Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspekt doświadczania muzyki
|
|
- Katarzyna Kołodziej
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 EWA CIENIEK Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie LAUREATKA NAGRODY IKARY PSYCHOLOGII 2012 Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspekt doświadczania muzyki Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspekt doświadczania muzyki 339
2 Recenzja Recenzent: dr Krzysztof Gąsior Tematyka artykułu koncentruje się wokół problematyki dotyczącej doświadczania muzyki przez człowieka. We wstępie Autorka krótko wprowadza Czytelnika w omawiane zagadnienie, wyjaśniając źródła ewolucyjne i kulturowe muzyki, ale i sam termin. Następnie omawia mózgową organizację percepcji słuchowej. Jest to niewątpliwie dobre wprowadzenie do zagadnienia przetwarzania muzyki przez mózg. Dominantą artykułu jest omówienie przez Autorkę modelu rozpoznawania muzyki I. Peretz i M. Colthearta. Omówienie to jest klarowne i jasne, ukazuje najważniejsze aspekty muzycznego mózgu. W kolejnych częściach artykułu Autorka porównuje mózg muzyka i mózg laika, wskazując na niezwykłe zdolności muzyczne, które rozwijają się już od pierwszych lat życia dziecka. Słuch absolutny bowiem, który leży u podłoża tych zdolności, zdaje się być zdolnością wrodzoną, tylko częściowo poddającą się kształtowaniu. Żadne ćwiczenia nie zapewniają możliwości jego pojawienia się. Niezwykle interesującym zagadnieniem dla Czytelnika może być przedstawienie przez Autorkę zjawiska synestezji, czyli barwnego słyszenia. Jest to jedno z najciekawszych zjawisk w muzyce, kiedy to słuchacz może doświadczać nie tylko dźwięków, ale i barw. Muzyka okazuje się być, jak w podsumowaniu stwierdza Autorka, źródłem wrażeń wielomodalnych i dalej niezależnie od tego, czy człowiek celowo poszukuje muzyki, czy jest na nią skazany [ ] muzyka posiada niezwykle dużą siłę oddziaływania na człowieka. Podsumowując, stwierdzić należy, że recenzowany artykuł napisany jest z dużą starannością, językiem czytelnym, a sposób przedstawienia omawianego zagadnienia może zachęcić cczytelnika do dalszych poszukiwań. Piśmiennictwo, na którym oparła się Autorka nie tylko polsko-, ale i anglojęzyczne. Aby nie było tak słodko, jedna uwaga: warto podawać imiona cytowanych autorów. 340 Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki
3 Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie wybranych zagadnień związanych z doświadczaniem muzyki przez człowieka. Zostaną omówione wyniki badań pozwalających wnioskować o neuronalnych korelatach doświadczania różnych aspektów muzyki przez człowieka, jak również przybliżony zostanie związek muzyki z synestezją oraz model percepcji muzyki zaproponowany przez Peretz i Coltheart. Zaznaczone zostaną również różnice w zakresie doświadczania muzyki pomiędzy muzykami oraz osobami niezwiązanymi procesjonalnie z muzyką. Słowa kluczowe: mózgowa organizacja doświadczania muzyki, synestezja, kolorowe słyszenie Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki 341
4 Trudno jest wskazać źródła muzyki. Człowiek nie zawdzięcza jej umiejętności przetrwania, muzyka nie zagwarantowała również zdolności zdobywania pokarmu. Człowiek nauczył się tworzyć oraz odbierać muzykę niejako na uboczu ewolucji, wykorzystując połączenia neuronalne w mózgu, które prawdopodobnie ukształtowały się, by pełnić funkcje inne niż muzyczne (Sacks, 2009). Pinker (za: Sacks, 2009) skłania się nawet ku tezie, że ujmując temat muzyki z punktu widzenia biologii, jest ona dla człowieka bezużyteczna, a umiejętności adaptacyjne człowieka nie uległyby zmianie, gdyby muzyka przestała istnieć. Wydaje się jednak, że wniosek ten jest zbyt daleko idący. Muzyka towarzyszyła człowiekowi od zawsze, jej początek związany jest ze śpiewem. Z czasem człowiek nauczył się wytwarzać instrumenty i łączyć wydobywające się z nich dźwięki z ludzkim głosem, tworząc magiczną całość zdolną przemówić do bogów. Pierwsi ludzie wystukiwali rytmiczne uderzania podczas obrzędów religijnych, tworzyli pieśni uprzyjemniające pracę i zabawę. Za pomocą muzyki oddawano cześć bogom, okazywano miłość, wyrażano emocje. Największy wpływ na formę muzyki europejskiej miała kultura starożytna. Termin muzyka wywodzi się ze starożytnej Grecji słowo musike oznaczało wszelką sztukę, którą opiekowały się Muzy. Wraz z postępem cywilizacji muzyka nabierała bardziej świeckiego charakteru. Zaczęto zwracać uwagę nie tylko na możliwość wzbudzania silnych przeżyć emocjonalnych, ale również na jej wartość estetyczną. Tworzono utwory, które zachwycały ze względu na swoje brzmienie, ale także budowę. Współcześnie muzyka pojawia się w różnych sytuacjach towarzyszy ważnym uroczystościom, jak również codziennym czynnościom, jak dojazd do szkoły, pracy lub robienie zakupów. Występuje tak powszechnie, że często człowiek nie zauważa jej obecności (Chomiński, Wilkowska-Chomińska, 1989; Kowalska, 2001). Mózgowa organizacja percepcji słuchowej Doświadczanie muzyki rozpoczyna się od percepcji przez człowieka poszczególnych elementów dźwięku. Odbywa się to poprzez przekształcanie fizycznych właściwości fal akustycznych na impulsy nerwowe. Wędrująca fala dźwiękowa dociera do ucha i wprawia w ruch kolejne struktury narządu słuchu, docierając do komórek receptorowych (komórek włosowatych narządu Cortiego) znajdujących się w błonie podstawnej ucha wewnętrznego. Komórki receptorowe charakteryzują się znaczną specjalizacją w odbiorze bodźców słuchowych. Szczególnie widoczne jest to w zakresie kodowania informacji o wysokości danego dźwięku, co ma swoje odzwierciedlenie w organizacji tonotopowej układu słuchowego. W zależności od częstotliwości fali, amplituda powoduje drganie odmiennych miejsc błony podstaw- 342 Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki
5 nej, specyficznych dla danej wysokości dźwięku. Fale odpowiadające niskim tonom, o niskiej częstotliwości, pociągają za sobą drgania błony o maksymalnej amplitudzie w okolicy szczytu ślimaka. Z kolei fale odpowiadające wysokim dźwiękom, o wysokiej częstotliwości, powodują drgania w początkowym odcinku ślimaka. Informacja słuchowa jest przesyłana przez odmienne, zależnie od wysokości tonu, włókna nerwu słuchowego i doprowadzana do różnych miejsc w ośrodkach słuchowych (Critchley, Henson, 1980; Kalat, 2006; Konturek, 1998; Sadowski, 2007). Analogicznie jak w obszarach korowych innych modalności zmysłowych, w korowej okolicy słuchowej można wyróżnić: pierwszorzędowy obszar dla wrażeń słuchowych (kora projekcyjna) oraz pole słuchowej drugorzędowe kojarzeniowe, asocjacyjne (Darby, Walsh, 2008; Sadowski 2007). Pierwszorzędowa kora słuchowa (rysunek 2) znajduje się w skroniowych zakrętach poprzecznych zakręty Heschla. Występuje w niej organizacja tonotopowa. Wyraża się to w odmiennej lokalizacji obszarów odpowiadających za odbiór poszczególnych dźwięków. Tony wysokie reprezentowane są w części przedniej, z kolei tony niskie w części tylnej tej okolicy kory mózgu. Informacja zmysłowa z każdego ucha dociera do pierwszorzędowej kory słuchowej w obydwu półkulach. Pomimo, że reprezentacja ta jest obustronna, nie jest jednak jednakowa każde ucho ma silniejszą reprezentację w półkuli przeciwległej (Darby, Walsh, 2008). Rysunek 1. Płaty mózgowia, pień mózgu i móżdżek. Pobrane z: toolsvis/mapplerproject/brain.html. Obszar kory pierwszorzędowej otacza kora słuchowa asocjacyjna (rysunek 2). Zlokalizowana jest ona bardziej ku tyłowi i bocznie w zakręcie skroniowym górnym (odpowiada polu 22 i 42 według Brodmana). W obszarze tym dokonywana jest analiza i synteza informacji słuchowych, odpowiada, więc za różnicowanie i identyfikację bodźców słuchowych (Darby, Walsh, 2008; Narkiewicz, Moryś, 2001; Sadowski, 2007). Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki 343
