W POLSCE. Bernard Jóźwiak Piotr Dobrołęcki. Patronat medialny. Europapier-Impap najlepsze media do druku i reklamy

Transkrypt

1 P O L I G R A F I A W POLSCE 2013 Bernard Jóźwiak Piotr Dobrołęcki Patronat medialny Europapier-Impap najlepsze media do druku i reklamy

2 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 P O L I G R A F I A

3 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 P O L I G R A F I A Bernard Jóźwiak Piotr Dobrołęcki współpraca Daria Dobrołęcka Warszawa 2013

4 Copyright by Bernard Jóźwiak, Piotr Dobrołęcki 2013 Copyright by Biblioteka Analiz Sp. z o.o., 2013 Wszystkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie lub reprodukcja jakiegokolwiek fragmentu tej książki wymaga pisemnej zgody wydawcy. Redakcja: Łukasz Gołębiewski Korekta: Joanna Ożóg Projekt okładki: Grzegorz Zychowicz Tatsu Opracowanie graficzne: Grzegorz Zychowicz Tatsu Łamanie: TYPO Druk i oprawa: OZGraf Olsztyńskie Zakłady Graficzne Wydrukowano na papierze Speed-E ISBN Wydanie I Warszawa 2013 Tom LXVIII w serii Raporty Biblioteka Analiz Sp. z o.o Warszawa ul. Mazowiecka 6/8 pok. 416 tel./fax (+48 22) Firma jest członkiem Polskiej Izby Książki

5 Spis treści Rozdział pierwszy Makrootoczenie poligrafii Rozdział drugi Metoda pięciu sił Portera Rozdział trzeci Analiza drukarń dziełowych Rozdział czwarty Ranking drukarń Magazynu Literackiego KSIĄŻKI Rozdział piąty Drukarnie dziełowe Rozdział szósty Producenci i dystrybutorzy maszyn i materiałów poligraficznych Rozdział siódmy Instytucje, organizacje, stowarzyszenia i targi Rozdział ósmy Szkolnictwo wyższe kierunki poligraficzne Rozdział dziewiąty Międzynarodowe i krajowe targi poligraficzne Rozdział dziesiąty Czasopisma i portale branżowe Wykaz tekstów źródłowych Oferta Biblioteki Analiz Indeks firm omawianych w książce

6 Część trzecia POLIGRAFIA

7 Wprowadzenie Wprowadzenie Spojrzenie na rynek książki od strony poligraficznej pozwala obejrzeć zagadnienia związane z książką jeszcze z jednej strony, a więc pełniej. Poligrafia jako jeden z uczestników gry rynkowej, ma niemały wpływ na cykl wydawniczy książki. Wcześniej wpływ ten z powodów technologicznych oraz organizacyjnych był w zakresie czasu i terminowości czynnikiem negatywnym zapewne część z czytelników pamięta średni cykl produkcyjny bliski 6 miesięcy, obecnie książkę można wyprodukować w 6 dni, a nawet krócej. Z dotrzymywaniem terminów też nie było najlepiej dziś jeżeli drukarnia nie dotrzymuje terminów, w zasadzie nie ma czego szukać na rynku. Dyskusja czy książka elektroniczna zastąpi książkę papierową jest też dyskusją czy książka wyjdzie z poligrafii. Pojęcie (obszar działania) poligrafii znacznie się rozszerzyło i procesy prepressu dla jednej i drugiej postaci to też procesy poligraficzne. Poszerzenie obszaru działania poligrafii wynika również z konieczności oferowania usług dodatkowych, w tym przygotowywanie książki elektronicznej. Kryzys finansowo-gospodarczy w Unii Europejskiej się nie kończy, szczególnie w strefie euro. W polskiej gospodarce w drugiej połowie 2012 roku oraz na początku 2013 roku ujawniły się wpływy światowego kryzysu. Jak ten kryzys wygląda w polskiej poligrafii, to kolejny temat opracowania. Być może niektórzy będą zawiedzeni powtórzeniem wykresów z lat ubiegłych, tylko uzupełnionymi danymi z kolejnego roku. Ale spojrzenie historyczne, zmiany w czasie, dają więcej informacji o stanie poligrafii niż szukanie coraz to nowych perspektyw oglądania tej poligrafii. Oczywiście będą też nowe spojrzenia. Należy przypomnieć o nieprecyzyjnych lub niedostatecznych danych GUS, na podstawie których dokonywane są analizy. Sama definicja poligrafii w statystyce GUS jest nieprecyzyjna, bo zawiera również produkcję nośników informacji, a czasami dane podawane są łącznie dla poligrafii i wydawnictw. Ponadto dane statystyczne są opracowywane dla firm za- 9

8 trudniających ponad 9 osób, a więc nie uwzględniają danych z mikroprzedsiębiorstw. W polskiej poligrafii mikroprzedsiębiorstwa stanowią ponad 92 proc. firm, ale drukarnie dziełowe, którym przede wszystkim poświęcone jest to opracowanie, to drukarnie średnie i duże. Statystyka najczęściej prezentuje dane z 2012 roku, a nawet z 2011 roku. Dane z 2013 roku oczywiście są tylko w niektórych prezentacjach i obejmują półrocze lub tylko pierwszy kwartał. Bernard Jóźwiak

