Uczeń z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej /ADHD/

Transkrypt

1 Uczeń z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej /ADHD/ ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, występuje na całym świecie, we wszystkich kulturach, zarówno u dzieci jak i u dorosłych. Dzieci z objawami zespołu zdarzają się prawie w każdej klasie, często są kłopotliwymi uczniami, nielubianymi przez rówieśników i wykluczanymi z zespołu klasowego. PRZYCZYNY ADHD Do przyczyn wywołujących ADHD należą: czynniki genetyczne (badania wskazują na udział około 20 genów w patogenezie zespołu), uwarunkowania psychospołeczne, np. zaburzone funkcjonowanie rodziny, choroby lub zaburzenia psychiczne w rodzinie, uzależnienia rodziców, brak konsekwencji w procesie wychowawczym, deficyty neuropsychologiczne, czynniki okołoporodowe: urazy, zamartwica, nieprawidłowy przebieg ciąży, nikotynizm, alkoholizm, narkomania w okresie ciąży, infekcje wirusowe w czasie ciąży, alergia i nietolerancja pokarmowa, poważne zatrucia, np. ołowiem. Uważa się jednak, że największe znaczenie ma uwarunkowanie genetyczne związane z budową ośrodkowego układu nerwowego % krewnych dzieci

2 z tym schorzeniem (często rodzice), miało w dzieciństwie podobne rozpoznanie, a 71% miało podobny zespół objawów 1. 2 Obok przyczyn genetycznych, najistotniejszą jest odmienny sposób dojrzewania układu nerwowego. Jest on wywołany zmianami w materiale genetycznym, powodującymi nieprawidłowe funkcjonowanie niektórych struktur mózgu, a w konsekwencji zaburzenia procesów psychicznych 3. OBJAWY Zaburzenie jest rozpoznawane u dzieci mających trwale występujące objawy, które rozpoczęły się przed 7 rokiem życia. Do trwałych zachowań świadczących o problemie należą: zaburzenia koncentracji uwagi, impulsywność, nadmierna ruchliwość. Aby stwierdzić zespół ADHD obowiązują ścisłe kryteria, które muszą być spełnione. Należy do nich sześć symptomów zaburzeń koncentracji uwagi utrzymujących się przez przynajmniej sześć miesięcy w stopniu utrudniającym funkcjonowanie dziecka, a także sześć lub więcej objawów nadruchliwości i impulsywności. Kryteria te zostały przyjęte przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne. Zaburzenia uwagi: o dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości, o często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi, o często nie stosuje się do podawanych instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i codziennych obowiązków, o często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć. Nie lubi lub unika zajęć wymagających wysiłku umysłowego (nauka szkolna, zadania domowe), o często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć: zabawki, książki, długopisy itp., o łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców zewnętrznych, o często zapomina. Nadruchliwość: 1 Łysek J.: Dzieci z symptomem ADHD. Nauczyciel i Szkoła 2004 nr 1/2 s Kowalik-Olubińska M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci problem diagnozy. Wychowanie na co dzień 2005 nr 7/8 s

3 o dziecko ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć na miejscu, o wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach, o często chodzi po pomieszczeniu (w szkole, w pracy, w domu), o często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem, o często jest w ruchu, biega, o często jest gadatliwe. Impulsywność: o często wyrywa się do odpowiedzi zanim pytanie zostanie dokończone, o często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej, o często przerywa lub przeszkadza innym. WŁAŚCIWA DIAGNOZA Wiele zaburzeń w rozwoju objawia się podobnie do ADHD. Do chorób pozornie wskazujących na istnienie zespołu należą: alergie, nadczynność tarczycy, astma, choroby pasożytnicze, niedokrwistość, niedożywienie, padaczka, uszkodzenia słuchu lub wzroku, zaburzenia psychiczne (leki, depresja, mania, niski poziom inteligencji, zaburzenia zachowania), zaburzenia środowiskowe (dzieci narażone na długotrwały stres, zespół dziecka maltretowanego, inne trudności w środowisku wychowawczym) 4. Aby można było mówić o nadpobudliwości, dziecko musi mieć objawy stałe, o różnym nasileniu we wszystkich środowiskach, a więc w szkole, w domu, wśród rówieśników, na podwórku. Ważne jest, aby objawy występowały od wczesnego dzieciństwa. Objawy ADHD zmniejszają się z wiekiem. Najszybciej ustępuje nadruchliwość, wolniej poprawia się zdolność skupienia uwagi. W okresie dojrzewania objawy utrzymują się u ponad 2/3 chorych. Na pierwszy plan wysuwają się problemy z koncentracją i trudności w nauce. Obok problemów związanych z nauką występują problemy z rówieśnikami, nauczycielami i rodzicami, a także niska samoocena. Na właściwą diagnozę składa się ocena medyczna, rozmowa z pacjentem, wywiad psychiatryczny bądź psychologiczny i ocena zachowania społecznego. Ocena medyczna. 4 Smykaj J.: Jak rozpoznać ADHD u dziecka? Edukacja i Dialog 2005 nr 7 s