6 Rysunek 2. Powierzchnia boczna przodomózgowia. Pobrane z: toolsvis/mapplerproject/brain.html. Przetwarzanie muzyki przez mózg Muzyka może być przetwarzana przez mózg w różnorodny sposób: rozproszony, hierarchiczny oraz zgodnie z zasadą asymetrii funkcjonalnej. Zgodnie z pierwszą teorią w mózgu nie istnieje jedna, nadrzędna okolica odpowiedzialna za doświadczanie muzyki. Słuchanie muzyki jest związane z wieloma czynnościami psychicznymi: zaangażowane są procesy pamięci i uwagi, jak również procesy odpowiedzialne za emocje, reakcje motoryczne, analizę struktury czasowej utworu, porównywanie wysokości słyszanych dźwięków. Różnorodność wyzwalanych przez muzykę reakcji powoduje, że aktywacji kory słuchowej towarzyszy również aktywacja innych obszarów: fragmentów płata skroniowego, ciemieniowego, czołowego, jak również móżdżku oznaczonych na rysunku 1 (Karwowska, Kudlik, 2012; Reuter, Przybysz, 2008). Dynamiczny rozwój technik badawczych umożliwiających obrazowanie pracy mózgu, umożliwił wyznaczenie okolic mózgowia szczególnie zaangażowanych w proces analizy poszczególnych elementów muzycznych, jak barwa lub rytm (por. Stewart i in., 2006). Analiza aktywności mózgowej podczas spostrzegania wysokości tonu wykazała częstszą oraz bardziej intensywną aktywację w drugorzędowej okolicy słuchowej niż w pierwszorzędowym obszarze kory. Gdy analizie podlegała barwa dźwięku, zaobserwowano obustronną aktywację tylnych i górnych części płatów skroniowych oraz okolicy górnej bruzdy skroniowej oznaczonej na rysunku 2 (Stewart i in., 2006). Dodatkowo zaobserwowano aktywację górnego zakrętu skroniowego (rysunek 2) w sytuacji rozpoznawania różnych utworów. Gdy słyszaną 344 Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki
7 melodię należało różnicować jako znaną lub nieznaną, szczególnemu pobudzeniu ulegały środkowe części tego zakrętu. Z kolei podczas analizy słyszanych dźwięków pod względem harmonii wykazano odpowiedź z obszarów znajdujących się w płacie ciemieniowym oraz potylicznym (Karwowska, Kudlik, 2012). Szczególnie zwiększoną aktywację przedniego płata móżdżku oraz obszarów podstawnych mózgu zaobserwowano podczas analizy rytmu, co jest potwierdzeniem silnego powiązania procesów muzycznych oraz motorycznych. Percepcja rytmu może więc zależeć od mechanizmów ruchowych zaangażowanych w jego wykonywanie (wyobrażenie sobie wystukiwania rytmu). Wyniki badań sugerują interakcję pomiędzy ruchem ciała a spostrzeganiem rytmu, w której następują zmiany w percepcji rytmu narzucone przez ruch ciała (Stewart i in., 2006). Słuchanie i granie muzyki wywołuje odpowiedź kory motorycznej (rysunek 2), również gdy obserwowana i słuchana jest gra innej osoby. W badaniach zaobserwowano aktywację okolicy przedruchowej oraz pierwszorzędowego obszaru kory sensomotorycznej (rysunek 2) u muzyków, zarówno w czasie przygotowywania się do grania, w ciągu wykonywania czynności, jak i podczas wyobrażania sobie gry na instrumencie. Profesjonalni muzycy oraz amatorzy różnią się w zakresie obszarów, które ulegają aktywacji podczas rzeczywistej i wyobrażeniowej gry na instrumencie. Podczas rzeczywistego wykonywania czynności w obu grupach obserwowano obustronne pobudzenie pierwszorzędowych obszarów kory motorycznej i kory sensomotorycznej, jak również górnej części kory ciemieniowej, przy czym u amatorów wystąpiła obustronna aktywacja, natomiast u muzyków jedynie po lewej stronie. Dodatkowo u profesjonalnego muzyka wykazano pobudzenie pierwszorzędowej kory słuchowej. W sytuacji wyobrażeniowego grania na instrumencie pobudzeniu ulegały: u muzyków pierwszorzędowa kora ruchowa oraz dodatkowy obszar ruchowy u muzyków po lewej stronie, natomiast u amatorów obustronnie (Karwowska, Kudlik, 2012). Hierarchiczność doświadczania muzyki odnosi się do odmiennego przetwarzania prostych i złożonych elementów muzyki. Pierwszorzędowa kora słuchowa zaangażowana jest w analizę elementarnych cech dźwięku (np. wysokość, głośność). Obszary kory drugorzędowej odpowiadające za różnicowanie i rozpoznawanie bodźców słuchowych, biorą udział w analizie bardziej skomplikowanych elementów muzyki: organizacji czasowej dźwięków, struktury rytmicznej melodii, harmonii czy konturu muzycznego (por. Zawadzka, Domańska, 2009). Wiele danych wskazuje również na możliwość istnienia trzeciorzędowej kory słuchowej, odpowiedzialnej za syntezowanie powyższych informacji, a poprzez to całościową analizę słyszanego utworu muzycznego. Hierarchiczny charakter przetwarzania muzyki zdaje się potwierdzać odmienna aktywność obszarów kory mózgowej, znajdujących się na różnych piętrach analizy bodźców, w odpowiedzi na dźwięki muzyczne różniące Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki 345
8 się czasem trwania. Wyróżnić można dwa rodzaje odpowiedzi: trwałą (utrzymującą się niezmiennie podczas stymulacji dźwiękowej) oraz krótkotrwałą (trwającą około 5 s od zadziałania bodźca muzycznego). Pierwszy rodzaj odpowiedzi związany jest z aktywnością pierwszorzędowej kory słuchowej, natomiast drugi z aktywacją licznych jąder otaczających zakręt Heschla (Karwowska, Kudlik, 2012; Reuter, Przybysz, 2008). Zgodnie z teorią asymetrii mózgu prawa i lewa półkula mózgu różnią się pod względem anatomicznym i funkcjonalnym. Asymetria ta jest szczególnie widoczna w obszarach zaangażowanych w analizę słuchową bodźców: planum temporale (tzw. płaszczyzna skroniowa) oraz pierwszorzędowe okolice słuchowe. Przejawia się ona w postaci większej powierzchni lub długości planum temporale (średnio o jedną trzecią) w lewej półkuli mózgu (Górka, Grabowska, Zagrodzka, 2005; Kalat, 2006; Sadowski, 2007; Springer, Deutsch, 2005). Do niedawna wielu badawczy wskazywało prawą półkulę mózgu jako odpowiedzialną za percepcję muzyki. Pogląd ten posiadał swoje odzwierciedlenie we wnioskach pochodzących z wielu obserwacji pacjentów będących po udarze mózgu. Udar lewej półkuli powodował zaburzenia językowe, jednak często zachowana pozostawała zdolność śpiewania. Natomiast udar prawej półkuli z reguły pozbawiał osobę umiejętności muzycznych, nie wpływając na funkcje mowy. Podobnych wniosków dostarczyła analiza wyników testów muzycznych wykonywanych przez osoby badane zarówno przed, jak i po operacji usunięcia lewego lub prawego płata skroniowego, podobnie jak ocena zdolności śpiewania u pacjentów poddanych próbie Wady w prawej półkuli (Karwowska, Kudlik, 2012; Reuter, Przybysz, 2008; Sadowski, 2007). Koncepcja dominacji prawej półkuli w zakresie przetwarzania bodźców muzycznych nie jest jednak jednoznaczna. Obecnie uważa się, że przetwarzanie elementów muzycznych, podobnie jak inne procesy poznawcze, jest związane z funkcjonowaniem obu półkul mózgowych (Karwowska, Kudlik, 2012; Springer, Deutsch, 2005). Analiza wyników badań dotyczących spostrzegania bodźców muzycznych u osób z lewo- i prawostronnymi uszkodzeniami mózgu dokonana przez Zatorre (za: Springer, Deutsch, 2005), jak również Platela i współpracowników (1997) wykazała, że prawa półkula pełni decydującą rolę w zakresie różnicowania wysokości dźwięku oraz barwy dźwięku, natomiast lewa istotnie wpływa na poprawne identyfikowanie rytmu oraz odpowiada za dostęp do muzycznej wiedzy semantycznej umożliwiającej identyfikację i rozpoznawanie melodii. Inna koncepcja odnosząca się dominującej roli różnych półkul w zakresie przetwarzania odmiennych aspektów dźwiękowych dotyczy odmiennych preferencji przetwarzania informacji przez każdą z półkul. Zgodnie z nią, lewa półkula predysponowana jest do dokonywania analizy szczegółowych informacji, w przypadku 346 Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki
9 bodźców muzycznych ma to szczególne znaczenie w percepcji takich aspektów, jak czas trwania utworu, kolejność, sekwencja dźwięków, rytm. Lewa półkula odgrywa szczególną rolę w sytuacji odbioru utworu muzycznego, gdy istotne są szczegółowe wskazówki, np. odnoszące się do interwałów muzycznych. Natomiast domeną prawej półkuli jest analiza informacji na ogólnym, globalnym poziomie, co jest niezbędne podczas zapamiętywania tonów, rozpoznawania melodii, oceny barwy i nasilenia dźwięku, analizy harmonii i metrum, gdy nie zachodzi potrzeba dokładnego i precyzyjnego analizowania materiału muzycznego. Przetwarzanie muzyki odbywa się przy udziale obu półkul, natomiast lateralizacji podlegają poszczególne aspekty jej doświadczania (Reuter, Przybysz, 2008; Springer, Deutsch, 2005). Model rozpoznawania muzyki W rozważaniach na temat doświadczania muzyki warto zwrócić również uwagę na możliwość istnienia wspólnego mechanizmu odpowiedzialnego za analizę konturu melodycznego słyszanych bodźców muzycznych oraz intonacji językowej. Kontur melodyczny, rozumiany jako kierunek melodii, może być wznoszący lub opadający. Jego prawidłowa percepcja ma wpływ na odpowiednie rozumienie intonacji słyszanych słów (swoistej melodii wypowiedzi) oraz intencji nadawcy. Wskazuje to na równoległą pracę systemu językowego oraz muzycznego, w której drugi