9 Rozdział pierwszy Makrootoczenie poligrafii

10 W dobie globalizacji jest oczywistym, że ani gałąź przemysłu, ani sektor w tym przemyśle nie funkcjonuje w oderwaniu od otoczenia. Raport na temat drukarń dziełowych zawiera analizę nie tylko samych drukarń, ale również ich otoczenia dalszego zwanego makrootoczeniem oraz otoczenia bliższego zwanego otoczeniem konkurencyjnym. Analiza PEST Makrootoczenie poligrafii Analiza PEST jest jedną z metod analizy makrootoczenia, określa sfery: polityczną, ekonomiczną, społeczną i technologiczną. Czynniki w danej sferze, mające wpływ na sektor obecnie i w przyszłości, są ustawione w kolejności od najsilniejszego do najsłabszego wpływu. Analiza PEST Sfera Polityczna Czynniki makrootoczenia Integracja UE Prawo pracy Globalizacja i konkurencja międzynarodowa Komentarz Integracja w ramach UE jest dalej szansą dla polskiej poligrafii, ale możliwość dezintegracji strefy euro może być istotnym zagrożeniem. Proponowane i wprowadzone już zmiany w Kodeksie Pracy mają zwiększyć konkurencyjność polskich firm, ale powodują również negatywną reakcję związków zawodowych. Proces globalizacji stwarza dodatkową konkurencję na rynku wewnętrznym oraz rynkach zagranicznych, ale daje również szansę na eksport. Polska poligrafia to wykorzystuje. Kierunek siły wpływu obecnie przyszłość Stabilność krajowej sceny politycznej Do czasu wyborów raczej nie będzie przebudowy sceny politycznej, ale są sygnały wskazujące na możliwość znacznego przebudowania sceny politycznej. stabilizacja Konflikty i rewolucje społeczne na świecie Ustawy o działalności gospodarczej Stabilność władzy Regulacje dotyczące ochrony środowiska Stabilność prawa Rewolucje społeczne w krajach arabskich nie osiągnęły jeszcze masy krytycznej i trwają tam permanentne krwawe niepokoje społeczne. Ważnym elementem są również niepokoje w południowych krajach UE lub zapowiedzi takich niepokojów np. we Francji. Zmiany dotyczące ustaw o działalności gospodarczej są w dalszym ciągu tylko zapowiedziami, ich brak ma coraz większy wpływ na przedsiębiorczość. Kolejne wybory do sejmu odbędą się w 2015 roku, wcześniej będą wybory samorządowe lub referenda samorządowe. Ochrona środowiska jest tak oczywistym elementem działalności firm, że skutki regulacji zostały już wliczone w koszty i procesy produkcyjne. Brak istotnych zmian oznacza stabilność i coraz mniejszy wpływ na działalność gospodarczą, w tym poligrafię. stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja regres 13

11 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 Analiza PEST Sfera Ekonomiczna Czynniki makrootoczenia Fundusze pomocowe z UE Kryzys finansowy i gospodarczy Inwestycje zagraniczne Wzrost gospodarczy w Polsce Stopy procentowe Wydatki konsumentów Bezrobocie System podatkowy Fluktuacja waluty Komentarz Polska między innymi dzięki programom pomocowym UE mogła rozwijać się w szybszym tempie niż inne kraje. PKB na mieszkańca w 2000 roku wynosiło 48 proc. średniej unijnej, w 2010 roku 62 proc., w 2011 roku 65 proc., a w roku 2012 wyniosło 66 proc. Kolejną wielką szansą są środki na lata , które dla Polski będą jeszcze większe niż w poprzednim programie. Rok 2012 dawał pewne nadzieje na zakończenie kryzysu, ale trwał on nadal. W połowie 2013 roku są sygnały o ożywieniu gospodarczym zarówno w USA jak również w UE, przede wszystkim w Niemczech. Polska w 2010 roku była na 12. miejscu na świecie pod względem atrakcyjności dla inwestorów, w 2011 na 6., a w 2012 była na 5. miejscu. Wśród krajów środkowoeuropejskich jest na pierwszym miejscu ,9 proc.; ,3 proc.; ,9 proc. i prognoza na 2013 rok to tylko 1,1 proc. Dane po I połowie 2013 roku wskazują, że rzeczywiście gospodarka odbiła od dna i wynik może być wyższy niż obecna prognoza. Referencyjna stopa procentowa wynosiła na koniec 2011 roku 4,5 proc., na koniec 2012 roku wynosiła 4,25 proc., a w połowie roku 2013 jest na rekordowo niskim poziomie i wynosi 2,5 proc. Prawdopodobnie nastąpi okres braku zmian stóp. Niskie stopy powinny pobudzić gospodarkę do u. Realne wydatki na osobę w 2011 roku były o 1,8 proc. niższe niż w 2010 roku. Rok 2012 to dalszy spadek o 0,8 proc. w stosunku do roku ubiegłego. Hamujący popyt wewnętrzny przekłada się na zmniejszenie potrzeb na usługi poligraficzne. W 2009 roku bezrobocie wyniosło 12,1 proc., w ,4 proc., w ,5 proc., w ,4 proc., w połowie ,2 proc. Wzrost bezrobocia jest czynnikiem, który z jednej strony jest pochodną sytuacji gospodarczej, a z drugiej strony wpływa negatywnie na tę sytuację. CIT 19 proc., PIT 18 i 32 proc., VAT 23 proc. i 5 proc. na książki. Według informacji rządowych stawki nie ulegną zmianie, chociaż VAT miał powrócić do 22 proc. Kurs zł/euro 31 grudnia ,9603, 30 grudnia ,4168, 31 grudnia ,0882, 28 czerwca ,3292. Niewielka fluktuacja ma dobry wpływ na stabilizację kosztów zakupu materiałów poligraficznych. Kierunek siły wpływu obecnie przyszłość stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja regres 14

