Adam Czudec EKSPERTYZA DOTYCZĄCA WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO

Transkrypt

1 Adam Czudec EKSPERTYZA DOTYCZĄCA WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO 843

2 844 VACAT

3 1. SPECYFIKA WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO Każdy region ma swoje specyficzne cechy, które mają wpływ na tempo i kierunki jego rozwoju gospodarczego i społecznego. Do najbardziej specyficznych cech województwa podkarpackiego należy zaliczyć: niski poziom rozwoju gospodarczego przy znaczącym wewnętrznym zróżnicowaniu jego cech, bardzo wysoki odsetek ludności wiejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców województwa i problemy rozwoju obszarów wiejskich, słabe ekonomicznie rolnictwo, przy wysokim odsetku osób utrzymujących się z pracy w rolnictwie i mała skłonność do zmian tego sektora gospodarki, przygraniczne położenie (granica wschodnia i południowa Polski) i wynikająca stąd peryferyjność województwa, wysoki udział obszarów prawnie chronionych w powierzchni ogólnej województwa, ale słabe wykorzystanie zasobów przyrodniczych dla rozwoju perspektywicznych sektorów gospodarki (usługi turystyczne i uzdrowiskowe). Miarą poziomu rozwoju gospodarczego województwa jest wielkość PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca, lokująca Podkarpacie na przedostatnim miejscu w kraju wśród 16 województw, przy utrzymującej się od kilku lat różnicy między PKB na 1 mieszkańca w Polsce i w województwie podkarpackim, wynoszącej 27-28%. Ponadto występuje tu nierównomierne rozmieszczenie największych zakładów przemysłowych, które są skoncentrowane głównie w zachodniej części województwa (Jasło, Dębica, Mielec, Tarnobrzeg, Stalowa Wola), co ma znaczenie dla sytuacji na rynku pracy, a także dla stanu środowiska przyrodniczego. Z kolei południowa i wschodnia część województwa to przede wszystkim tereny rolnicze i obszary chronione, w tym pasmo górskie Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Tak ukształtowana geograficznie i historycznie struktura gospodarki województwa jest barierą w dążeniu do zapewnienia spójności ekonomicznej i społecznej. Bardzo wysoki odsetek ludności wiejskiej na Podkarpaciu wymusza konieczność inwestowania w infrastrukturę techniczną i społeczną na wsi w skali znacznie większej, niż w regionach bardziej zurbanizowanych, bo tylko tą drogą można poprawić jakość życia mieszkańców wsi. Ma to ważne znaczenie ekonomiczne, bo koszty infrastruktury na wsi, zarówno na etapie inwestycji, jak też bieżącego utrzymania, są na ogół znacznie wyższe niż w miastach ze względu na rozproszoną zabudowę wsi. Ponadto sytuacja finansowa samorządów gmin wiejskich jest gorsza niż samorządów miast ze względu na niski poziom dochodów własnych, zależnych głównie od wpływów z podatków płaconych przez mieszkańców. W rezultacie wyposażenie obszarów wiejskich w składniki infrastruktury jest ciągle dużo gorsze w porównaniu z obszarami zurbanizowanymi. Problem ten ma na Podkarpaciu znacznie większy wymiar niż w większości regionów w Polsce. Dodatkowym problemem obszarów wiejskich w województwie podkarpackim jest słabe ekonomicznie i rozdrobnione rolnictwo, które bez głębokiej restrukturyzacji nie będzie w stanie wypełniać ani funkcji produkcyjnych (wytwarzanie surowców i produktów rolniczych w warunkach dużej konkurencji), ani funkcji pozaprodukcyjnych (wzbogacanie walorów krajobrazowych, ochrona środowiska naturalnego). Przygraniczne położenie Podkarpacia powinno być czynnikiem przyśpieszającym jego rozwój w wyniku silnych związków gospodarczych z regionami Ukrainy i Słowacji. W rzeczywistości jest jednak inaczej, a dodatkowo integracja Polski z Unią Europejską nie przyśpieszyła współpracy gospodarczej Podkarpacia z Ukrainą (polityka handlowa Unii Europejskiej, wizy dla obywateli Ukrainy przyjeżdżających do Polski). Istotnym atutem Podkarpacia są walory przyrodnicze i krajobrazowe, które powinny stać się podstawą rozwoju funkcji turystycznych regionu. 845