wspiera i uzupełnia pierwszy z nich, pozostając przy tym jednak odrębnym i niezależnym systemem. Wobec powyższego istotne wydaje się przybliżenie kwestii, w jaki sposób człowiek odbiera muzykę. Spójny model dotyczący mechanizmów zaangażowanych w rozpoznawanie muzyki zaproponowali Peretz i Coltheart (2003), na podstawie analizy danych pochodzących z badań pacjentów z uszkodzeniem mózgu. Swoją koncepcję stworzyli na podłożu teorii modularności Fodora. Zgodnie z tą teorią umysł ludzki składa się z wyspecjalizowanych jednostek umysłowych (modułów) analizujących informacje określonego typu, np. słuchowych, wzrokowych. Umysłowe moduły charakteryzują się kilkoma właściwościami (za: Peretz, Coltheart 2003): szybkim i automatycznym przeprowadzaniem operacji, wyspecjalizowaniem w przetwarzaniu specyficznego rodzaju informacji, informacyjnym zamknięciem (informational encapsulation) ponadto moduły powinny posiadać neuronalne odzwierciedlenie w mózgu oraz być wrodzone. Jednak jak wskazuje Peretz i Coltheart, ostatnia właściwość jest raczej typowa niż niezbędna dla modułów psychicznych. Najważniejszą cechą jest informacyjne zamknięcie rozumiane jako zabezpieczenie przetwarzanych przez moduł informacji przy pomocy systemu centralnego, który zaangażowany jest w wykonywanie wyższych operacji poznawczych. Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki 347
10 Zgodnie z modelem Peretz i Coltheart poszczególne aspekty analizy muzycznej kontrolowane są dzięki skoordynowanej pracy różnych modułów, z których każdy charakteryzuje się specyficznym sposobem przetwarzania informacji, niezależnie od aktywności innych modułów (Peretz, Coltheart, 2003; Springer, Deutsch, 2005). Model muzycznego mózgu zakłada istnienie dwóch równoległych i w dużym stopniu niezależnych od siebie modułów: organizacja informacji melodycznej oraz organizacja informacji rytmicznej. Pierwszy z nich składa się z trzech komponentów odpowiadających za analizę konturu melodycznego, analizę interwałów oraz kodowanie tonalne. Natomiast drugi zorganizowany jest w postaci dwóch komponentów odpowiadających za przetwarzanie rytmu oraz metrum. Dodatkowo wyróżniono moduł dekodowanie warstwy dźwiękowej wypowiedzi, który nie jest specyficzny dla przetwarzania muzyki, jednakże bierze on udział w globalnej analizie akustycznej bodźca słuchowego (Berkowska, Laskowska, Michalak, 2004; Peretz, Coltheart, 2003). W modelu bodźcem początkowym może być jakikolwiek bodziec akustyczny. Sugeruje to, że segregacja słuchowa mieszaniny różnych dźwięków jest najpierw poddawana analizie w module, dla którego charakterystyczne jest przetwarzanie wszystkich bodźców słuchowych, nie tylko muzycznych. Prawdopodobnie aktywacja modułu muzycznego lub językowego jest zależna od właściwości dźwięku początkowego. Istotne jest, że nie ma nadrzędnego systemu, który przyporządkowuje poszczególne aspekty bodźca słuchowego odpowiednio do modułów odpowiedzialnych za przetwarzanie muzyczne albo językowe. Wszystkie informacje zawarte w bodźcu początkowym (np. w piosence) przesyłane są równocześnie do wszystkich modułów. Jedynie moduły, które specjalizują się w analizie danego rodzaju informacji, zostają aktywowane w odpowiedzi na konkretne elementy informacji słuchowej. Peretz i Coltheart porównują to zjawisko do siatkówki oka, która nie reaguje na docierające do niej fale dźwiękowe (Peretz, Coltheart, 2003). Mózg muzyka mózg laika Biorąc pod uwagę dane pochodzące z obserwacji profesjonalnych muzyków, można stwierdzić, że często odznaczają się oni niezwykłymi zdolnościami: bez trudności zapamiętują długie i skomplikowane utwory muzyczne, często również z łatwością wydobywają je z pamięci oraz sprawnie przekładają je na zapis nutowy. Uwzględniając te ponadprzeciętne umiejętności, można przypuszczać, że istnienie zależność pomiędzy zdolnością mózgu do przetwarzania bodźców muzycznych a przygotowaniem i doświadczeniem muzycznym. Liczne badania potwierdziły to założenie. Schneider i współpracownicy (za: Reuter, Przbysz, 2008) odkryli, że objętość 348 Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki
11 istoty szarej w zakrętach Heschla u profesjonalnych muzyków jest o 130% większa, w porównaniu do osób nieposiadających formalnego wykształcenia muzycznego. Z kolei Elbert, Pantev i Wienbruch (za: Reuter, Przbysz, 2008) dowiedli reorganizacji kory somatosensorycznej (rysunek 2) u muzyków, którzy grają na instrumentach strunowych: reprezentacja palców lewej ręki, używanych do dociskania strun, była istotnie większa (zauważono przesunięcie aktywności z obszaru reprezentującego palce w kierunku obszaru z reguły reprezentującego dłoń), w przeciwieństwie do osób, które nie grały na tych instrumentach. Dodatkowo naukowcy zaobserwowali zależność z wiekiem, w jakim muzycy zaczęli grać: im wcześniej rozpoczynali naukę, tym można było zaobserwować większe zmiany w korze somatosensorycznej. Natomiast w badaniach Schlauga (za: Karwowska, Kudlik, 2012; Sacks, 2009) okazało się, że przednia część spoidła wielkiego mózgu jest znacznie większa u profesjonalnych muzyków niż u osób bez formalnego wykształcenia muzycznego. Odkrycie to jest zgodne z faktem, iż aby poprawnie wykonać dany utwór, muzycy potrzebują doskonałej i automatycznej koordynacji obu rąk. W badaniach tych również stwierdzono zależność z wiekiem, w którym muzycy rozpoczęli naukę gry na instrumencie: na zaobserwowane różnice w wielkości ciała modzelowatego (łączącego prawą i lewą półkule) miały wpływ rezultaty głównie tych osób, które zaczęły grać przed siódmym rokiem życia. Uwzględniając wyniki tych eksperymentów, można stwierdzić o istnieniu zależności pomiędzy indywidualnym rozwojem jednostki i zdobywanym w trakcie tego rozwoju doświadczeniem muzycznym a występującą organizacją mózgu w zakresie funkcji muzycznych (Karwowska, Kudlik, 2012; Reuter, Przybysz, 2008; Springer, Deutsch, 2005).Warto zaznaczyć, że powyższa zależność dotyczy również osób charakteryzujących się słuchem absolutnym (umiejętność poprawnego nazwania słyszanego dźwięku, bez porównywania go z dźwiękiem odniesienia). Jednakże pomimo, że wcześnie rozwijana wrażliwość muzyczna oraz nauka gry na instrumencie w znacznym stopniu wpływają na ukształtowanie się słuchu absolutnego, nie zapewniają jednak jego wystąpienia. Niemniej, zaobserwowano większą przednią część zakrętu skroniowego górnego lewej półkuli, powiązaną z rozpoczęciem ćwiczeń około siódmego roku życia (Karwowska, Kudlik, 2012). Kolorowa muzyka Bodźce muzyczne mogą być źródłem różnego rodzaju wrażeń kolorów i kształtów: Pierwsze dźwięki były jak różne odcienie szarości od jasnej do ciemnej; pojawiały się wzdłuż lekko zakrzywionej, nakrapianej złotem wstęgi. Tło było czarne, lecz Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki 349
12 przełamane innymi kolorami. Widziałam poruszające się kształty fuksji, i słyszałam ciche dźwięki jak kliknięcia, uderzenia, tworzące niemal rytm perkusyjny. Kiedy słuchałam, wraz z dźwiękami pojawiały się czarne kształty, a inne formy ukazywały się z lewej strony, przechodząc horyzontalnie na prawo, w poprzek dołu, jakbym je oglądała na ekranie filmowym. (Rogowska, 2007, s. 15) Zjawisko to nazywane jest synestezją, barwnym słyszeniem. Termin synestezja wywodzi się z języka grackiego od słów syn razem oraz aisthesis czucie, i oznacza jedność wrażeń. Jest to współwystępowanie wrażeń pochodzących z różnych modalności przy pobudzeniu jednego analizatora, np. widzenie określonych kolorów przy słyszeniu konkretnych dźwięków lub instrumentów. Jest mimowolną projekcją abstrakcyjnych skojarzeń, które nie ulegają zmianie w ciągu życia (Rogowska, 2002; Sobczak, 2006; Szewczuk, 1979). Do najczęściej występujących form synestezji należy synestezja barwnego słyszenia, która nazywana jest również chromestezją lub synopsją. Może być wywoływana przez konkretną wysokość dźwięku, tonację muzyczną, barwę jakiegoś instrumentu, jak również brzmienie ludzkiego głosu, poszczególne głoski lub słowa, litery i cyfry. Każdy dźwięk otaczającej człowieka rzeczywistości może być źródłem doznania synestetycznego. Barwne słyszenie może być rozumiane dwojako: (1) jako rodzaj synestezji, w której bodźce innej modalności niż wzrokowej wywołują wrażenie widzenia kolorów; (2) jako doświadczanie widzenia barwnego podczas stymulacji słuchowej (Reber, Reber, 2002; Rogowska, 2002, 2007). Scholes (za: Rogowska, 2002/2007).wskazuje, że synestezję w muzyce wywołuje pięć sytuacji: (1) Kolor powiązany jest z twórczością kompozytorów, np. muzyka Mozarta charakteryzowana jest jako niebieska; (2) Barwy odpowiadają poszczególnym utworom, np. Aida jest niebieska; (3) Kolor kojarzony jest z tembrem głosu lub barwą dźwięku poszczególnych instrumentów, np. dźwięk fletu jest fioletowy, klarnetu żółty; (4) Barwa związana jest z tonacją muzyczną, np. tonacja E-dur jest niebieska, a D-dur pomarańczowa; (5) Kolor kojarzony jest z absolutną wysokością dźwięku, np. dźwięk h jest szary, (6) zielony (Rogowska, 2002/2007). Z badań nad występowaniem synestezji w środowisku muzyków (Rogowska, 2002) wynika, że synestezja przejawia się najczęściej wśród muzyków instrumentalistów, którzy grają na instrumentach klawiszowych (takich jak: fortepian, akordeon, organy). Zjawisko synestezji połączone jest ze zdolnością słuchu absolutnego, natomiast nie ma związku z płcią. Ponadto, jak wskazują wypowiedzi muzyków, synestezja kształtuje nowy, odmienny od typowego charakter doświadczania muzyki, pomaga lepiej ją zrozumieć i wyrazić. 350 Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki
13 Podsumowanie Doświadczenie muzyki przez człowieka może odbywać się w różnorodny sposób: hierarchiczny, rozproszony lub zgodnie z teorią lateralizacji. Wiąże się z aktywacją różnorodnych obszarów mózgu zorganizowanych w okolicy płata skroniowego, ciemieniowego, czołowego, jak również móżdżku. Okolice skroniowe odpowiadają za analizę barwy słyszanego dźwięku oraz biorą udział w klasyfikowaniu słyszanej melodii jako znanej lub nieznanej. Gdy analizie podlega harmonia utworu aktywacji, ulegają ośrodki zlokalizowane w płacie ciemieniowym i potylicznym. Analiza rytmu wzbudza aktywację obszarów móżdżku, natomiast analiza tonu w drugorzędowej kory słuchowej. Holistyczna analiza utworu muzycznego jest możliwa dopiero przy współpracy wszystkich ośrodków zaangażowanych w doświadczanie różnych cech dźwięków. Muzyka może być źródłem wrażeń wielomodalnych. Najczęściej występującą formą synestezji jest barwne słyszenie. Z reguły powstaje ono pod wpływem stymulacji słuchowej. Różnorodne cechy dźwięku, jak również całe utwory mogą przyczynić się do wzbudzania u słuchacza współwrażeń w postaci kolorowych kształtów lub figur. Synestezja kolorowego słyszenia bardzo często występuje w środowisku muzyków, wzbogacając ich możliwości doświadczania i rozumienia słyszanego lub komponowanego utworu. Niezależenie od tego, czy człowiek celowo poszukuje muzyki, czy jest na nią skazany poprzez jej wszechobecność we współczesnym świecie, czy jest uzdolniony muzycznie lub uważa siebie za pozbawionego jakiegokolwiek muzycznego talentu, czy też od tego, w jaki sposób jej doświadczanie jest zorganizowane w mózgu, muzyka posiada niezwykle dużą siłę oddziaływania na człowieka. Nie pozostaje ona dla niego bez znaczenia, a życie bez niej wydaje się być utrudnione w bardzo dużym stopniu. Bibliografia Berkowska, M., Laskowska, I., Michalak, M. (2004). Zaburzenia w zakresie rozpoznawania muzyki. Polskie Forum Psychologiczne, 9(1), Chomiński, J., Wilkowska-Chomińska, K. (1989). Historia muzyki. Część I. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne. Critchley, M., Henson, R. A. (1980). Music and the brain. Studies in the neurology of music. London: William Heinemann Medical Books Limited. Darby, D., Walsh, K. (2008). Neuropsychologia kliniczna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Górka, T., Grabowska, A., Zagrodzka, J. (2005). Mózg a zachowanie. Warszawa: PWN. Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki 351
14 Kalat, J. W. (2006). Biologiczne podstawy psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Karwowska, D., Kudlik, A. (2012). Neurofizjologiczne mechanizmy odbioru i przetwarzania muzyki. W: E. Czerniawska (red.), Muzyka i my. O różnych przejawach wpływu muzyki na człowieka (s ). Warszawa: Difin. Konturek, S. (1998). Fizjologia człowieka. Tom 4. Neurofizjologia. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kowalska, M. (2001). ABC Historii Muzyki. Kraków: Musica Jagellonica. Narkiewicz, O., Moryś, J. (2001). Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna. Warszawa: PZWL. Peretz, I., Coltheart, M., (2003). Modularity of music processing. Nature Neuroscience, 6, 7, Platel, H., Price, C., Baron, J. C., Wise, R., Lambert, J., Frackowiak, R. S. J. i in. (1997). The structural components of music perception: A functional anatomical study. Brain, 120, Reber, A. S., Reber, E. S., (2002). Słownik psychologii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR. Reuter, M., Przybysz, P., (2008). Muzyczna uczta umysłu. Charaktery, 5, Rogowska, A. (2002). Związki synestezji z muzyką. Muzyka. Kwartalnik Instytutu Sztuki PAN, 47, 1(184), Rogowska, A. (2007). Synestezja. Opole: Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej. Sacks, O. (2009). Muzykofilia. Opowieści o muzyce i mózgu. Warszawa: Zysk i S-ka Wydawnictwo. Sadowski, B. (2007). Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Sobczak, M. (2006). Występowanie tendencji synestetycznych, a postawa twórcza. Niepublikowana praca magisterska, Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii, UMCS, Lublin. Springer, S. P., Deutsch, G. (2005). Lewy mózg, prawy mózg z perspektywy neurobiologii poznawczej. Warszawa: Prószyński i S-ka. Stewart, L., von Kriegstein, K., Warren, J. D., Griffiths, T. D. (2006). Music and the brain: disorders of musical listening. Brain, 129, Szewczuk, W. (1979). Słownik psychologiczny. Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna. Zawadzka, E., Domańska, Ł. (2009). Zaburzenia spostrzegania. W: Ł. Domańska, A. R. Borkowska (red.), Podstawy neuropsychologii klinicznej (s ). Lublin: Wydawnictwo UMCS. 352 Ewa Cieniek Co nam w mózgu gra? neuropsychologiczny aspektdoświadczania muzyki
Systemy odbioru i przetwarzania informacji cechuje: wieloetapowość (odbiór informacji przez receptory, dekodowanie,kodowanie)
Systemy odbioru i przetwarzania informacji cechuje: wieloetapowość (odbiór informacji przez receptory, dekodowanie,kodowanie) specjalizacja strukturalna i funkcjonalna ze względu na rodzaj bodźca oraz
Bardziej szczegółowoMechanoreceptory (dotyk, słuch) termoreceptory i nocyceptory
Mechanoreceptory (dotyk, słuch) termoreceptory i nocyceptory Iinformacja o intensywności bodźca: 1. Kodowanie intensywności bodźca (we włóknie nerwowym czuciowym) odbywa się za pomocą zmian częstotliwość
Bardziej szczegółowoNeuroanatomia. anatomia móżdżku i kresomózgowia jądra podstawy układ limbiczny. dr Marek Binder
Neuroanatomia anatomia móżdżku i kresomózgowia jądra podstawy układ limbiczny dr Marek Binder 4 móżdżek funkcje utrzymanie równowagi i napięcia mięśniowego dostrojenie precyzji ruchów (objawy uszkodzenia:
Bardziej szczegółowoKształtowanie się dominacji stronnej
Kształtowanie się dominacji stronnej Lateralizacja wyraża się np. większą sprawnością ruchową kończyn prawych od kończyn lewych. Lateralizacja to inaczej "stronność" - asymetria czynnościowa prawej i lewej
Bardziej szczegółowoNeurologiczne podłoże zachowań emocjonalnych. Halszka Kwiatkowska
Neurologiczne podłoże zachowań emocjonalnych Halszka Kwiatkowska Co to są emocje? Termin wywodzi się od łacińskiego czasownika movere oznaczającego poruszyć Każde poruszenie czy zakłócenie umysłu, każdy
Bardziej szczegółowovoice to see with your ears
voice to see with your ears Łukasz Trzciałkowski gr00by@mat.umk.pl 2007-10-30 Zmysł słuchu to zmysł umożliwiający odbieranie (percepcję) fal dźwiękowych. Jest on wykorzystywany przez organizmy żywe do
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne
S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne Kod modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Forma studiów Rok studiów Nazwa modułu Dobre praktyki w psychologii
Bardziej szczegółowoUmiejętności szkolne i ich wykorzystanie w podstawie funkcjonowania sensomotorycznego. Opracowała mgr Dorota Rudzińska-Friedel
Umiejętności szkolne i ich wykorzystanie w podstawie funkcjonowania sensomotorycznego Opracowała mgr Dorota Rudzińska-Friedel OGÓLNE Umiejętność, które wykorzystujemy we wszelkiego typu działaniach SAMOREGULACJI
Bardziej szczegółowoMózg ludzki stanowi częśd ośrodkowego układu nerwowego. Jego główną funkcją jest sterowanie wszystkimi procesami zachodzącymi w organizmie.