12 Analiza PEST Sfera Społeczno-Kulturowa Czynniki makrootoczenia Komunikacja społeczna Struktury demograficzne Struktura zatrudnienia Poziom realnych dochodów Wydarzenia społeczno- -kulturalne Edukacja Czas wolny Styl życia Poziom wykształcenia Komentarz Komunikacja społeczna odbywa się przede wszystkim przez media elektroniczne. Internet w gospodarstwach domowych: ,0 proc., ,6 proc., ,4 proc., ,6 proc., ,5 proc. W grupie młodzieży i młodych ludzi dużą rolę odgrywają portale społecznościowe jak Facebook. Firmy również wykorzystują portale w swojej działalności marketingowej. Dzieci i młodzież w wieku przedprodukcyjnym stanowiły w 2005 roku 20,6 proc., w 2010 roku 18,8 proc., w 2011 roku 18,5 proc., w roku ,3 proc. Spadek tej grupy zagraża w przyszłości wielu dziedzinom życia w Polsce. Pracujący to: w 2005 roku 64,0 proc., w 2010 roku 64,4 proc., w 2011 roku 64,2 proc., w 2012 roku 63,9 proc. Ludzie w wieku poprodukcyjnym stanowili w 2005 roku 15,4 proc., w 2010 roku 16,8 proc., w 2011 roku 17,3 proc., a w 2012 roku 17,8 proc. Reforma emerytalna wydłużająca czas przechodzenia na emeryturę będzie miała wpływ na gospodarkę dopiero za parę lat, ale obecnie wzbudza niepokój polityczny i społeczny. Wskaźnik u wynosił: 2010/ ,4 proc., 2011/ ,2 proc., 2012/ ,2 proc. Spadek dochodów realnych byłby wyższy gdyby nie niska inflacja. Spadek wpływa m.in. na spadek zakupów, a więc i mniejsze zapotrzebowanie na opakowania. Wpływ EURO 2012 na gospodarkę był mniejszy niż się spodziewano, na poligrafię również. Ilość wydarzeń sportowych i kulturalnych stabilizuje się, a potrzeby informacyjne są zaspokajane w większym stopniu przez internet. Od roku 2009 spada udział wydatków na edukację w budżecie państwa: ,82 proc., ,66 proc., ,52 proc., za rok 2012 brak danych, ale prawdopodobnie nie będzie u. Wydatki na kulturę i rekreację w zasadzie nie rosną, a nawet biorąc pod uwagę inflację, spadają: ,2 proc., ,8 proc., ,0 proc. Zmiana stylu życia zwiększająca potrzeby sportowe i kulturalne generuje potrzeby w zakresie poligrafii, ale zmiana stylu jest uwarunkowana też możliwościami finansowymi, które w ostatnim okresie spadają. Absolwenci szkół wyższych w poszczególnych latach wynosili: 2000 rok 261 tys rok 391 tys rok 479 tys rok 498 tys rok 485 tys. Pierwszy rok kiedy spada liczba absolwentów, ale jest to tendencja trwała wynikająca z demografii. Kierunek siły wpływu obecnie przyszłość stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja regres Makrootoczenie poligrafii 15

13 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 Analiza PEST Sfera Technologiczna Czynniki makrootoczenia Technologia komunikowania Stopień informatyzacji Stan internetu Szybkość transferu technologii Stan systemów zarządzania Poziom technologiczny Wydatki na B+R Nowe odkrycia w technologii Cykl życia produktów Komentarz Technologie komunikowania to już nie jest tylko komputer w firmie. Rozwijają się przede wszystkim urządzenia i oprogramowania mobilne pozwalające na pracę i komunikowanie się nie tylko w nominalnym miejscu pracy. Praktycznie nie ma firmy, która by nie korzystała z informatyki w swoich działaniach produkcyjno-usługowych oraz związanych z zarządzaniem. Rośnie stopień informatyzacji i uzależnienia firm od informatyki w dobrym i złym znaczeniu. Dostęp do internetu w 2010 roku miało 95,8 proc. firm, w 2011 roku 93,9 proc. i w roku ,2 proc. Ale dostęp do internetu szerokopasmowaego miał inną dynamikę: ,0 proc., ,5 proc. i w ,9 proc. Szybki transfer technologii w ramach globalizacji gospodarki w połączeniu z coraz łatwiejszym transferem finansów oraz migracją wyszkolonych pracowników. Systemy zarządzania MIS i ERP II w coraz większym stopniu wdrażane są do przedsiębiorstw. Ich wpływ na wyniki również rośnie, chociaż nie tak widocznie jak powinien. Poziom technologiczny świata, Europy i w tym Polski bardzo szybko rośnie. Wiąże się to z szybkim przepływem technologii wynikającym z technik komunikowania się nowoczesnych społeczeństw oraz ich przemieszczaniem. Wskaźnik wydatków na prace badawczo-rozwojowe wynosił: w ,64, w ,57, w ,67, w ,74, a w ,77. Plan na 2020 zakłada 1,7. Średnia UE w 2011 wyniosła 2,03 proc., a plan na 2020 to powyżej 3 proc. Technologiczne odkrycia już nie zdarzają się tak często, wymagają wielu lat pracy i wysokich nakładów. Skraca się z powodów technologicznych oraz oczekiwań konsumenckich, wpływa to również na potrzeby usług poligraficznych. Kierunek siły wpływu obecnie przyszłość stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja stabilizacja Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Szanse Sfera polityczna często generuje szanse, które wymagają czasu do ich wykorzystania Szansą, o której mówi się od dłuższego czasu jest integracja UE, ale pozostaje dalej tylko szansą. Zmiany w prawie pracy nie są jednoznacznie odbierane przez społeczeństwo. Zwiększenie swobody w formie zatrudniania oraz elastyczności w wykorzystaniu czasu pracy są dobre dla firm, gorzej są jednak oceniane przez związki zawodowe. Poligrafia od długiego już czasu korzysta z zatrudniania na umowy zlecenia oraz elastycznego rozliczania czasu pracy. Szansą zdecydowanie wykorzystywaną przez polską poligrafię jest globalizacja, która w połączeniu z integracją gospodarczą w ramach UE już powoduje wysoki i coraz wyższy eksport usług poligraficznych. 16

14 Podstawowa szansa sfery ekonomicznej, to wykorzystanie funduszy pomocowych UE w nowym rozdaniu na lata Po długich negocjacjach przyznane Polsce środki są wyższe od poprzednich. Jak te szanse i możliwości wykorzysta polska poligrafia? Mówienie o szansach w kontekście światowego kryzysu gospodarczo-finansowego może być źle zrozumiane, ale to też jest szansa. Trudniejsze warunki prowadzenia firm powodują często, że dokonywane są w nich zmiany w zakresie zarządzania i optymalizacji, które wzmacniają te firmy. Trzecią istotną szansą w tej sferze są inwestycje zagraniczne w Polsce. Polska jest bardzo dobrze postrzegana jako kraj do inwestycji, co zawsze przynosi nowe zatrudnienie i know-how w sferach technologicznej i organizacyjnej. W sferze społeczno-kulturowej bardzo istotnym czynnikiem jest komunikacja społeczna, sprzyjająca rozwojowi gospodarczemu, a więc i poligrafii. Wykorzystywanie mobilnych technologii w zakresie komunikacji i informacji oraz korzystania z portali społecznościowych również do sprzedaży usług i produktów jest dużą szansą dla gospodarki. Szansa wynikająca z wydłużenia okresu pracy kobiet i mężczyzn do 67 roku życia będzie możliwa do wykorzystania dopiero za parę lat, szczególnie gdy okres dochodzenia do wieku emerytalnego kobiet będzie trwał ponad 20 lat. Sfera technologiczna wzmacnia szanse wynikające ze stosowania mobilnych urządzeń komunikacji. Rozwój sprzętowy i programowy pozwala prowadzić firmy w zasadzie z dowolnego miejsca na ziemi. Wyposażenie w komputery oraz systemy informatyczne na świecie, także w Polsce, w firmach osiągnęło prawie pełne nasycenie. Korzystanie z internetu nie tylko do komunikowania się, ale również w procesach marketingowych i produkcyjnych jest praktyką dnia codziennego. Poligrafia należy do dziedzin najlepiej wykorzystujących tę szansę. Paradoksalnie, szansą jest również poziom wydatków na B+R, gorzej nie będzie, a przy założeniu większej integracji w UE i planach u wydatków w UE na ten cel, szansa dla Polski może być duża. Makrootoczenie poligrafii Zagrożenia Sfera polityczna to w dalszym ciągu zagrożenie możliwością dezintegracji lub co najmniej stagnacji procesów integracyjnych w ramach UE. O ile skutki tego zagrożenia dalej są duże, to samo wystąpienie zagrożenia jest chyba obecnie mniej prawdopodobne niż przed rokiem. Wzrasta natomiast zagrożenie wynikające z terroryzmu oraz niepokojów społecznych w państwach arabskich, szczególnie Egipcie i Syrii. 17