4 Ocenia się aktualny stan zdrowia dziecka, wykonuje się badanie słuchu i ostrości wzroku, badanie tarczycy, niekiedy badanie EEG. Lekarz gromadzi dane dotyczące przebiegu ciąży, porodu, dotychczasowego rozwoju i stanu zdrowia, wstępnie diagnozuje symptomy ADHD. Rozmowa i wywiad kliniczny. Wywiad przeprowadza się z pacjentem i jego rodziną w celu uzyskania takich danych, jak: moment pojawienia się symptomów nadpobudliwości, ich opis, rozwój, występowanie lub brak objawów ADHD u rodziców lub dalszych członków rodziny, atmosfera wychowawcza, stosowane metody wychowawcze. Ocena zachowania społecznego. Analiza funkcjonowania dziecka w domu, przedszkolu, szkole na podstawie kwestionariuszy obserwacji, skal ocen wg kryteriów oraz wywiadów przeprowadzonych z nauczycielami i wychowawcą. Mamy do czynienia z ADHD, jeżeli procedura diagnostyczna wykaże większość symptomów składających się na zespół nadpobudliwości. Dziecko ma deficyt uwagi, nadruchliwość i impulsywność od wczesnego dzieciństwa, trwające co najmniej sześć miesięcy, wpływające zaburzająco na jego funkcjonowanie, charakteryzujące się dużą intensywnością. Ponadto stwierdza się występowanie zespołu u członków rodziny i czynniki wpływające niekorzystnie na system nerwowy w okresie płodowym i okołoporodowym 5. W przypadku, gdy zgromadzony materiał diagnostyczny nie pozwala na takie ustalenia, może występować pseudo adhd - inaczej zaburzenia zachowania i emocji o podłożu środowiskowym. WSPÓŁPRACA RODZINY I SZKOŁY Trafna diagnoza ma ogromne znaczenie dla stosunków w domu i w szkole. Do tego momentu wielu rodziców uważa, że nie ma kompetencji do wychowywania dzieci. Do chwili postawienia diagnozy lekarskiej wokół dziecka narasta napięcie. Rodzice i nauczyciele wzajemnie się obwiniają z powodu złego zachowania dziecka. W interesie dziecka jest, by rodzice i nauczyciele współpracowali ze sobą, wprowadzając w życie odpowiedni program pomocowy, który ułatwi mu relacje społeczne w grupie, poprawi poczucie własnej wartości, nauczy kontroli własnego ciała i umysłu. 5 Kowalik-Olubińska M.: op.cit.

5 PORADY DLA RODZICÓW - zaakceptuj odmienność Twojego dziecka, - stwórz stały plan dnia, - uporządkuj reguły dotyczące nauki domowej dziecka (np. kolejność odrabiania lekcji), - dokładnie ustal czynności codzienne dziecka, - stosuj zasadę konsekwencji w wychowaniu (nagrody, pochwały, kary), - trenuj umiejętności rodzicielskie z uwzględnieniem terapii rodzinnej, - jeśli jest to konieczne zastosuj leczenie farmakologiczne, - wymagaj od szkoły współpracy i podejmuj skuteczne działania, aby dziecko mogło uczyć się i wychowywać w grupie rówieśniczej. JAK PRACOWAĆ Z UCZNIEM Z ADHD. Dzieciom z nadpobudliwością psychoruchową należy stwarzać warunki do zdobywania wiedzy i przebywania w grupie przez modyfikowanie otoczenia. Same żyją w chaosie, wymagają więc przyjaznego, uporządkowanego i stałego środowiska. Istotne jest dopasowanie wymagań rodziców i nauczycieli do realnych możliwości ucznia. Dobrym sposobem jest postępowanie wielokierunkowe, tj. praca rodziców z nauczycielami, nauczanie w specjalnych warunkach (mniejsza klasa, dwóch nauczycieli). PORADY DLA NAUCZYCIELA - stwórz uczniowi optymalne miejsce pracy na lekcjach; w pobliżu swojego biurka, w oddaleniu od reszty klasy w celu skupienia jego uwagi, - określ swoje oczekiwania w celu ustalenia jasnych reguł pracy ucznia w klasie; najlepiej ująć je w punktach i wywiesić w widocznym miejscu,