Mózg ludzki stanowi częśd ośrodkowego układu nerwowego. Jego główną funkcją jest sterowanie wszystkimi procesami zachodzącymi w organizmie. Mózg nie jest symetryczny ani pod względem strukturalnym, ani
Bardziej szczegółowoPERCEPCJA WZROKOWA- ROZWÓJ I ZABURZENIA FUNKCJI WZROKOWYCH.
PERCEPCJA WZROKOWA- ROZWÓJ I ZABURZENIA FUNKCJI WZROKOWYCH. Spostrzeganie wzrokowe- to zdolność do rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych oraz ich interpretowania w oparciu o dotychczasowe doświadczenia.
Bardziej szczegółowoKresomózgowie 2. Krzysztof Gociewicz
Kresomózgowie 2 Krzysztof Gociewicz krzysztof.gociewicz@doctoral.uj.edu.pl Czas na Ciebie! :-) Kora mózgowa funkcje percepcja kontrola ruchowa uwaga pamięć emocje myślenie główne struktury płaty:
Bardziej szczegółowoMulti-sensoryczny trening słuchowy
Multi-sensoryczny trening słuchowy Rozumienie mowy w hałasie Co daje trening słuchowy? Trening słuchowy gwarantuje powiększenie i polepszenie pracy ośrodków odpowiedzialnych za słyszenie na 5 lat. Pacjent,
Bardziej szczegółowoSpostrzeganie jako proces kategoryzacji percepcyjnej.
Spostrzeganie jako proces kategoryzacji percepcyjnej. Odbiór informacji przez organizmy żywe przebiega w specyficzny sposób. Zespoły komórek nerwowych nazywanych detektorami cech wykonują kodowanie wybranych
Bardziej szczegółowoPercepcja, język, myślenie
Psychologia procesów poznawczych Percepcja, język, myślenie percepcja cz.1 Wstęp Fizjologia i neuropsychologia percepcji Psychofizyka dr Łukasz Michalczyk Percepcja to proces poprzez który nasz mózg (umysł)
Bardziej szczegółowoMETODA TOMATISA. Stymulacja audio psycho. Trening uwagi słuchowej Stymulacja słuchowa
METODA TOMATISA Stymulacja audio psycho lingwistyczna Trening uwagi słuchowej Stymulacja słuchowa mgr Jolanta Kowalczyk Łokaj mgr Anna Kocięcka Zbylut mgr Małgorzata Lewandowska Prawa Tomatisa Głos człowieka
Bardziej szczegółowoBUDOWA MÓZGU (100 MILIARDÓW NEURONÓW) NEUROFIZJOLOGICZNE PODSTAWY
NEUROFIZJOLOGICZNE PODSTAWY UCZENIA SIĘ I PAM IĘCI BUDOWA MÓZGU (100 MILIARDÓW NEURONÓW) Objętość ok. 1300 cm 3 Kora mózgowa powierzchnia ok. 1m 2 Obszary podkorowe: Rdzeń przedłużony (oddychanie, połykanie,
Bardziej szczegółowoPercepcja wzrokowa jest zdolnością do rozpoznawania i rozróżniania bodźców
Percepcja wzrokowa jest zdolnością do rozpoznawania i rozróżniania bodźców wzrokowych a także do ich interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń. Nie jest wyłącznie zdolnością do dokładnego
Bardziej szczegółowoEmocje. dr hab. Adriana Schetz IF US
Emocje dr hab. Adriana Schetz IF US adriana.schetz@gmail.com Emocje leżą u podłoża mechanizmów relacji społecznych oraz są kojarzone z aktywnością typu: Neurony lustrzane Empatia Samoświadomość Bezpieczeństwo
Bardziej szczegółowoOd słowa do książki O ELEMENTARNEJ NAUCE CZYTANIA. malyska.edu.pl
Od słowa do książki O ELEMENTARNEJ NAUCE CZYTANIA malyska.edu.pl Proces dydaktyczny= U + N + materiał nauczania Uczeń główny podmiot procesu dydaktycznego Najwyższe dobro i prawo dziecka, to możliwość
Bardziej szczegółowoPamięć operacyjna. Paulina Ziomkowska Kognitywistyka 3 rok
Pamięć operacyjna Paulina Ziomkowska Kognitywistyka 3 rok Pamięć operacyjna (WM) cześć pamięci krótkotrwałej Jest definiowana jako system, który aktywnie przechowuje informacje w umyśle aby wykonać werbalne
Bardziej szczegółowoPo co nam uwaga? Podstawowe zadania uwagi to:
Uwaga Po co nam uwaga? Podstawowe zadania uwagi to: Orientowanie się organizmu ku bodźcom sensorycznym (szczególnie wzrokowym) Badanie elementów przestrzeni (zewnętrznej i wewnętrznej) Utrzymywanie organizmu
Bardziej szczegółowoUkład limbiczny. Przetwarzanie informacji przez mózg. kognitywistyka III. Jacek Salamon Tomasz Starczewski
Jacek Salamon Tomasz Starczewski Przetwarzanie informacji przez mózg kognitywistyka III Co to takiego? Inaczej układ rąbkowy lub układ brzeżny. Jest zbiorczą nazwą dla różnych struktur korowych i podkorowych.
Bardziej szczegółowoMUZYKA NAUKA PRZYGODA RADOŚĆ. Dźwiękoludki. Elementarne wychowanie muzyczne. Bawmy się muzyką
MUZYKA NAUKA PRZYGODA RADOŚĆ Dźwiękoludki Elementarne wychowanie muzyczne Bawmy się muzyką Szukaj ludzi źli ludzie pieśni Inteligentny dzięki muzyce Badania naukowe wykazują, że dzieci, które bardzo wcześnie
Bardziej szczegółowoPoznawcze znaczenie dźwięku
Poznawcze znaczenie dźwięku Justyna Maculewicz Uniwersytet im. A. Mickiewicza, kognitywistyka (IV rok) akustyka (II rok) e-mail: justynamaculewicz@gmail.com Klasyczne ujęcie słyszenia jako percepcji zdarzeń
Bardziej szczegółowoOPIS PRZEDMIOTU. Procesy poznawcze - percepcja i uwaga 1100-Ps11PP-SJ. Wydział Pedagogiki i Psychologii. Instytut Psychologii.
OPIS PRZEDMIOTU Nazwa Kod 1100-Ps11PP-SJ Poziom kształcenia: jednolite studia magisterskie Profil: Forma studiów Stacjonarne Rok/semestr I 1 nazwisko koordynatora dydaktycznych i formy zajęć Liczba punktów
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZBĘDNE DO UZYSKANIA OCEN KLASYFIKACYJNYCH Z MUZYKI W KLASIE 7
WYMAGANIA EDUKACYJNE NIEZBĘDNE DO UZYSKANIA OCEN KLASYFIKACYJNYCH Z MUZYKI W KLASIE 7 Nauczyciel oceniając ucznia bierze pod uwagę przede wszystkim jego zaangażowanie, wkład pracy i aktywność. Ocena postawy,
Bardziej szczegółowow kontekście percepcji p zmysłów
Układ nerwowy człowieka w kontekście percepcji p zmysłów Układ nerwowy dzieli się ę na ośrodkowy i obwodowy. Do układu nerwowego ośrodkowego zalicza się mózgowie (mózg, móżdżek i pień mózgu) oraz rdzeń
Bardziej szczegółowoAkustyka muzyczna. Wykład 1 Wprowadzenie. O muzyce. Elementy muzyki. O dźwięku. dr inż. Przemysław Plaskota
Akustyka muzyczna Wykład 1 Wprowadzenie. O muzyce. Elementy muzyki. O dźwięku. dr inż. Przemysław Plaskota Informacje wstępne Przemysław Plaskota godziny konsultacji miejsce konsultacji p. 604 bud. C-5
Bardziej szczegółowoMetoda opracowana przez prof. Jagodę Cieszyńską opiera się na wieloletnich doświadczeniach w pracy z dziećmi z zaburzona komunikacją językową.