15 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 W sferze ekonomicznej zagrożenia wynikają przede wszystkim z braku pewności, czy obserwowane zjawiska niewielkiego u gospodarczego na świecie i w Polsce mają tendencję trwałą. Zagrożeniem jest obecnie brak dostatecznego popytu wewnętrznego, jak długo potrwa jego odbudowywanie do sytuacji gdy był jednym z ważniejszych czynników u gospodarczego Polski. I związany z tym następny czynnik, czyli bezrobocie. Utrzymywanie się bezrobocia na poziomie powyżej 13 proc. w dłuższym okresie jest istotnym zagrożeniem. W sferze społeczno-kulturowej zagrożeniem podstawowym jest struktura demograficzna, która powoduje ujemny przyrost naturalny. Zagrożenie to jest w perspektywie długoterminowej, ale wydaje się nieuchronne, szczególnie jeszcze wzmacniane emigracją młodych ludzi. Z tym czynnikiem związany jest następny czynnik zagrożenia, to jest struktura zatrudnienia, zmniejsza się liczba osób pracujących, a zwiększa liczba osób w wieku poprodukcyjnym. Jest to również perspektywa raczej nieuchronna ze względu na wchodzenie w wiek poprodukcyjny największego wyżu demograficznego z lat 50. XX wieku. Zagrożenia sfery technologicznej wiążą się z czynnikiem wymienianym też jako szansa, zagrożenie powstanie jeżeli sprawdzi się wariant pesymistyczny w wydatkach na B+R. Polska jest w ogonie krajów pod względem przeznaczania środków na naukę i wdrażania wyników opracowań do przemysłu. Ilość patentów ogólnie w Polsce jest bardzo mała, ale szczególnie mała w poligrafii. Ostatni nabór wniosków na środki UE, gdzie potrzebne były patenty lub wzory użytkowe, wykazał prawie zupełny brak patentów. Nowe rozdanie unijne zakładające przeznaczenie większych środków dla Polski jest jednak obwarowane pewnymi warunkami. Program Inteligentna gospodarka wymaga współpracy z instytucjami naukowo-badawczymi, a w polskiej poligrafii nie ma takiej tradycji. Ta sprawa może stanowić poważne zagrożenie, ponieważ będą środki, tylko nie będzie można ich ugryźć. Kryzys ekonomiczno-finansowy oraz polityczny Sprawdził się wariant realistyczny ze scenariuszy ubiegłego roku było trochę gorzej niż w 2011 roku. Duży niepokój powstał w drugiej połowie 2012 roku, kiedy wskaźniki (PKB, produkcji, sprzedaży i inne) zaczęły gwałtownie spadać, nawet poniżej pesymistycznych prognoz, które były cały czas korygowane w dół. Jeszcze pierwsza połowa 2013 roku była również niepokojąca, ale z kolei od czerwca wskaźniki są powyżej prognoz optymistycznych. Co prawda te odbicia są niewielkie, ale już odbicia, a nie 18

16 schodzenie w dół. Rok 2013 powinien być też trochę gorszy od poprzedniego, niemniej z nadziejami na systematyczną poprawę sytuacji gospodarczej UE i Polski. Rozważając wpływ makrootoczenia na polską poligrafię, należy mieć cały czas na uwadze najważniejsze czynniki ekonomiczno-finansowy i polityczny. O ile sprawy gospodarczo-finansowe, jak wyżej wspomniano, stają się powoli bardziej przewidywalne, to pod względem politycznym niewiele się zmieniło na lepsze. Nastąpiła pewna stagnacja sytuacji społecznych w UE, ale wynika to raczej ze strachu rządów i społeczeństw, a nie z rozwiązania problemów. Mogą one wrócić ze zdwojoną siłą jeżeli strach minie lub pojawią się nowe zjawiska powodujące niepokoje społeczne. W tym kontekście z dużym niepokojem o sytuacji społeczno-politycznej należy myśleć o Polsce. Być może to co widzieliśmy wcześniej na ulicach: Madrytu, Aten czy w Turcji i Brazylii zawita do Polski. Przyczyny takich scenariuszy nie wynikają z pogarszającej się sytuacji życiowej mieszkańców Polski, bo ta statystycznie cały czas powoli, ale rośnie. Mogą one wynikać z niezaspokojenia rozbudzonych w ostatnich latach apetytów, tak jak to miało miejsce właśnie w Turcji dotychczas ukazywanej jako kraj sukcesu gospodarczego. Drugim elementem mogącym mieć wpływ na niepokoje społeczne są oczekiwane w Polsce zmiany na scenie politycznej i wejście w sekwencję kolejnych wyborów: samorządowych, unijnych, parlamentarnych i prezydenckich. Kampanie wyborcze rzadko stwarzają dobre warunki do rozwoju gospodarczego, częściej działają w odwrotnym kierunku. Myśląc o wariancie optymistycznym w sytuacji społeczno-politycznej i jej wpływie na gospodarkę można by założyć, że po pierwsze gospodarka już się oddzieliła od polityki i się na nią uodporniła. A po drugie, że obecnie bardzo ważne koło zamachowe gospodarki, czyli eksport, będzie miał do czynienia przede wszystkim z gospodarkami innych, politycznie dojrzalszych krajów. Makrootoczenie poligrafii Media elektroniczne Media elektroniczne, e-media, internet, e-booki itd., chociaż za każdą nazwą kryje się konkretne rozwiązanie sprzętowe, organizacyjne, użytkowe lub programowe, to przede wszystkim w poligrafach mają wzbudzać strach, że powstają i rozwijają się po to, aby tę poligrafię zastąpić i zniszczyć. Rok 2012 przyniósł kilka faktów, które miałyby tę tezę potwierdzać, co widać na poniższych rysunkach, ale również przyniósł informację o dalszym wzroście sprzedaży produkcji poligraficznej. 19