6 - zadbaj o to, by uczeń wiedział jaki jest plan lekcji i jakie przybory szkolne powinien nosić, - sprawdzaj systematycznie notatki z lekcji i prace domowe ucznia, - treść przekazuj w szybki sposób, dostosowany do możliwości koncentracji ucznia, prezentuj ją w małych dawkach, -zadania dziel na mniejsze zadania cząstkowe, niewymagające długiej koncentracji, - urozmaicaj zadania i przygotuj je w sposób interesujący ucznia, - aktywizuj ucznia poprzez czynną dyskusję, doświadczenia, pracę w mniejszych grupach i na zajęciach pozalekcyjnych, - rozwijaj umiejętność słuchania i zapamiętywania poprzez powtarzanie instrukcji, przygotowywanie komunikatorów złożonych z prostych, krótkich zdań, - podkreślaj słowa dodatkowymi sygnałami (podniesienie ręki, zapalanie światła, używanie obrazków, schematów, słów kluczowych wypisanych na tablicy), - pozwól uczniom odpowiadać ustnie zamiast pisać, - przygotuj ucznia do, trudnej dla niego sztuki, wybierania odpowiedzi w testach wyboru, - zapoznawaj ze sposobami efektywnego uczenia się, korzystania z komputera, dyktafonu, robienia notatek, - ucz pracy w zespole z innymi uczniami - sumiennymi i pilnymi, - wymagaj schludności i porządku, - ogranicz ilość materiału przepisywanego do zeszytu, - staraj się współpracować z psychologiem, pedagogiem szkolnym oraz rodzicami.

7 I. Pozycje książkowe: ADHD wybór literatury, adresy internetowe. 1. Bragdon Allen D., Gamon David: Kiedy mózg pracuje inaczej. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2003 Jeden z rozdziałów jest poświęcony ADHD, jego objawom, przyczynom i leczeniu u dzieci i dorosłych. 2. Cooper Paul, Ideus Katherine: Zrozumieć dziecko z nadpobudliwością psycho ruchową: poradnik dla rodziców i nauczycieli. Warszawa: Wydaw. Akademii Pedagogiki Specjalnej, 2001 Autorzy są wykładowcami na Uniwersytecie w Cambridge, przedstawili w książce własne doświadczenia na temat ADHD, istotę tego zjawiska w praktyce pedagogicznej. Zapoznają nauczycieli z wiedzą i pojęciami, które uważają za najbardziej pomocne w codziennej pracy z dziećmi w szkole. Książka przeznaczona jest dla osób zainteresowanych zrozumieniem osób dotkniętych ADHD. Może być pomocna dla przyjęcia właściwej postawy wobec problemu dzieci i dorosłych zmagających się z tym zaburzeniem. 3. Gomez Angel Morales: Gdy dziecko ma problemy w klasie. Kraków: Wydaw. espe, 2002 Pozycja skierowana do wychowawców, nauczycieli i doradców metodycznych. Czytelnik znajdzie w niej charakterystykę zachowań anormalnych (m.in. dziecka nadpobudliwego) oraz techniki wspomagające ukształtowanie postawy prawidłowej. W części zawierającej aneks znajdują się różnego rodzaju kwestionariusze, testy, ankiety, techniki przydatne w diagnozie i w pracy pedagogicznej. 4. Hallowell Edward M., Ratey John: W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych. Poznań: Media Rodzina, 2004 Książka uważana jest za klasyczne dzieło w bogatej anglojęzycznej literaturze tematu przeznaczonej dla szerokiego odbiorcy. Autorzy, czerpiąc z własnego doświadczenia, opisują całe spektrum objawów ADHD, jego różnorodnych postaci i odmian w wieku dziecięcym i dorosłym. 5. Pfiffner Linda J.: Wszystko o ADHD: kompleksowy, praktyczny przewodnik dla nauczycieli. Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2004 Celem autorki książki jest ukazanie skutecznych metod uczenia się dzieci z ADHD w klasach szkolnych. Stosuje model nauczania równoległego czyli połączenia wychowania i nauczania, opierają się na obserwacjach klinicznych oraz własnych doświadczeniach pedagogicznych. Czytelnik odnajdzie tutaj strategie wiążące indywidualne potrzeby nielicznych dzieci z ADHD z potrzebami reszty uczniów w klasie. Jeden z rozdziałów jest poświęcony programom indywidualnym, stosowanym gdy uczeń wymaga dodatkowej interwencji. Autorka dużo miejsca poświęca współpracy z rodzicami, ewaluacji wybranej strategii oraz ADHD w kontekście diagnozy i terapii. 6. Serfonstein Gordon: Twoje dziecko nadpobudliwe: poradnik dla rodziców. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999

