MARIUSZ SUROSZ. Pepiki. Dramatyczne stulecie Czechów. Wiecie, kim sà Czesi? To Êmiejàce si bestie! Bohumil Hrabal

Transkrypt

1 MARIUSZ SUROSZ Pepiki Dramatyczne stulecie Czechów Wiecie, kim sà Czesi? To Êmiejàce si bestie! Bohumil Hrabal

2 MARIUSZ SUROSZ Pepiki Dramatyczne stulecie Czechów

3 PETER GREEN Aleksander Wielki JACKIE WULLSCHLÄGER Andersen. ycie baêniopisarza PATRICIA BOSWORTH Diane Arbus ALBERT SCHWEITZER Jan Sebastian Bach STEFAN ZWEIG Balzac GEORGE R. MAREK Beethoven. Biografia geniusza JÓZEF HEN Boy- eleƒski. B azen wielki mà OLIVIER TODD Albert Camus JONATHAN WILSON Marc Chagall WALTER ISAACSON Einstein. Jego ycie, jego wszechêwiat ROBERT HUGHES Goya. Artysta i jego czas JÓZEF HEN Dziennik na nowy wiek JULIA BLACKBURN Billie Holiday MAREK RADZIWON Iwaszkiewicz. Pisarz po katastrofie MYRA FRIEDMAN Janis Joplin. ywcem pogrzebana IMRE KERTÉSZ Dossier K. MARC ROCHE El bieta II. Ostatnia królowa BENEDETTA CRAVERI Kochanki i królowe. W adza kobiet ROBERT HARVEY Libertadores. Bohaterowie Ameryki aciƒskiej MICHEL HOUELLEBECQ H.P. Lovecraft. Przeciw Êwiatu, przeciw yciu MAURIZIO VIROLI UÊmiech Machiavellego FRANCIS WHEEN Karol Marks BENGT JANGFELDT Majakowski. Stawkà by o ycie ANN THWAITE A.A. Milne. Jego ycie JÓZEF SZCZUBLEWSKI Modrzejewska. ycie w ods onach PASCAL BONAFOUX Monet JÓZEF HEN Ja, Micha z Montaigne... NORBERT ELIAS Mozart. Portret geniusza ATLE NÆSS Munch HENRY GIDEL Picasso FRANÇOIS ROSSET, DOMINIQUE TRIAIRE Jan Potocki GERHARD GNAUCK Marcel Reich-Ranicki. Polskie lata JÜRGEN TRIMBORN Riefenstahl. Niemiecka kariera STEPHEN GREENBLATT Shakespeare. Stwarzanie Êwiata JÓZEF SZCZUBLEWSKI Sienkiewicz. ywot pisarza JAN ZIELI SKI S owacki. SzatAnio WIKTOR SZK OWSKI Lew To stoj FRANTZ VAILLANT Roland Topor. Zduszony Êmiech JULIA FREY Toulouse-Lautrec CHARLES NICHOLL Leonardo da Vinci. Lot wyobraêni VICTOR BOCKRIS Andy Warhol. ycie i Êmierç BOGUS AW KIERC Rafa Wojaczek. Prawdziwe ycie bohatera

4 MARIUSZ SUROSZ Pepiki Dramatyczne stulecie Czechów

5 Copyright Wydawnictwo W.A.B., 2010 Wydanie I Warszawa 2010

6 Magdzie

7

8 Europa rodkowa bez w tpienia zawsze mia a k opoty z histori. [...] W Europie rodkowej historia dotyka cz owieka wprost i to w a nie jest ów k opot. Josef Kroutvor, Europa rodkowa: anegdota i historia

9

10 Spis rzeczy Zamiast wst pu 11 Amerykanka 19 Astronom 33 Dziennikarka 57 Syn prezydenta 76 Geometra 115 Kamerdyner 144 Pilot 168 Ksi garz 182 Stolarz 202 Córka handlowca 235 Malarka 250 Filozof 261 Galicyjski yd 274 Poeta 283 Emigrant 291 Murarz 307 Komediantka 318 Nota bibliograficzna 338 Przypisy 340 Indeks nazwisk 350