17 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 Wykorzystanie internetu wg celu 60% poczta 50% informacja czytanie on-line 40% 30% 20% 10% 0% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Przez kilka lat wykorzystywanie internetu do celów pozyskania informacji, przekazywania sobie wiadomości pocztą internetową i jeszcze parę innych potrzeb wyraźnie rosło z roku na rok. W zasadzie tylko czytanie on-line od 2008 roku prawie się nie zmieniało i nie przekraczało średnio 20 proc. populacji. Oczywiście w grupie młodzieży ta wielkość była wyższa o ok. 10 proc. Rok 2012 przyniósł duży skok do ponad 30 proc. średnio. Czy jest to chwilowa zmiana, czy trend okaże się w badaniu przyszłorocznym. Na pewno wraz wchodzeniem dzieci w wiek młodzieżowy i dorastaniem młodzieży średnia w naturalny sposób będzie się podwyższać, ale dlaczego nastąpiło to tak gwałtownie? Nie ma badań w tym względzie, ale można założyć, że czytelnictwo on- -line w internecie bardziej dotyczy informacji prasowych niż czytania książek. Czytanie książek jako e-booki na stosownych urządzeniach bardzo szybko się rozwija, chociaż obecnie jest to jeszcze niewielka część rynku czytelniczego. Rozwój już nie dotyczy tylko przekaźnika treści zamiast papieru ekran e-czytnika, tabletu lub innego urządzenia mobilnego. Rozwój dotyczy również samej treści, która jest wzbogacana dodatkowymi informacjami tekstowymi lub dźwiękowymi. Powstało również coś, co można nazwać połączeniem książki papierowej i e-booka. Czyta się książkę w postaci papierowej, a dodatkowe informacje wydrukowane w sposób niewidoczny dla oka ludzkiego są odtwarzane przez specjalne pióra. Najczęściej są to książeczki dla dzieci uzupełniane dźwiękami. W Polsce wykonywane są tego typu książki na rynek polski i na eksport. Jest to nie tyle przykład obrony poligrafii przed e-mediami lecz współdziałanie z nimi. 20

18 Rynek reklamy w Polsce w mln zł TV Internet radio kino drukowana prognoza Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Starlink. Makrootoczenie poligrafii Niestety, jest obszar gdzie rzeczywiście media elektroniczne, konkretnie internet, szybko wypierają poligrafię i zajmują jej miejsce to reklama. Jeszcze w roku 2006 reklama drukowana: gazety, bilbordy i czasopisma miała wartość ponad pięciokrotnie wyższą od reklamy internetowej. W 2012 roku łączna wartość reklamy drukowanej była już tylko o niecałe 10 proc. wyższa od internetowej. Dane za pierwszy kwartał 2013 roku są również niedobre: czasopisma i bilbordy zanotowały spadek wpływów o ponad 16 proc. oraz gazety spadek o 24 proc., przy jednoczesnym wzroście reklamy internetowej o prawie 8 proc. Oznacza to, że reklama internetowa w tym kwartale nie tylko dogoniła reklamę drukowaną, ale jest już o ponad 20 proc. wyższa. Nie trzeba wiele pisać, aby po tej informacji zrozumieć jedną z podstawowych przyczyn złej kondycji drukarń prasowych. 21

19 Rozdział drugi Metoda pięciu sił Portera

20 Otoczenie konkurencyjne w poligrafii Zintegrowaną metodą oceny sektorowej jest metoda Pięciu sił Portera. Jest to pięć wzajemnie oddziałujących na siebie czynników: siły przetargowej dostawców, siły przetargowej nabywców (klientów), natężeniu konkurencji w sektorze, groźbie nowych konkurentów i groźbie substytutów. Spojrzenie na poligrafię w perspektywie tych czynników pozwala zaobserwować wpływ nie tylko wzajemnie na siebie drukarń, ale również to co z najbliższego otoczenia dotyczy tych drukarń. Pięć sił Portera Groźba nowych wejść konkurentów Czynnik Kierunek oceny Waga Ocena Siła Rentowność sektora duża wysoko 0,18 1 0,18 Faza rozwoju produktów rozwój wysoko 0,14 3 0,42 Potrzeby kapitałowe wysokie nisko 0,12 3 0,36 Ekonomia skali duża nisko 0,12 0 0,00 Siła marki firmy wysoka nisko 0,08 1 0,08 Koszty zmiany dostawcy przez klientów małe wysoko 0,08 3 0,24 Korzystanie z dopłat UE łatwe wysoko 0,08 1 0,08 Dostęp do technologii łatwy wysoko 0,08 3 0,24 Dostęp do kanałów dystrybucji łatwy wysoko 0,06 3 0,18 Koszty wyjścia wysokie nisko 0,06 1 0,06 suma 1,00 0,40 Otoczenie konkurencyjne w poligrafii 25