8 Dużo miejsca autor poświęca zaburzeniom koncentracji uwagi połączonym z innymi dysfunkcjami typu: nadaktywność, impulsywność, pamięć krótkotrwała, trudności w mówieniu i pisaniu. W aneksie czytelnik znajdzie wskazówki praktyczne i zabiegi terapeutyczne stosowane w nadpobudliwości połączonej z dodatkowymi zaburzeniami. Książka jest adresowana do rodziców, opiekunów, lekarzy. 7. Terapia pedagogiczna: scenariusze zajęć. Pod red. Violetty Florkiewicz. Łódź: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, 2003 Wśród dysfunkcji rozwojowych poruszanych w niniejszej publikacji obszerny rozdział zajmuje nadpobudliwość psychoruchowa, zahamowanie psychoruchowe i zaburzona koncentracja uwagi. Do każdego z problemów opracowano scenariusze zajęć terapeutycznych, do wykorzystania przez pedagogów w celu wspierania uczniów z trudnościami w uczeniu się. II Artykuły 1. Anielska Agnieszka: O nadpobudliwości psychoruchowej. Życie Szkoły 2005 nr 4 s Choroś Dorota: Dzieci, którym trudno się uczyć. Nowa Szkoła 2005 nr 7 s Dudek Mieczysław: Niedostosowanie społeczne dzieci z syndromem deficytu uwagi i nadruchliwością (DUN). W: Młodzież wobec współczesnych zagrożeń. Rzeszów: Wydaw. Uniwersytetu Rzeszowskiego, S Gadzina Paweł: Był sobie chłopiec... Niebieska Linia 2005 nr 3 s Górecka Alicja: Zaburzenia dynamiki procesów nerwowych jedną z przyczyn trudności wychowawczych i niepowodzeń szkolnych. Nauczanie Początkowe 2000/2001 nr 4 s Hebel Małgorzata: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Życie Szkoły 2005 nr 10 s Kowolik Piotr: Nadpobudliwość psychoruchowa w młodszym wieku szkolnym. Nauczyciel i Szkoła 2005 nr 1/2 s Leksowska Monika: Indywidualny plan edukacyjny. Edukacja i Dialog 2005 nr 7 s Łysek Jan: Dzieci z symptomem ADHD. Nauczyciel i Szkoła 2004 nr 1/2 s Michalik Anna: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Wychowawca 2003 nr 9 s Miłkowska Monika: Dziecko z zespołem ADHD dylemat zreformowanej szkoły i rodziców. Nowa Szkoła 2005 nr 9 s Nehring Alicja, Sawicka Lidia: Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo w edukacji zintegrowanej. Wychowawca 2003 nr 9 s. 9 11

9 13. Nowak Małgorzata: Swawolny Dyzio czy dziecko z ADHD? Dyrektor Szkoły 2005 nr 7/8 s Patycka Bożena: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi. Życie Szkoły 2002 nr 7 s Petlewska Halina: Pipi w szkolnej ławie czyli o nadpobudliwości psychoruchowej. Opieka Wychowanie Terapia 2000 nr 4 s Siemieniuk Halina: Dziecko nadpobudliwe czy z ADHD? Nowa Szkoła 2005 nr 5 s Turbiarz Iwona: Droga do diagnozy ADHD. Cz.1. Remedium 2004 nr 12 s Turbiarz Iwona: Droga do diagnozy ADHD. Cz.2. Remedium 2005 nr 1 s Wiśniewski Daniel: Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci. Edukacja i Dialog 2004 nr 1 s Wojnarowska Anna: Ryzyko niedostosowania społecznego u dzieci z nadpobudliwością psychoruchową. W: Lubelski Rocznik Pedagogiczny XXIV. Lublin: Wydaw. Uniwersytetu M.Curie - Skłodowskiej, S Wolańczyk Tomasz: Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci. Edukacja i Dialog 2004 nr 6 s Wolańczyk Tomasz: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci. Wychowanie w Przedszkolu 2004 nr 3 s. 3-6 III Metodyka 1. Baczyńska Ewa, Borowiec Janczak Beata, Kuchcik Anna: Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo. Życie Szkoły 2002 nr 1 s Bartkowicz Zdzisław: Terapia nieletnich nadpobudliwych psychoruchowo. Opieka Wychowanie Terapia 1998 nr 2 s Biegajczyk Beata: Można pracować z dzieckiem z ADHD? Nowa Szkoła 2005 nr 7 s Depczyńska Małgorzata: Trudności szkolne dzieci nadpobudliwych psychoruchowo. W: Dzieci z trudnościami edukacyjnymi. Zielona Góra: Wydaw. Uniw. Zielonogórskiego, Duniec Beata M.: Wpływ zajęć muzyczno-ruchowych z elementami muzykoterapii na dzieci z nadpobudliwością psychoruchową. Nauczyciel i Szkoła 2001 nr 1/2 s