11

12 Zamiast wst pu Pepiki zostali dla ciebie niemal e z triumfem w g osie zakomunikowa mi kolega. By a po owa lat osiemdziesi tych. Studiowa em histori w Szczecinie i po miesi cu nieobecno ci na uczelni (pracowa em, eby dorobi, jako pomocnik murarza na budowie) pojawi em si na proseminarium przygotowuj cym do pisania pracy magisterskiej. Zaj cia by y po wi cone relacjom przedwojennej Polski z innymi krajami. Nie brakowa o ch tnych, eby zg bia stosunki polsko-radzieckie, polsko-francuskie, nastawienie Londynu czy te Berlina wobec Warszawy. Niestety nikt nie chcia si podj omówienia relacji polsko-czechos owackich. Czechos owacja nie zas ugiwa a zdaniem m odych adeptów historii na wi ksze zainteresowanie. Przeci tny Polak ywi irracjonaln pogard dla g upich pepików. To sprawa wstydliwa, jak ka dy przejaw szowinizmu. Jakby moi rodacy nie zauwa yli, e Czechos owacja to nie tylko knedliki, piwo i Karel Gott. e to tak e wielka kultura. e tam w a nie powstaje wiatowej rangi proza, o której nam Polakom tylko marzy. e w t kultur wpisana jest wspania a tolerancja, chrze cija ski duch przebaczenia, jakiego pró no szuka w ultrakatolickiej Polsce. 1 ZAMIAST WST PU 11

13 Okrutnie brzmi s owa pi tnuj ce niewiedz Polaków. A zosta y napisane na pi lat przed rozpadem Czechos owacji... Trudno si oprze wra eniu, e Czechos owacja jawi a si, i by mo e wci si jawi, przeci tnemu Polakowi jako kraj sielanki i anegdoty, pozbawiony dramatyzmu dziejów, tragizmu i kultury wartej uwagi. Mo e nie kry a si w tym pogarda, jak napisa poeta Antoni Pawlak, ale na pewno du a doza nieskrywanego protekcjonalizmu. Poniewa wynika on przede wszystkim z niewiedzy, trudno nazwa go po latach inaczej, jak tylko g upot. Ta republika mia a twarz, mia a charakter. [...] nie musia o to by najpi kniejsze oblicze, ale by o wyraziste, by o w asne 2 napisa Pavel Tigrid o przedwojennej Czechos owacji w pi knej ksi ce, która nie ukaza a si w Polsce i pewnie ju si nie uka e. Twarz, oblicze pisa Tigrid... Dla niego by o jasne: Czechos owacja to republika Masaryka. A dla wspó czesnych Polaków? Posta Masaryka nie istnieje w naszej wiadomo ci zbiorowej. Sen Platona o sprawowaniu w adzy w pa stwie przez filozofów spe ni si tak niedaleko granic Polski. By o to wydarzenie bez precedensu na skal europejsk. Ale niewiele z tego skorzystali my. Powsta o kilka artyku ów. Bez wi kszego echa przesz a jedyna wydana u nas przed laty jego biografia autorstwa Janusza Grucha y. Nie mamy dost pu do ksi ek Masaryka w j zyku polskim. Ostatnia z nich to wydana ponad siedemdziesi t lat temu Rewolucja wiatowa. Kiedy zatem czytamy s owa Karla Poppera: Masaryk, jeden z najwi kszych bojowników o spo ecze stwo otwarte albo: Czechos owacja Masaryka 12 ZAMIAST WST PU

14 by a przypuszczalnie jednym z najlepszych demokratycznych pa stw, jakie kiedykolwiek istnia y 3, to przecieramy oczy ze zdziwienia i zastanawiamy si, czy faktycznie chodzi o naszego bezbarwnego s siada. S siad, co bardziej boli ni jelita wyci gni te, Prusacy s owia szczyzny! 4 krzycza a polska prasa pod adresem Czechos owacji w 1919 roku, w czasie konfliktu zbrojnego o l sk Cieszy ski. Nie by o w tym lekcewa enia czy pogardy. Dla Polaków twarz Czechos owacji lat by Edvard Beneš. Zdradliwy, nielicz cy si z polskimi interesami ma y Czech taka niesprawiedliwa ocena panowa a w ród Polaków, postrzegaj cych histori tylko z w asnej perspektywy. Kiedy Beneš po dyktacie monachijskim zrzek si funkcji prezydenta, w polskich kabaretach królowa skecz wykorzystuj cy brzmienie nazwiska jego nast pcy, Emila Háchy. Kabareciarz pyta publiczno : By Beneš i co z tego wysz o?. I zanim kto odpowiedzia z sali, ten, udaj c miech, mówi : Ha, ha!. Na rok przed wybuchem wojny wielu Polaków cieszy o si z utarcia nosa Pradze i iluzorycznego przy czenia Zaolzia. Stereotyp czeskiego konformizmu zdominowa polskie postrzeganie Czechos owacji. Kiedy to si sta o? Nie sposób odpowiedzie, ale pisa o si ju o tym przed wojn. W 1936 roku w Krakowie zosta a wydana ksi ka Tomasza Janowicza o Czechach. Autor twierdzi z uporem, e naszym s siadom niepodleg o spad a z nieba, bo o ni nie walczyli, a czeska podst pno, zdradziecko i tchórzostwo nie pozwalaj na to, eby powiedzie... sobie prawd w oczy i by przyjació mi. Po tylu dowodach nieprzy- ZAMIAST WST PU 13