21 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 Siła przetargowa dostawców Czynnik Kierunek oceny Waga Ocena Siła Konkurencja wśród dostawców wysoka niska 0,18 3 0,54 Udział dostaw w kosztach wysoki wysoko 0,14 4 0,56 Zróżnicowanie produktów dostawców wysokie wysoko 0,12 3 0,36 Znaczenie dostaw dla rentowności sektora duże wysoko 0,12 4 0,48 Niepowtarzalność produktów dostawcy wysoka wysoko 0,10 1 0,10 Liczba dostawców wysoka wysoka 0,08 1 0,08 Znaczenie sektora dla dostawców wysokie nisko 0,08 4 0,32 Dostępność substytutów wysoka niska 0,06 1 0,06 Groźba integracji w przód dostawców wysoka wysoko 0,06 3 0,18 Koszty zmiany dostawcy dla sektora wysoki wysoko 0,06 3 0,18 suma 1,00 0,30 Siła przetargowa nabywców (klientów) Czynnik Kierunek oceny Waga Ocena Siła Koncentracja nabywców wobec sektora wysoka wysoka 0,15 4 0,60 Znajomość kosztów sektora przez nabywców wysokie wysoko 0,15 5 0,75 Wolumen zakupu wysoki wysoko 0,12 1 0,12 Zróżnicowanie produktów wysokie nisko 0,10 2 0,20 Wkład sektora w jakość produktów nabywcy wysoki nisko 0,10 2 0,20 Koszty zmiany dostawcy dla nabywców niskie wysoko 0,10 4 0,40 Liczba nabywców wysoka nisko 0,08 2 0,16 Udział w tworzeniu kosztów nabywców wysoki wysoko 0,08 2 0,16 Groźba integracji wstecz nabywców wysokie wysoko 0,06 4 0,24 Zyski nabywców wysokie nisko 0,06 1 0,06 suma 1,00 1,77 Natężenie konkurencji w sektorze Czynnik Kierunek oceny Waga Ocena Siła Liczba konkurentów duża wysoko 0,18 3 0,54 Przyrost zdolności produkcyjnych wysoki wysoko 0,16 2 0,32 Stopa u sektora niska wysoko 0,10 2 0,20 Termin płatności klientów długi wysoko 0,10 5 0,50 Koszty stałe wysokie wysoko 0,10 3 0,30 Udział długoterminowych kontraktów niski wysoko 0,08 1 0,08 Koszty zmiany dostawcy przez klientów małe wysoko 0,08 3 0,24 Zróżnicowanie działania konkurentów wysokie wysoko 0,08 3 0,24 Zróżnicowanie produktów sektora wysokie nisko 0,06 1 0,06 Koszty wyjścia wysokie nisko 0,06 1 0,06 suma 1,00 2,42 26

22 Groźba pojawienia się substytutów Czynnik Kierunek oceny Waga Ocena Siła Udział nowych potrzeb klientów wysoki wysoko 0,30 4 1,20 Zyskowność sektorów produkujących substytuty wysoka wysoko 0,30 3 0,90 Skuteczność cenowo-jakościowa substytutów wysoka wysoko 0,30 1 0,30 Faza rozwoju produktów rozwój nisko 0,10 1 0,10 suma 1,00 2,50 Źródło: opracowanie własne. Dla lepszej obserwacji zachodzących zmian w otoczeniu konkurencyjnych w poniższej tabeli zestawiono wyniki poszczególnych czynników w latach , wraz z wykresem obrazującym te zmiany. Zmiany Pięciu sił M.E. Portera w latach Czynnik Groźba nowych wejść konkurentów 0,24-0,22-0,44 Siła przetargowa dostawców -0,12 0,18 0,30 Siła przetargowa nabywców (klientów) 2,07 2,09 1,77 Natężenie konkurencji w sektorze 3,14 2,50 2,42 Groźba pojawienia się substytutów 1,70 2,00 2,50 Otoczenie konkurencyjne w poligrafii Źródło: opracowanie własne. Groźba nowych wejść konkurencyjnych ma tendencję malejącą, rok 2010 był jeszcze na plusie, a rok 2012 jest już na wyraźnym minusie. Nie obserwuje się jakiegoś widocznego trendu wchodzenia do poligrafii podmiotów polskich (wcześniej działających w innych branżach) lub podmiotów zagranicznych budujących od podstaw nowe drukarnie lub przejmujących polskie drukarnie. W latach wcześniejszych były pojedyncze przypadki np.: amerykański Quad, przejmujący drukarnie Winkowskiego lub globalny koncern poligraficzny Chesapeake, przejmujący drukarnię Cezar (koncern ten w 2013 roku został przejęty przez fundusz inwestycyjny). Wydaje się, że podstawową barierą zniechęcającą do takich działań są wysokie potrzeby kapitałowe przy bardzo niskiej rentowności branży. W dalszym ciągu nie są to wysokie wartości, a więc i tendencja może się odwrócić. 27

23 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 Graficzna prezentacja zmian Pięciu sił M.E. Portera w latach ,00 0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 Groźba pojawienia się substytutów Natężenie konkurencji w sektorze Siła przetargowa nabywców (klientów) Siła przetargowa dostawców Groźba nowych wejść konkurentów Groźba pojawienia się substytutów Groźba nowych wejść konkurentów 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00-1,00 Siła przetargowa dostawców Natężenie konkurencji w sektorze Siła przetargowa nabywców (klientów) Źródło: opracowanie własne. Siła przetargowa dostawców lekko wzrasta, ale tak jak już była mowa w poprzedniej edycji dotyczy to bardziej dostawców materiałów niż dostawców urządzeń. W ostatnim okresie dostawcy materiałów bardziej zwracali uwagę na terminowość płatności i w wielu przypadkach odmawiali kolejnych dostaw jeżeli płatności były bardzo przeterminowane. O mniejszej sile dostawców maszyn i urządzeń może świadczyć również rezygnacja najważniejszych firm z wystawiania się na poligraficznych i okołopoligraficznych 28