10 6. Duplaga Barbara: Dziecko nadpobudliwe w grupie integracyjnej. W: Integracja społeczna : praktyczne próby wdrażania. Pod red. Danuty Al- Kamisy. Warszawa: Wydawnictwo Żak, S Gorczyca Robert: Praca z dzieckiem z ADHD. Niebieska Linia 2005 nr 3 s Grochowska Bożena: Zasady pracy z dzieckiem nadpobudliwym. Edukacja Zdrowotna i Promocja Zdrowia w Szkole 2003 nr 7 s Kamińska Marzena: Istnieje przecież nauczanie indywidualne. Kwestia dzieci nadpobudliwych. Gazeta Szkolna 2006 nr 1/2 s Kowalik Olubińska Małgorzata: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci problem diagnozy. Wychowanie na co dzień 2005 nr 7/8 s Kruczkowska Maria: Dzieciństwo na prochach. Wysokie Obcasy 2000 nr 10 s Leksowska Monika: Indywidualny plan edukacyjny. Edukacja i Dialog 2005 nr 7 s Łysakowska Iwona: Praca z uczniem nadpobudliwym. Nowe w Szkole 2002 nr 12 s Mozolewska Bożena, Zarzycka Dorota: Zabawy z dziećmi nadpobudliwymi. Wychowanie w Przedszkolu 2004 nr 3 s Olek Urszula: W zgodzie z naturą i samym sobą. Program pracy z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo. Wychowawca 2003 nr 9 s Pecyna Maria Bogumiła: Jak leczyć i wychowywać dziecko ze wzmożoną aktywnością psychoruchową. Cz.1. Szkoła Specjalna 1997 nr 5 s Pecyna Maria Bogumiła: Jak leczyć i wychowywać dziecko ze wzmożoną aktywnością psychoruchową. Cz.2. Szkoła Specjalna 1998 nr 1 s Poleć Bożena: Jak pracowałam z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo. Życie Szkoły 2006 nr 1 s Potemska Elżbieta, Opolska Teresa: Program korekcji nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Cz.1. Opieka Wychowanie Terapia 1998 nr 2 s Potemska Elżbieta, Opolska Teresa: Program korekcji nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Cz.2. Opieka Wychowanie Terapia 1998 nr 3 s (scenariusze zajęć) 21. Smykaj Joanna: Jak rozpoznać ADHD u dziecka? Edukacja i Dialog 2005 nr 7 s Turbiarz Iwona: Dziecko z zespołem ADHD w szkole. Remedium 2005 nr 10 s Turbiarz Iwona: Metody nauczania dzieci z zespołem ADHD. Remedium 2006 nr 1 s

11 24. Turbiarz Iwona: Rola specjalistów w diagnozowaniu dzieci z zespołem ADHD. Remedium 2005 nr 4 s Turbiarz Iwona: Sytuacja rodziców dziecka z ADHD. Remedium 2004 nr 2 s Werbińska Dorota: Nauczanie języka obcego dzieci z zespołem ADHD. Języki Obce w Szkole 2004 nr 6 s Wikłacz Joanna: Dziecko z zespołem ADHD w szkole. Rozpoznanie problemu przez nauczycieli. Nauczyciel i Szkoła 2005 nr 1/2 s SERWISY INTERNETOWE O ADHD. - Kampania Społeczna na temat adhd. - Jak żyć z adhd, leczenie, serwis dla lekarzy, gry dla dzieci, forum dyskusyjne. - ADHD jak sobie radzę. Odżywianie i adhd. - strona zawiera artykuły Ireny Wielowiejskiej ze Stowarzyszenia Pomocy Dzieciom Nadpobudliwym Ponad. akszeing.w.interia.pl - Nadpobudliwość psychoruchowa. - strona Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, zawiera opracowania naukowe o adhd.