Metoda Krakowska Metoda opracowana przez prof. Jagodę Cieszyńską opiera się na wieloletnich doświadczeniach w pracy z dziećmi z zaburzona komunikacją językową. Jest to metoda sylabowa oparta na wspomaganiu
Bardziej szczegółowoPÓŁKULE MÓZGOWE I ICH ROLA W DIAGNOSTYCE
PÓŁKULE MÓZGOWE I ICH ROLA W DIAGNOSTYCE BUDOWA MÓZGU -półkule lewa półkula język, logika, zdolności matematyczne, porządkowanie elementów, przyswajanie wiedzy akademickiej, prawa półkula rytm, rymy, muzyka,
Bardziej szczegółowoSTAROSTWO POWIATOWE W SOKÓŁCE
STAROSTWO POWIATOWE W SOKÓŁCE DIAGNOZA TRUDNOŚCI NOWATORSKIE NARZĘDZIA - neuromodulacja (EEG Biofeedback), - neuroobrazowanie (EEG/QEEG), - rehabilitacja funkcji poznawczych (FORBRAIN), - diagnostyka i
Bardziej szczegółowoSYLABUS/ OPIS PRZEDMIOTU
1. Nazwa przedmiotu w języku polskim SYLABUS/ OPIS PRZEDMIOTU Biologiczne mechanizmy zachowania - fizjologia. 2. Nazwa przedmiotu w języku angielskim Biological mechanisms of behaviour - physiology 3.
Bardziej szczegółowoOd najmłodszych lat dziecko powinno być wprowadzone w świat muzyki. Sposób, w jaki zostanie zachęcone w przedszkolu i w domu do słuchania muzyki,
Od najmłodszych lat dziecko powinno być wprowadzone w świat muzyki. Sposób, w jaki zostanie zachęcone w przedszkolu i w domu do słuchania muzyki, śpiewania, a nawet tworzenia łatwych melodii oraz w jakim
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowy system oceniania z Muzyki w Gimnazjum św. Wojciecha w Staniątkach.
Przedmiotowy system oceniania z Muzyki w Gimnazjum św. Wojciecha w Staniątkach. I. SPECYFIKA OCENIANIA Z PRZEDMIOTU MUZYKA Nauczyciel, dokonując oceny osiągnięć uczniów, będzie brał pod uwagę przede wszystkim:
Bardziej szczegółowoPODRĘCZNIK Gra muzyka! J. Oleszkiewicz Nowa Era. Przedmiot ma na celu zdobywanie wiedzy i umiejętności z zakresu sztuki muzycznej.
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PRZEDMIOTU MUZYKA PODRĘCZNIK Gra muzyka! J. Oleszkiewicz Nowa Era Przedmiot ma na celu zdobywanie wiedzy i umiejętności z zakresu sztuki muzycznej. Ocenie podlegają: 1.
Bardziej szczegółowo,,Doświadczam, myślę, jestem kreatywny
OPIS INNOWACJI PEDAGOGICZNEJ,,Doświadczam, myślę, jestem kreatywny... Dla uczniów klas I-III Szkoły Podstawowej Specjalnej im. ks. Jana Twardowskiego z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim,
Bardziej szczegółowoOPIS PRZEDMIOTU. Procesy poznawcze - percepcja i uwaga 1100-Ps1PP-NJ. Wydział Pedagogiki i Psychologii Instytut Psychologii Psychologia
OPIS PRZEDMIOTU Nazwa Kod Procesy poznawcze - percepcja i uwaga 1100-Ps1PP-NJ Poziom kształcenia: Profil: Forma studiów Rok/semestr jednolite studia magisterskie Niestacjonarne I nazwisko koordynatora
Bardziej szczegółowoII. Metoda pracy Praca z podręcznikiem i atlasem, opis, wyjaśnianie, rozmowa dydaktyczna, obserwacja, prezentacje, gra dydaktyczna, pokaz.
Scenariusz lekcji I. Cele lekcji 1) Wiadomości Uczeń: a) zna funkcje narządu słuchu i równowagi; b) wie, że ucho jest narządem zmysłu odbierającym bodźce akustyczne i zmiany położenia ciała; c) zna części
Bardziej szczegółowoSopockie Centrum Terapii Poznawczo-Behawioralnej Michał Kuchczyński
Sopockie Centrum Terapii Poznawczo-Behawioralnej Michał Kuchczyński 81-703 Sopot; ul. Marii Skłodowskiej-Curie 7/1, tel. kom. 604 858 808; e-mail: michal@terapiasopot-sctpb.pl www.terapiasopot-sctpb.pl
Bardziej szczegółowoAsymetria i ewolucja języka. Magdalena Ferdek Marcin Koculak
Asymetria i ewolucja języka Magdalena Ferdek Marcin Koculak 2 - komórki nerwowe dwubiegunowe - komórki wzrokowo zwojowe (zwój nerwu wzrokowego) - nerwy wzrokowe - skrzyżowanie wzrokowe 3 Spoidło Wielkie
Bardziej szczegółowoKINEZJOLOGIA EDUKACYJNA. jako metoda pracy z dziećmi z dysfunkcjami rozwojowymi
KINEZJOLOGIA EDUKACYJNA jako metoda pracy z dziećmi z dysfunkcjami rozwojowymi Autorzy Kinezjologii Edukacyjnej Paul Dennison dyslektyk, z wadą wymowy, wadą wzroku Gail Dennison tancerka, choreograf Chcieli
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z MUZYKI
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z MUZYKI Głównym celem przedmiotu "muzyka" jest zaznajomienie uczniów z zagadnieniami teorii muzyki i dorobkiem kultury muzycznej oraz wykształcenie podstawowych umiejętności
Bardziej szczegółowoPercepcja jako zmysłowy odbiór bodźców Procesy percepcji Percepcja jako proces Definicja percepcji/spostrzegania Odbiór wrażeń Percepcja rejestracja
Percepcja jako zmysłowy odbiór bodźców Wzrok Procesy percepcji wykład 5 Słuch Smak Węch Dotyk (czucie skórne) Zmysł równowagi Definicja percepcji/spostrzegania W wąskim znaczeniu odbiór wrażeń zmysłowych
Bardziej szczegółowoWYKŁAD 8: ŚWIADOMOŚĆ. Psychologia poznawcza. dr Mateusz Hohol
WYKŁAD 8: ŚWIADOMOŚĆ Psychologia poznawcza dr Mateusz Hohol CO TO JEST ŚWIADOMOŚĆ? Medyczna koncepcja świadomości: pacjent przytomny to pacjent świadomy pacjent w stanie wegetatywnym to pacjent nieświadomy
Bardziej szczegółowoNauka o słyszeniu. Wykład I Dźwięk. Anna Preis,
Nauka o słyszeniu Wykład I Dźwięk Anna Preis, email: apraton@amu.edu.pl 7. 10. 2015 Co słyszycie? Plan wykładu Demonstracja Percepcja słuchowa i wzrokowa Słyszenie a słuchanie Natura dźwięku dwie definicje
Bardziej szczegółowoim. Wojska Polskiego w Przemkowie
Szkołła Podstawowa nr 2 im. Wojska Polskiego w Przemkowie PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA MUZYKA Nauczyciel: mgr Paweł Juchom 1. Ocena uczniów ukierunkowana na zakres realizacji przez uczniów celów wychowawczych:
Bardziej szczegółowoJak uczyć się języków obcych?
Jak uczyć się języków obcych? Język jest jedną z najbardziej przełomowych funkcji mózgu. Nauka języków obcych staje się łatwiejsza, gdy wiesz jak działa język w mózgu. Wiedza o mózgu pomoże Ci uniknąć
Bardziej szczegółowoObraz i słowo w procesach poznawczych
Obraz i słowo w procesach poznawczych mgr Beata Gozdur Obrazy - zarówno odbierane z zewnątrz, w postaci dzieł sztuki, ilustracji, filmów, plakatów itp., jak i wewnętrzne, w postaci wyobrażeń - są istotnym
Bardziej szczegółowoWSPOMAGANIE DZIECKA W ROZWOJU INTELEKTUALNYM. A mowa B percepcja wzrokowa C percepcja słuchowa D myślenie E pamięć F uwaga G lateralizacja H wiedza
WSPOMAGANIE DZIECKA W ROZWOJU INTELEKTUALNYM A mowa B percepcja wzrokowa C percepcja słuchowa D myślenie E pamięć F uwaga G lateralizacja H wiedza PLANOWANE DZIAŁANIA A B - Ćwiczenia oddechowe mające na
Bardziej szczegółowoPROJEKT EDUKACYJNY. Odnajduję siebie w świecie dźwięków. Muzyka mi pomaga. - zajęcia realizowane w ramach art. 42 KN
Agnieszka Janielak 1 PROJEKT EDUKACYJNY Odnajduję siebie w świecie dźwięków. Muzyka mi pomaga. - zajęcia realizowane w ramach art. 42 KN CELE OGÓLNE: 1. Rozwijanie wrażliwości muzycznej. 2. Kształtowanie
Bardziej szczegółowoPODSTAWY BARWY, PIGMENTY CERAMICZNE
PODSTAWY BARWY, PIGMENTY CERAMICZNE Barwa Barwą nazywamy rodzaj określonego ilościowo i jakościowo (długość fali, energia) promieniowania świetlnego. Głównym i podstawowym źródłem doznań barwnych jest
Bardziej szczegółowoOsiągnięcia edukacyjne dla dzieci z oddziału przedszkolnego na rok szkolny 2014/2015 Oczekiwane efekty aktywności społecznej dziecka
Osiągnięcia edukacyjne dla dzieci z oddziału przedszkolnego na rok szkolny 2014/2015 Oczekiwane efekty aktywności społecznej dziecka podaje swoje dane osobowe swobodnie wypowiada się na temat swojej rodziny
Bardziej szczegółowoSłyszenie a słuchanie: klasyczne, ekologiczne i kognitywne podejście do słyszenia. III rok reżyserii dźwięku AM_1_2015
Słyszenie a słuchanie: klasyczne, ekologiczne i kognitywne podejście do słyszenia III rok reżyserii dźwięku 5.10.15 AM_1_2015 Plan wykładu Demonstracja Percepcja słuchowa i wzrokowa Słyszenie a słuchanie
Bardziej szczegółowoKrakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Karta przedmiotu. obowiązuje studentów, którzy rozpoczęli studia w roku akademickim 2014/2015
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Karta przedmiotu obowiązuje studentów, którzy rozpoczęli studia w roku akademickim 2014/2015 Wydział Psychologii i Nauk Humanistycznych Kierunek studiów:
Bardziej szczegółowoWprowadzenie. ROZDZIAŁ 2 Neuroanatomia. Wprowadzenie 85 Układ ruchowy 86 Układ czuciowy 90 Układ wzrokowy 93 Pień mózgu 96 Móżdżek 100 Kora mózgu 103
ROZDZIAŁ 2 Neuroanatomia Wprowadzenie 85 Układ ruchowy 86 Układ czuciowy 90 Układ wzrokowy 93 Pień mózgu 96 Móżdżek 100 Kora mózgu 103 Wprowadzenie Udar mózgu jest schorzeniem uszkadzającym mózg. W związku
Bardziej szczegółowoANALIZA GŁOSKOWA umiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy składowe głoski, które odpowiadają fonemom (najmniejszym cząstkom języka).