15 ja ni, zdrady i wiaro omstwa nie mo emy by przyjació mi czechów 5. W Polsce nie mówi si zbyt wiele ani o czechos owackich legionach i ochotnikach z USA walcz cych o powstanie pa stwa, ani o ich przywódcach: romantycznym S owaku generale Štefániku, o leciwym profesorze Masaryku i kostycznym docencie Benešu, którzy wbrew wiatu i realiom przekonali decydentów, e naród czechos owacki istnieje i e nale y mu si w asne miejsce pod niebem Europy. Czy nie jest to fascynuj ca i wywo uj ca emocje historia? Jeden z najwybitniejszych pisarzy XX stulecia, Sándor Márai, napisa o Czechos owacji, e by o to pa stwo, które Beneš i jego towarzysze stworzyli za pomoc gwa tu i historycznych fa szów. Zmusili do koegzystencji W grów, S owaków, Niemców, którzy nigdy nie czuli adnej wspólnoty z Czechami 6. I cho nie zgadzam si z t ocen, to jednak rozumiem emocje autora, t sknot i al za utraconym domem, i jednocze nie atwo wskazania winnych w asnej krzywdy. Sami Czesi te nie s bez winy. Kiedy na ekrany polskich kin wchodzi film Obs ugiwa em angielskiego króla, w prasie pojawi y si wywiady z re yserem Ji ím Menzlem. I to w a nie on, traktowany niemal e jak wieszcz narodowy, utwierdza Polaków w ich sposobie my lenia o s siedzie. Na stwierdzenie dziennikarza Gazety Wyborczej : Rozumiem wi c, e sam mo e si Pan podpisa pod filozofi bohatera Obs ugiwa em angielskiego króla, który mówi: «Czesi nie walcz», Menzel odpowiada z przekonaniem: Oczywi cie. Domen mojego dziadka, ojca, moj by a bierno. Oddali my kraj Hitlerowi bez mrugni cia okiem. Ma o tego, 14 ZAMIAST WST PU

16 byli my jednym z najwi kszych producentów broni dla nazistów. Potem przyszed komunizm i te go zaakceptowali my. Wiem, e pan, wychowany w polskiej tradycji, patrzy teraz na mnie z niezrozumieniem i niesmakiem. Wy cie si zawsze bili, nie patrz c na cen. My chcieli my y. Dlatego zamiast manifestowa sprzeciw i gin, nauczyli my si patrze na wiat z dystansem i mia si histerycznie z w asnego losu. 7 Za Menzlem stoi uznanie i szacunek dla jego pracy re yserskiej, przyja z Bohumilem Hrabalem, i dlatego jego s owa traktuje si u nas niczym wyznanie proroka. Ten g os w Polsce zawsze b dzie dono ny, ale przecie nie jest on odosobniony. Polacy pokochali Józefa Szwejka i bohaterów ksi ek Bohumila Hrabala. Pokochali bezgranicznie i bez opami tania. O wielko ci prozy Haška i Hrabala przekonywa nie trzeba. Obaj pisarze praktycznie zmonopolizowali w Polsce nie tylko wyobra enie o czechos owackiej literaturze, ale tak e o mieszka cach Czechos owacji. A poniewa na podstawie ich ksi ek powsta y wspania e filmy, to si a oddzia ywania zosta a zwielokrotniona. Niestety to one zdominowa y polskie wyobra enie o Czechos owacji i jej historii, nawet je li przynosi a ona tylko ma e pora ki, a nie wielkie tragedie. Przykre jest równie to, e patrz c na Czechos owacj, uto samiali my j z Czechami, zapominaj c o S owakach, ich kulturze, narodowych aspiracjach i historycznych dylematach. Znajomo tej prozy i kilku filmów pozwala a ju z przekonaniem wypowiada si o narodowym charakterze Czechos owaków. Wychodzi y i wci wychodz ksi ki s owackich i czeskich pisarzy, ale aden z nich nie jest w stanie os abi pozycji Haška czy Hrabala. ZAMIAST WST PU 15

