ustawa
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR XXX/263/2014 RADY GMINY PRZODKOWO. z dnia 31 marca 2014 r.
UCHWAŁA NR XXX/263/2014 RADY GMINY PRZODKOWO z dnia 31 marca 2014 r. w sprawie w sprawie regulaminu udzielania pomocy materialnej o charakterze socjalnym dla uczniów zamieszkałych na terenie Gminy Przodkowo.
Bardziej szczegółowoGĄSKI, GMINA MIELNO, 650M OD MORZA 58 DZIAŁEK BUDOWLANYCH I REKREACYJNYCH
GĄSKI, GMINA MIELNO, 650M OD MORZA 58 DZIAŁEK BUDOWLANYCH I REKREACYJNYCH Najtańsza działka: 51.000zł Najmniejsza działka: 708m2 Zostały 42 wolne działki. 10 działek posiada WZ na budowę domu jednorodzinnego
Bardziej szczegółowoVRRK. Regulatory przep³ywu CAV
Regulatory przep³ywu CAV VRRK SMAY Sp. z o.o. / ul. Ciep³ownicza 29 / 1-587 Kraków tel. +48 12 680 20 80 / fax. +48 12 680 20 89 / e-mail: info@smay.eu Przeznaczenie Regulator sta³ego przep³ywu powietrza
Bardziej szczegółowoSprawozdanie z walnego zgromadzenia akcjonariuszy spółki z portfela. Spółka: Ciech SA. Rodzaj walnego zgromadzenia: Nadzwyczajne
Sprawozdanie z walnego zgromadzenia akcjonariuszy spółki z portfela Spółka: Ciech SA Rodzaj walnego zgromadzenia: Nadzwyczajne Data walnego zgromadzenia: 7 lipca 2014 roku Uchwały podjęte przez W Liczba
Bardziej szczegółowowarsztató OMNM ar n medk oafał ptaszewskii mgr goanna tieczorekjmowiertowskai mgr Agnieszka jarkiewicz
warsztató OMNM ar n medk oafał ptaszewskii mgr goanna tieczorekjmowiertowskai mgr Agnieszka jarkiewicz } Pacjent w badaniu klinicznym a NFZ } Kalkulacja kosztów } Współpraca z zespołem badawczym jak tworzyć
Bardziej szczegółowoUSTAWA. z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa. Dz. U. z 2015 r. poz. 613 1
USTAWA z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa Dz. U. z 2015 r. poz. 613 1 (wybrane artykuły regulujące przepisy o cenach transferowych) Dział IIa Porozumienia w sprawach ustalenia cen transakcyjnych
Bardziej szczegółowoElektryczne ogrzewanie podłogowe fakty i mity
Elektryczne ogrzewanie podłogowe fakty i mity Ogrzewanie podłogowe staje się coraz bardziej docenianym systemem podnoszącym komfort użytkowników mieszkań, apartamentów i domów jednorodzinnych. Niestety
Bardziej szczegółowo