A ANALIZA I SYNTEZA ogół czynności dokonywania rozkładu całości na poszczególne elementy składowe oraz scalania tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, analizy i syntezy
Bardziej szczegółowoINTERWENCJA TERAPEUTYCZNA W PRZYPADKU OPÓŹNIONEGO ROZWOJU MOWY U DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
INTERWENCJA TERAPEUTYCZNA W PRZYPADKU OPÓŹNIONEGO ROZWOJU MOWY U DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY zjawisko dotyczące wolniejszego wykształcenia się zdolności percepcyjnych lub/i ekspresyjnych
Bardziej szczegółowoWstęp do kognitywistyki. Wykład 6: Psychologia poznawcza
Wstęp do kognitywistyki Wykład 6: Psychologia poznawcza Sześciokąt nauk kognitywnych I. Psychologia poznawcza Poznanie to zdolność człowieka do odbierania informacji z otoczenia i przetwarzania ich w celu
Bardziej szczegółowoZastosowanie terapii Neurofeedback w leczeniu zaburzeń psychicznych
Zastosowanie terapii Neurofeedback w leczeniu zaburzeń psychicznych Kasper Czech Zakład Psychologii Klinicznej i Sądowej Uniwersytet Śląski Definicja metody Biofeedback Metoda umożliwiająca zmianę wybranych
Bardziej szczegółowoPlaty kory mózgowej. Szczelina podłużna.
Kora mózgowa Platy kory mózgowej Szczelina podłużna http://www.daviddarling.info/encyclopedia/b/brain.html powierzchnia boczna: 1- część oczodołowa, 2- część trójkątna, 3- część wieczkowa zakrętu czołowego
Bardziej szczegółowoUmysł-język-świat 2012
Umysł-język-świat 2012 Wykład X: Między psycholingwistyką a neurolingwistyką Teorie neurolingwistyczne John Hughlings Jackson (1835-1911) badał jak bodźce wywołują reakcje i złożoność reakcji Dwa poziomy
Bardziej szczegółowoZłudzenia optyczne. . Złudzenia optyczne dzieli się na cztery kategorie:
ZŁUDZENIA OPTYCZNE Złudzenia optyczne Złudzenie optyczne - błędna interpretacja obrazu przez mózg pod wpływem kontrastu, cieni, użycia kolorów, które automatycznie wprowadzają mózg w błędny tok myślenia.
Bardziej szczegółowoWykład 1. zagadnienia ogólne. dr Marek Binder Zakład Psychofizjologii
Wykład 1 zagadnienia ogólne dr Marek Binder Zakład Psychofizjologii Lektura obowiązkowa James W. Kalat Biologiczne podstawy psychologii Wydawnictwo Naukowe PWN 2 Podręcznik do neuroanatomii Olgierd Narkiewicz
Bardziej szczegółowoWstęp do kognitywistyki
Wstęp do kognitywistyki Wykład dziewiąty Główne problemy kognitywistyki Percepcja: słyszenie Andrzej Klawiter http://www.amu.edu.pl/~klawiter klawiter@amu.edu.pl Polowanie puszczyka mszarnego Puszczyk
Bardziej szczegółowoTERAPIA SŁUCHOWA- rozwija mowę, ciało i umysł.
prof. Alfred Tomatis TERAPIA SŁUCHOWA- rozwija mowę, ciało i umysł. prof. Alfred Tomatis (ur. 1 stycznia 1920r. w Nicei, zm. 25 grudnia 2001 r. w Carcassonne). Był znanym otolaryngologiem, naukowcem i
Bardziej szczegółowoPercepcja słuchowa dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim
Uniwersytet im. Adama mickiewicza w Poznaniu Seria psychologia i pedagogika nr 168 Anna Jakoniuk-Diallo Percepcja słuchowa dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim Poznań 2012 Spis treści
Bardziej szczegółowoInformacje na temat e-poradników dla rodziców i uczniów
Informacje na temat e-poradników dla rodziców i uczniów Informacje ogólne E-Poradniki zostały stworzone jako kontynuacja poradników dla nauczycieli w celu ujednolicenia oddziaływań nauczycieli na uczniów
Bardziej szczegółowoWstęp. Przedmowa. 2o Psychologia rozwoju człowieka 63
Wstęp Przedmowa n 1. Cele, założenia i zastosowanie psychologii 13 1.1. Analiza zachowania i doznawania jako zadanie psychologii 14 1.2. Psychologia jako dziedzina badań 16 1.2.1. Cele badań naukowych
Bardziej szczegółowoPRZEWIDYWANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW Z MUZYKI W KLASIE VII. Uczeń kończący edukację muzyczną na drugim etapie nauczania powinien:
PRZEWIDYWANE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW Z MUZYKI W KLASIE VII GOŚCICINO 2017/2018 Uczeń kończący edukację muzyczną na drugim etapie nauczania powinien: 1) znać podstawowe terminy muzyczne i stosować je w praktyce
Bardziej szczegółowoWykład X. Krótka historia neurobiologii poznawczej (cognitive neuroscience)
Wykład X Krótka historia neurobiologii poznawczej (cognitive neuroscience) Historia badań nad mózgiem Joseph Gall, Johann Spurzheim (1810): frenologia 35 specyficznych funkcji mózgu anatomiczna personologia
Bardziej szczegółowoIntegracja sensoryczna (SI) jest kompleksową metodą terapeutyczną, polegającą na dostarczaniu dziecku podczas jego aktywności ruchowej kontrolowanej
Integracja sensoryczna (SI) jest kompleksową metodą terapeutyczną, polegającą na dostarczaniu dziecku podczas jego aktywności ruchowej kontrolowanej przez terapeutę ilości i jakości bodźców sensorycznych
Bardziej szczegółowoEdukacja matematyczna. Edukacja przyrodnicza. Pożądane umiejętności ucznia po klasie I
Pożądane umiejętności ucznia po klasie I grupie. Dba o zdrowie i bezpieczeństwo własne i innych. Szanuje własność osobistą i społeczną, dba o porządek. Potrafi dobrze zaplanować czas pracy i zabawy. Edukacja
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE I KRYTERIA OCENIANIA Z MUZYKI W KLASIE IV SZKOŁY PODSTAWOWEJ
WYMAGANIA EDUKACYJNE I KRYTERIA OCENIANIA Z MUZYKI W KLASIE IV SZKOŁY PODSTAWOWEJ Nauczyciel dokonując oceny osiągnięć uczniów bierze pod uwagę: 1. Aktywną postawę podczas lekcji. Aktywność, zaangażowanie
Bardziej szczegółowoKARTA PRZEDMIOTU. Egzamin / zaliczenie na ocenę*
WYDZIAŁ PPT Zał. nr 4 do ZW 33/0 KARTA PRZEDMIOTU Nazwa w języku polskim Przetwarzanie informacji wzrokowej - procesy wzrokowe Nazwa w języku angielskim Processing of visual information vision process
Bardziej szczegółowoSzczegółowe wymagania stawiane uczniom na poszczególne oceny z muzyki w klasie IV
Szczegółowe wymagania stawiane uczniom na poszczególne oceny z muzyki w klasie IV Ocena celująca Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który opanował umiejętności i wiadomości wymagane na ocenę bardzo dobrą.
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PRZEDMIOTU MUZYKA w KLASACH IV-VI
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z PRZEDMIOTU MUZYKA w KLASACH IV-VI Przy określaniu poziomu nabytych umiejętności i stopnia opanowania wiadomości przewidzianych w programie nauczania uwzględnia się: - poziom
Bardziej szczegółowoNauczyciel dokonując oceny osiągnięć uczniów bierze pod uwagę:
WYMAGANIA EDUKACYJNE I SPOSOBY ICH POMIARU DLA PRZEDMIOTU MUZYKA W SZKOLE PODSTAWOWEJ W KLASACH IV-VII Nauczyciel dokonując oceny osiągnięć uczniów bierze pod uwagę: wysiłek wkładany w wywiązywanie się
Bardziej szczegółowoŻabno, dnia r.