24 targach, w tym na Targach Poligrafia 2013, jak również ograniczanie stoisk na Targach Drupa Spada lekko siła przetargowa nabywców (wydawców), chociaż w dalszym ciągu jest duża (w ,77). Spadek spowodowany jest z jednej strony zmianami wśród wydawców, którzy poszukują nowych źródeł przychodów, a z drugiej strony wzrosła trochę siła drukarń. Jednocześnie trzeba zaznaczyć, że naciski wydawców na drukarnie o wydłużanie terminów płatności doszły już do ściany ; oczekiwanie jeszcze dłuższych terminów niż 180 dni nie jest możliwe do spełnienia, ponieważ grozi niewypłacalnością drukarń. Nie są też dziś dużym problemem dla drukarń oczekiwania wydawców dotyczące terminowości dostaw oraz jakości produkcji. Te dwa elementy drukarnie traktują jako element normalnej pracy, a więc i odczucie nacisków w tym względzie jest mniejsze. Największy i to do wartości już naprawdę wysokich zanotował czynnik zwany groźbą substytutów produktów poligraficznych. W 2010 roku czynnik ten był na trzecim miejscu, a w 2012 roku był już na pierwszym miejscu z wartością 2,50. Substytuty produktów poligraficznych to nie tylko e-booki, których udział jest niski, chociaż dynamicznie wzrasta. Przede wszystkim substytutem mającym duży wpływ na działalność poligraficzną jest reklama w internecie i inne metody reklamy nie wymagające drukowania, np. elektroniczne bilbordy. Czynnik związany z natężeniem konkurencji stracił pierwsze miejsce i systematycznie spada, chociaż dynamika spadku w 2012 roku była mniejsza niż w roku Trochę mniejsza konkurencja wynika z porządkowania rynku poprzez upadłości najsłabszych oraz działania dywersyfikujące drukarń. Zamknięcie przez PAP Drukarni Naukowo-Technicznej było w 2012 roku największym ubytkiem konkurencji w sektorze drukarń dziełowych. W innych sektorach upadały raczej niewielkie drukarnie, prowadzone w ramach działalności gospodarczej osób fizycznych. W zasadzie wszystkie drukarnie podjęły działania zmierzające do rozszerzenia zakresu usług poligraficznych (najczęściej w kierunku opakowań), ale nie tylko, ponieważ niektóre zajęły się również dystrybucją lub działalnością związaną z przygotowywaniem treści dla e-mediów. Otoczenie konkurencyjne w poligrafii Targi Drupa 2012 Znakomitą analizą otoczenia konkurencyjnego są międzynarodowe targi poligraficzne Drupa, odbywające się co cztery lata w Düsseldorfie. Ostatnie takie wydarzenie miało miejsce w 2012 roku. Chociaż targi odbywają się 29

25 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 w Europie, to mają zasięg i znaczenie ogólnoświatowe. Wystawcy prezentują nie tylko gotowe maszyny, materiały i technologie do natychmiastowego stosowania w produkcji poligraficznej, ale również pokazują lub zapowiadają nowe rozwiązania, które prawdziwe premiery sprzedażowe będą miały w najbliższym czteroleciu. Jak wykazuje historia niektóre zapowiedzi nie wyszły poza prototypy, a niektóre z różnych powodów tylko chwilowo budziły zainteresowanie i nie uzyskały sukcesu sprzedażowego. Drupa jest też ważnym wydarzeniem w warstwie organizacyjnej, strukturze i liczbie wystawców oraz zwiedzających, liczbie dokonanych transakcji, temperaturze i zawartości rozmów, a także spotkań towarzyskich, ważnego elementu wszystkich tego typu imprez. W tym zakresie Drupa 2012 zaczęła się od wahań o udziale w targach wielu wystawców, rezygnacji niektórych, a ograniczenia powierzchni wystawienniczych w zasadzie wszystkich. Było też korzystanie ze wspólnych stoisk nie tylko siostrzanych firm lub ściśle współpracujących, alianse wystawiennicze czasami były tylko na tę imprezę. Również wyposażenie i aranżacje stoisk były zauważalnie skromniejsze w porównaniu z poprzednimi targami. Już po targach okazało się, że było ok. 20 proc. mniej zwiedzających, ale za to jak zauważali wystawcy procentowo więcej było osób decyzyjnych, a mniej zwiedzających, chcących poznać rozwiązania technologiczne i maszynowe wiedzę o tym można w dużej mierze pozyskać przez internet. Oszczędniejsi byli wystawcy i zwiedzający, ale jakość kontaktów wg jednych i drugich była lepsza. Branża poligraficzna przeżywa trudne czasy, wynikające z ogólnoświatowego kryzysu polityczno-finansowego oraz znaczącego rozwoju substytutów produktów poligraficznych, chociażby e-mediów. To było widać na Drupie Poligrafia musi w szybkim tempie zmienić się, a nie czekać, aż kryzys się skończy i nastąpi powrót lepszych czasów, lepsze czasy nie nastąpią, nastąpią inne czasy. Wielu po Drupie 2012 upatruje zmian w poligrafii i odzyskaniu poprzedniej pozycji gospodarczej za sprawą anonsowanej nowej technologii nanodruku. Słowo anonsowanej jest jak najbardziej na miejscu, ponieważ przekazano tylko wstępne informacje, nie pokazując pracujących maszyn, lub nawet nie dając zwiedzającym do wglądu odbitek drukarskich. Ale za sprawą świetnie przeprowadzonej akcji marketingowej oraz osoby głównego twórcy tego rozwiązania Benny ego Landy, wcześniej twórcy jednego z ważniejszych rozwiązań druku cyfrowego nanodruk jest postrzegany jako panaceum na kłopoty poligrafii. Nikt nie widział gotowego rozwiązania, nikt nie wie jak dokładnie będzie ono funkcjonowało, ale Benny Landa uzyskał od liderów producentów maszyn drukujących środki finansowe na kontynuowanie prac nad nanodrukiem. 30

26 Potwierdziły się dwa główne trendy rozwoju: wchodzenie drukowania cyfrowego na coraz to nowe obszary zastosowań oraz dużo nowych opracowań dla opakowań. Druk cyfrowy obejmuje coraz większy zakres drukowania nakładów książek, nie tylko dla nakładów poniżej tysiąca egzemplarzy. A to znaczy, że zaczyna być opłacalny i konkurencyjny w stosunku do dotychczasowych rozwiązań związanych z drukowaniem offsetowym. Dzieje się tak m.in. poprzez szersze zastosowanie drukowania zwojowego oraz zwiększania formatu drukujących cyfrowych maszyn arkuszowych. Takim przebojem było zaprezentowanie maszyn cyfrowych w formacie B2. Jednocześnie budowane są zintegrowane linie produkcyjne zawierające maszyny do drukowania oraz specjalnie zaprojektowane maszyny wykonujące operacje introligatorskie i wykończeniowe. Kompletność operacji produkcyjnych w jednej zintegrowanej linii zwiększa szanse drukowania cyfrowego. Druk cyfrowy znajduje coraz więcej zastosowań w drukowaniu opakowań zarówno na elastycznych materiałach jak również podłożach sztywnych. Tutaj także rozwój idzie w kierunku zwiększania formatów i integracji w liniach produkcyjnych operacji wytwarzania opakowań (np. pudełek). Drukujące zespoły cyfrowe wbudowywane są w hybrydowe maszyny drukujące, zawierające zespoły z innych technik drukowania. Oczywiście bardzo rozwijają się różne oprogramowania produkcyjne, ale większe znaczenie w ekonomiczności i elastyczności funkcjonowania drukarń mają oprogramowania związane z integracją różnych rozwiązań oraz zarządzania. Web-two-print, druk na żądanie, systemy zarządzania typu MIS czy ERP to nie tylko hasła, ale coraz doskonalsze rozwiązania pozwalające drukarniom lepiej funkcjonować. Można by jeszcze opisywać rozwiązania z zakresu materiałowego, ochrony środowiska (ugruntowywania się dotychczasowych certyfikatów i wprowadzania nowych), poszczególnych rozwiązań techniczno-technologicznych, ale zakres niniejszej książki na to nie pozwala, a ponadto jedna książka to za mało. Czy pieniądze wydane na projekt Benny ego Landy nie okażą się ich marnotrawieniem oraz które z propozycji przetrwają to okaże się zapewne na następnej Drupie w 2016 roku. Otoczenie konkurencyjne w poligrafii Rynek wydawniczy Rynek wydawniczy książek, czasopism i gazet w pewnym sensie pozostaje najważniejszym rynkiem, decydującym o obliczu poligrafii, niezależnie od dynamicznego rozwoju opakowań. Zmiany w poszczególnych segmentach i opisujące poszczególne wskaźniki nie są jednakowe. 31