17 Niestety równie znawcy literatury utwierdzaj Polaków w prze wiadczeniu, e wszystko co najlepsze zamyka si w kr gu ksi ek. Pomijaj ca e dziedzictwo Czechos owacji: wielobarwne, pe ne ró nych smaków i zapachów. Jeden z wybitnych polskich bohemistów powiedzia, e po mierci Hrabala przez kilka lat nie je dzi do Pragi, bo wraz z odej ciem pisarza znikn y powody, aby tam bywa. Inny przyk ad. Znakomity wspó czesny pisarz Pawe Huelle w ksi ce Mercedes-Benz. Z listów do Hrabala opisa scen spotkania grupy przyjació, która w pubie, przy piwie prowadzi dyskusj o literaturze: [...] no i rozp ta a si prawdziwa burza, bo natychmiast przypomniano, e to pan powinien otrzyma Nagrod Nobla, a nie Jaroslav Seifert, nikt wprawdzie z zebranych nie mia nic przeciwko Jaroslavowi Seifertowi, a nawet wi cej, wielu z nas podziwia o jego liryki natchnione prask atmosfer, ale poetów tej klasy co Jaroslav Seifert jest w Czechach, w Europie i na wiecie co najmniej kilkudziesi ciu, a prozaików takich jak Bohumil Hrabal nie ma poza nim samym ani na lekarstwo, wrzeszczeli my jeden przez drugiego [...]. 8 Ten fragment wzbudzi we mnie niepokój. Niby wszystko w porz dku. Podobnie jak Huelle uwa am, e Hrabal zas u- y bardziej ni wielu innych na literackiego Nobla. Seifert Hrabal. Ale dlaczego, do diab a, nie Hrabal Dario Fo albo Hrabal Salman Rushdie czy nawet Hrabal Wis awa Szymborska? Zestawienie dwóch pisarzy z tego samego kraju brzmi tak, jakby Czechos owacji przypada jeden literacki Nobel i przyznanie nagrody Seifertowi w 1984 roku wyczerpa o ten limit na zawsze. Czy decyzja Akademii Szwedzkiej skazuj ca Bohumila Hrabala na obecno 16 ZAMIAST WST PU

18 w ekskluzywnym klubie wielkich pomini tych jest wystarczaj cym powodem, aby o Jaroslavie Seifercie wspomina z nonszalancj? Powojenna Czechos owacja nie mia a wyrazistej twarzy. eby mie w asne oblicze, trzeba by wolnym. Niewolnikowi pan narzuca mask, w której ten musi paradowa. Na wyrazisto ci straci y wszystkie kraje b d ce w zasi gu wp ywów Moskwy. By y jednak momenty wyrwania z letargu. Ca a Polska czeka na swego Dub eka skandowano w Polsce podczas manifestacji w 1968 roku. Patrzyli my z zazdro ci na krótki czas odwil y lat sze dziesi tych, bo niemal e masowo pojawi y si wietne ksi ki i filmy, i sta o si jasne, e Czechos owacji s u y poszerzenie ram wolno ci. Pó niej znów by a mia ko. Wie ci o powstaniu Karty 77 i mierci Jana Pato ki, który upomnia si o podstawowe prawa wolno ci, dociera y do nielicznych. Natomiast Helena Vondrá ková oraz seriale Szpital na peryferiach i Kobieta za lad opanowa y wyobra ni szerokiej widowni. Václav Havel do dzi cieszy si w Polsce ogromnym szacunkiem. Kiedy przyjecha promowa swoj ksi k Tylko krótko, prosz, na nieliczne spotkania przychodzi y t umy. Havel od pocz tku uwiód Polaków. By zaprzeczeniem stereotypu Pepika, a jednak pochodzi stamt d. By Czechem i Czechos owakiem, ale polski romantyzm widzia w nim swojego bohatera. Ile razy wskazywano go wtedy jako m a stanu, na którym mo na si wzorowa. Kiedy jako prezydent przyjecha do Krakowa, s yszeli my has o (niewiadomego autorstwa): Havel na Wawel!. Tkwi y w nim i podziw, i zazdro. e my kogo takiego nie mamy. Sentyment do Czechos owacji pozosta. Temat ci gle powraca. Ksi ka Havla by a wydarzeniem. Wcze niej ukaza y ZAMIAST WST PU 17