Żabno, dnia 07.03.2014r. EUROPEJSKI DZIEŃ LOGOPEDY PPPP W TARNOWIE, FILIA ŻABNO NIEDOSŁUCH LUB GŁUCHOTA UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE ALALIA ALALIA PROLONGATA NIEDOKSZTAŁCENIE MOWY O TYPIE AFAZJI AFAZJA (DYZFAZJA)
Bardziej szczegółowoProjekt Mały muzyk. Opracowała: Ewa Karcz
Projekt Mały muzyk Opracowała: Ewa Karcz Wstęp Muzyka jest ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój dziecka. Przeżycia związane z odbiorem muzyki mają duży wpływ na rozwój emocjonalny i estetyczny. Słuchanie
Bardziej szczegółowoObszar wsparcia: Rozwój funkcji słuchowych. Scenariusz zajęć
Obszar wsparcia: Rozwój funkcji słuchowych. Scenariusz zajęć Autor: Agnieszka Wysocka Grupa wiekowa: 3-latki Temat: Muzykalny zając. Instrumenty perkusyjne. Cele operacyjne: Dziecko: rozpoznaje instrumenty
Bardziej szczegółowoPrzyczyny specyficznych trudności w nauce czytania i pisania ze szczególnym uwzględnieniem rozpoznawania ryzyka dysleksji
Przyczyny specyficznych trudności w nauce czytania i pisania ze szczególnym uwzględnieniem rozpoznawania ryzyka dysleksji Dr Teresa Opolska Polskie Towarzystwo Dysleksji Fakty i kontrowersje wokół dysleksji
Bardziej szczegółowotel:
Miękki model mózgu, 8 części Nr ref: MA00741 Informacja o produkcie: Miękki model mózgu, 8 części Wysokiej jakości, realistyczny model mózgu człowieka, wykonany z miękkiego materiału, przypominającego
Bardziej szczegółowoWykład 9. ogólne prawa percepcji. dr Marek Binder Zakład Psychofizjologii
Wykład 9 ogólne prawa percepcji dr Marek Binder Zakład Psychofizjologii 1. etap percepcji recepcja absorpcja energii fizycznej przez receptor receptory są dostrojone do różnych rodzajów energii fizycznej
Bardziej szczegółowoGry i zabawy stymulujące rozwój mowy i myślenia dzieci w wieku przedszkolnym
Centrum LSCDN https://www.lscdn.pl/pl/publikacje/cww/wpiw/7327,gry-i-zabawy-stymulujace-rozwoj-mowy-i-myslenia-dzieci-w-wi eku-przedszkolnym.html 2019-08-13, 14:26 Data publikacji: 05.10.2015 Autor: Katarzyna
Bardziej szczegółowodr med. Ewa Kazanecka Podstawy Foniatrii Katedra Audiologii i Foniatrii Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina w Warszawie
dr med. Ewa Kazanecka Podstawy Foniatrii Katedra Audiologii i Foniatrii Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina w Warszawie Foniatria dziedzina medycyny (wywodząca się z laryngologii) zajmująca się procesem
Bardziej szczegółowoZmysł słuchu i równowagi
Zmysł słuchu i równowagi Ucho Jest narządem słuchu i równowagi. Składa się zasadniczo z trzech części: ucha zewnętrznego (1), środkowego (2) i wewnętrznego (3). Ucho zewnętrzne Składa się z małżowiny usznej
Bardziej szczegółowoPsychopedagogika twórczości
Psychopedagogika twórczości Dziecko rodzi się wszechstronnie uzdolnione, z pełną możliwością rozwoju we wszystkich kierunkach, potencjalną wybitną inteligencją i zadatkami na rozwijanie wielkiej twórczości
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA MUZYKA 1. OCENA UCZNIÓW UKIERUNKOWANA NA ZAKRES REALIZACJI PRZEZ UCZNIÓW CELÓW WYCHOWAWCZYCH:
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA MUZYKA 1. OCENA UCZNIÓW UKIERUNKOWANA NA ZAKRES REALIZACJI PRZEZ UCZNIÓW CELÓW WYCHOWAWCZYCH: a) czynne uczestniczenie w zajęciach, b) wykazywanie pozytywnej motywacji wobec
Bardziej szczegółowoWielu rodziców zastanawia się, czy ich dziecko jest w pełni gotowe, by sprostać wymaganiom jakie niesie za sobą szkoła.
O GOTOWOŚCI SZKOLNEJ Rozpoczęcie nauki szkolnej to bardzo ważny moment w życiu każdego dziecka. Pójście do szkoły poprzedzone jest rocznym obowiązkowym przygotowaniem przedszkolnym, któremu podlegają wszystkie
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne z muzyki kl. IV VII.
Wymagania edukacyjne z muzyki kl. IV VII. 1 Standardy wymagań 1. Uczeń jest zobowiązany być obecnym na lekcji i aktywnie w niej uczestniczyć, zobowiązany jest do szanowania szkolnego instrumentarium. 2.
Bardziej szczegółowoGrant NCN 2011/03/B/ST7/03649. Model anatomiczno-neurologiczno-radiologiczny: obszar unaczynienia objawy neurologiczne - lokalizacja
Grant NCN 2011/03/B/ST7/03649 Model anatomiczno-neurologiczno-radiologiczny: obszar unaczynienia objawy neurologiczne - lokalizacja obszar unaczynienia objawy lokalizacja TĘTNICA SZYJNA WEWNĘTRZNA (OCZNA
Bardziej szczegółowoWybrane teorie neurolingwistyczne
Wybrane teorie neurolingwistyczne (5) stanowiska holistyczne cd. Kurt Goldstein: badania nad afazja amnestyczną afazję wywołuje niezdolność do zajmowania abstrakcyjnej postawy, tzn niezdolność do: podejmowania
Bardziej szczegółowoSCALANIE MIĘDZYMODALNE
SCALANIE MIĘDZYMODALNE ROLA MÓŻDŻKU W PERCEPCJI JAKO PROCESIE INTEGRACJI SENSORYCZNO-MOTORYCZNEJ Adriana Schetz Instytut Filozofii Uniwersytet Szczeciński www.kognitywistykanaus/schetz/ CEL: POKAZAĆ JAK
Bardziej szczegółowoPLAN PRACY WYCHOWAWCZO DYDAKTYCZNEJ NA MIESIĄC LUTY 2016 r. W GRUPIE 3 LATKÓW BIEDRONKI
PLAN PRACY WYCHOWAWCZO DYDAKTYCZNEJ NA MIESIĄC LUTY 2016 r. W GRUPIE 3 LATKÓW BIEDRONKI Tematyka: 1. Chciałbym być matematykiem 2. Chciałbym być muzykiem Luty tydzień pierwszy. Tematyka tygodnia: Chciałbym
Bardziej szczegółowoMUZYKA. Dział II - Rozwijanie wyobraźni i umiejętności muzycznych
MUZYKA Ocenianie wiedzy i umiejętności uczniów KLASA VI Obszary aktywności: Dział I - Ekspresja Muzyczna l. Śpiew jako źródło przeżycia estetycznego. 2. Gra na instrumentach jako sposób rozwijania aktywności
Bardziej szczegółowoFotometria i kolorymetria
9. (rodzaje receptorów; teoria Younga-Helmholtza i Heringa; kontrast chromatyczny i achromatyczny; dwu- i trzywariantowy system widzenia ssaków; kontrast równoczesny). http://www.if.pwr.wroc.pl/~wozniak/
Bardziej szczegółowoAutyzm. autyzm wczesnodziecięcy
Autyzm autyzm wczesnodziecięcy Autyzm jest zaburzeniem rozwojowym, które najczęściej ujawnia się w ciągu pierwszych trzech lat życia jako rezultat zaburzenia neurologicznego, które oddziałuje na funkcje
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowy System Oceniania w Gimnazjum im. Papieża Jana Pawła II w Wysokiem. Przedmiot: Muzyka
Przedmiotowy System Oceniania w Gimnazjum im. Papieża Jana Pawła II w Wysokiem Przedmiot: Muzyka Wymagania edukacyjne opracowane zostały w oparciu o: program nauczania ogólnego muzyki w gimnazjum Świat
Bardziej szczegółowoNauka o słyszeniu Wykład II System słuchowy
Nauka o słyszeniu Wykład II System słuchowy Anna Preis, email: apraton@amu.edu.pl 12.10.2016 neuroreille.com lub cochlea.eu Plan wykładu Anatomia i funkcja systemu słuchowego Ucho zewnętrzne Ucho środkowe
Bardziej szczegółowoPRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z MUZYKI W SZKOLE PODSTAWOWEJ NR 46 W LUBLINIE Kl. 1-3 według podstawy programowej z 2017 roku
PRZEDMIOTOWY SYSTEM OCENIANIA Z MUZYKI W SZKOLE PODSTAWOWEJ NR 46 W LUBLINIE Kl. 1-3 według podstawy programowej z 2017 roku SPIS ZAWARTOŚCI 1. Kontrakt z uczniami 2. Umiejętności podlegające ocenie oraz
Bardziej szczegółowo