27 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 Rynek wydawniczy książki Lata książki tytuły nakłady w mln egz. 175,6 115,6 102,8 81,0 83,4 93,7 90,3 średni nakład w egz egzemplarze tytuły średni nakład w egz. nakłady w mln egz. 200, , , , , , , , , ,0 0 0, mln egzemplarzy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Rok 2012 przyniósł pewne zmiany we wskaźnikach opisujących rynek książki, czy jest to zmiana tendencji, czy tylko jednorazowe wahanie okaże się w następnych latach. Jeden trend jest niezmienny, a nawet osiąga większą dynamikę liczby tytułów. Analizując jeszcze dalej ten element, widać także liczby tytułów pierwszych wydań. Jak w soczewce widać walkę wydawnictw o klienta większą paletą propozycji oraz dostarczaniem nowości. Skraca się życie poszczególnych tytułów coraz krótszy cykl życia produktów jest tendencją dotykającą nie tylko książki, ale i inne produkty. Zmieniła się natomiast tendencja dotycząca nakładów książek, po raz pierwszy od 2005 roku łączne nakłady są mniejsze niż w roku poprzednim. O ile w 2011 roku było ok. 10 mln egzemplarzy więcej niż w roku 2010, to rok 2012 przyniósł spadek nakładów o ok. 3 mln egzemplarzy. Patrząc na wykres wieloletni powstaje pytanie, czy nakłady będą stabilne, czy nakłady będą w dalszym ciągu się obniżały tak jak pokazał to 2012 rok? Oczywiście konsekwencją wymienionych wyżej wyników jest spadek średniego nakładu. Gdy w 2011 roku średni nakład szedł w górę i zbliżał 32

28 się do 3 tys. egz., to w 2012 roku był bliższy 2,5 tys. egz. Wyniki te mogą uzasadniać tezę, że coraz więcej książek będzie drukowanych w technice cyfrowej. Już wcześniej wspomniano, że cyfrowe maszyny drukujące umożliwiają opłacalne drukowanie większych nakładów niż 500 egz. i proponowane są zintegrowane linie wykonywania książek w oprawie miękkiej oraz twardej, zawierające moduły drukowania cyfrowego i operacji introligatorskich. Istotnym elementem tego typu rozwiązań jest szybki czas wykonania nakładu oraz bardzo małe ilości makulatury technologicznej wynikające z małej ilości egzemplarzy makulaturowych od wykonania pierwszej odbitki do wykonania odbitki nakładowej (z akceptowalną jakością). Rynek wydawniczy gazet tys. egzemplarzy Lata gazety tytuły nakłady mln egz. 1390,5 1433,7 1153,3 1353,1 994,1 930,7 876,4 średni nakład w tys. egz jednorazowy nakład w tys. egz tytuły średni nakład w tys. egz. nakłady mln egz , , , ,0 800,0 600,0 400,0 mln egzemplarzy Otoczenie konkurencyjne w poligrafii ,0 0,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Kryzysem najbardziej dotknięty jest rynek gazetowy. Spada liczba tytułów oraz cały czas spada łączny nakład. W stosunku do 1990 roku pozostało tylko 1/3 tytułów i 2/3 łącznego nakładu, natomiast wzrasta średni nakład wydania. Rodzi się pytanie, jak wydawnictwa gazetowe pomimo 33

29 RYNEK KSIĄŻKI W POLSCE 2013 takiego trendu oraz spadku wpływów z reklam jeszcze utrzymują rentowność? W dużej mierze wpływy z reklam i sprzedaży egzemplarzowej zostały zastąpione wpływami ze sprzedaży treści w internecie. O ile na początku wszystkie gazety wchodząc do internetu udostępniały treść wydań archiwalnych za darmo, to obecnie każą sobie za to płacić, a ponadto przygotowują treści, które są dostępne za opłatą wyłącznie w internecie. Dotyczy to szczególnie różnego rodzaju analiz oraz zbiorczych zestawień wskaźników. Rynek wydawniczy czasopism Lata czasopisma tytuły nakłady mln egz. 679,3 1776,8 1552,3 1795,5 1453,6 1436,9 1241,7 średni nakład w egz jednorazowy nakład (w egz.) tytuły średni nakład w egz. nakłady w mln egz , , , ,0 egzemplarze , ,0 800,0 600,0 400,0 mln egzemplarzy , ,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. Na rynku czasopism po paru latach u, w 2012 roku spadła liczba tytułów, było ich mniej niż w 2010 roku. Łączne nakłady cały czas spadały, a średni nakład ustabilizował się na poziomie bliskim 11,5 tys. egz. Spadek liczby reklam oznacza najczęściej mniej stron w czasopiśmie, co trochę zmniejsza koszty ich produkcji dla wydawnictw. Ale oczywiście nie jest to z kolei dobra sytuacja dla drukarń, które mają mniejszą produkcję w działach drukowania. 34

30 Niedostępne w wersji demonstracyjnej. Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki w serwisie