19 si biografie ksi dza Tiso, Olgi Havlovej, Bohumila Hrabala, reporta e Mileny Jesenskiej, wspomnienia Jaroslava Seiferta. Wci wychodzi Kundera, Škvorecký, Topol, Kohout i oczywi cie Hrabal i Hašek, bo jak e mog oby by inaczej... Reporta e Mariusza Szczyg a zebrane w ksi ce Gottland zrobi y furor. A przecie ukazywa Czechos owacj jako kraj tragicznych wyborów. Czy dzi ki temu, e wci docieraj do nas nowe ksi ki i filmy, e polskie media z zainteresowaniem ledz, co si dzieje w Pradze i Bratys awie, twarz nieistniej cej ju Czechos owacji zyska w Polsce wyraziste rysy? Czy nie b dzie to tylko mglisty obraz, zza którego prze miewczo zerka Rudolf Hrušínský jako dzielny wojak Szwejk? Czas poka e.

20 Amerykanka Jest 16 kwietnia 1916 roku. Praga. Siwow osa kobieta pisze list do córki: Moja droga Alice, jest niedzielne popo udnie, wieje wiatr, jest bardzo wilgotno, szare porwane chmury gotowe s do deszczu. Siedz przy stole i my l o Tobie, moje dobre dziecko. Choruj nie bardziej ni zwykle, ale to znaczy, e jestem bardzo chora. Czuj si taka samotna. 1 Charlotta Masaryková ma sze dziesi t sze lat, od ponad pó roku pisze listy do doros ej, trzydziestosiedmioletniej córki. Wie, e musi wspiera Alice, b d c w wi zieniu, wi c przez d ugie miesi ce ukrywa prawd. Nie pisze, e jest jej ci ko i ma k opoty finansowe, a zdrowie nie dopisuje. Wspomina o b ahostkach, odwiedzinach wnucz t, koncertach. Prosi córk, eby dba a o siebie. Wysy a jej pieni dze i bardzo pragnie jej powrotu. Wydaje si to komiczne, e mam ca e mieszkanie dla siebie. To dla mnie bardzo niezwyk e. Ca ym moim yciem by dom, zdrowie i powodzenie moich dzieci. I nagle wszystko odesz o. Cz sto ca e lata nie chodzi am w odwiedziny, a ci, którzy przy- AMERYKANKA 19

21 chodzili do nas, nie przychodzili do mnie. Wiesz, jak to Herbert przy drzwiach zawsze si pyta : jest mama w domu?. I jak twierdzi, e to nadzwyczajne wydarzenie, kiedy mnie nie by o. Uwa a to za swoje prawo, e zawsze mam czas, aby z nim porozmawia. Stara am si zawsze mie czas, kiedy które z dzieci przychodzi o do mnie, aby co opowiedzie. A teraz nie przychodzi adne. Jestem ju bardzo zm czona. Najgorzej jest, kiedy czuj si bardzo os abiona, a tu kto zadzwoni, musz wsta, za o y p aszcz... 2 Na wiecie szaleje wojna, Praga jest daleko od dzia a wojennych, ale przy Charlotcie Masarykovej nie ma adnego z jej dzieci, nie ma te m a... Cofnijmy si do 13 czerwca 1877 roku, do Lipska. Po kilku tygodniach nieobecno ci Charlotta (nosz ca jeszcze wtedy nazwisko Garrigue) wróci a do pensjonatu pa stwa Göringów, Niemców, u których zamieszka a, odk d postanowi a rozwija swój talent muzyczny w tutejszym konserwatorium, w klasie fortepianu. Dopiero po wielu miesi cach dowiedzia a si, e kiedy wysiada a z doro ki, wysoki, przystojny m czyzna przygl da si jej bacznie zza zas on salonu. Czeka niecierpliwie na jej przyjazd. Tomáš Masaryk, bo o nim mowa, by jej równolatkiem, mia wtedy dwadzie cia siedem lat. W Lipsku pojawi si przypadkowo. Pochodzi z nizin spo ecznych, jego ojciec by wo nic, a dziadek rze nikiem. By poddanym Franciszka Józefa. Przez ca y okres studiów i po nich zarabia na utrzymanie jako korepetytor. Kiedy jego kolejny wychowanek uko czy gimnazjum z wyró nieniem, wdzi czni rodzice wys ali go wraz z korepetytorem do Lipska. 20 AMERYKANKA