4 2. ANALIZA STANU SPÓJNOŚCI EKONOMICZNEJ I SPOŁECZNEJ Jak wspomniano wcześniej, jedną ze specyficznych cech województwa podkarpackiego jest duże wewnętrzne zróżnicowanie cech przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych. Różnice wynikają nie tylko ze stanu środowiska przyrodniczego (obszary górskie na południu województwa), ale także z kierunków rozwoju przemysłu w XX wieku (przemysł maszynowy Mielec, Stalowa Wola, Rzeszów, przemysł wydobywczy Tarnobrzeg). Konieczność restrukturyzacji dużych zakładów przemysłowych na początku lat 90-tych XX wieku spowodowana niedostosowaniem oferty tych zakładów do potrzeb nowoczesnej gospodarki, stała się przyczyną procesów prowadzących nie tylko do pogłębienia różnic między gospodarką woj. podkarpackiego a innymi regionami w Polsce, ale przyczyniła się również do wewnętrznego rozwarstwienia regionu. Restrukturyzacja przemysłu, skutkująca zwolnieniami z pracy, w pierwszej kolejności, ludności dwuzawodowej (właścicieli i użytkowników gospodarstw rolnych), spowodowała zwiększenie się odsetka osób utrzymujących się z rolnictwa, co przy słabym poziomie rozwoju tego sektora gospodarki na Podkarpaciu doprowadziło do znaczącego obniżenia poziomu życia dużej części mieszkańców. Wprawdzie uruchomienie Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Mielcu i Tarnobrzegu przyczyniło się do ożywienia gospodarki i zatrzymania negatywnych zjawisk w postaci rosnącego bezrobocia i postępującego zubożenia ludności tych miast i sąsiednich miejscowości, ale nie rozwiązało wszystkich problemów. Niski poziom rozwoju gospodarki na Podkarpaciu skutkuje najniższym w Polsce, przeciętnym wynagrodzeniem brutto, które w 2004 roku wynosiło 2018 zł, a także najniższym w kraju dochodem rozporządzalnym, w przeliczeniu na 1 osobę, który w 2004 roku wyniósł 585 zł i był o ponad 20% niższy niż przeciętnie w Polsce (w 1999 roku różnica była mniejsza, bo niecałe 15%). Poziom wynagrodzeń jest dość mocno zróżnicowany między podregionami (NUTS-3) i powiatami województwa (NUTS-4). Wielkości ilustrujące skalę tego zróżnicowania podano na wykresie 1. Wykres 1 PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO W 2004 ROKU Źródło: Województwo Podkarpackie, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów

5 Z punktu widzenia oceny spójności ekonomiczno-społecznej województwa należy zauważyć duże zróżnicowanie poziomu wynagrodzeń między podregionami (rzędu 10%), na korzyść podregionu rzeszowskotarnobrzeskiego. Dużo większa różnica występuje jednakże między powiatami należącymi do podregionu rzeszowsko-tarnobrzeskiego, która między powiatami o najniższych i najwyższych wynagrodzeniach wynosi blisko 23%. Jeśli zatem przyjąć jako miarę oceny spójności ekonomicznej regionu wysokość wynagrodzeń, które pozostają w ścisłym związku z poziomem rozwoju gospodarki, to można stwierdzić, że województwo podkarpackie charakteryzuje się niską spójnością. Uwaga ta odnosi się przede wszystkim do spójności wewnętrznej podregionu rzeszowsko-tarnobrzeskiego, do którego należą powiaty o mocno zróżnicowanym poziomie wynagrodzeń (w części z nich przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto przekraczało w 2004 roku 2 tys. zł, w innych zaś kształtowało się poniżej 1,8 tys. zł). Inną miarą oceny spójności regionu jest poziom dochodów budżetowych jednostek samorządu terytorialnego, rozstrzygający przede wszystkim o jakości życia mieszkańców, bo dochody samorządowe są przeznaczane na zaspokajanie zbiorowych potrzeb lokalnych społeczności (gminy i powiaty), a także całego regionu (samorząd województwa). Charakterystyczną cechą jest bardzo duże zróżnicowanie poziomu dochodów budżetowych w przeliczeniu na 1 mieszkańca między powiatami, bo dochody powiatu o najniższym wskaźniku (przemyski) stanowiły zaledwie około 34% dochodów powiatu mającego najwyższe dochody (lubaczowski). Znamienne, że powiaty te należą do tego samego podregionu przemysko-krośnieńskiego. Należy jednak zauważyć zmniejszanie się dysproporcji dochodowych między powiatami, bo w 2000 roku różnice były jeszcze większe niż obecnie. Spośród trzech typów gmin (miasta, miasta-gminy i gminy wiejskie) najwyższy poziom dochodów w przeliczeniu na 1 mieszkańca osiągały w latach (a także w latach wcześniejszych) gminy wiejskie. Poziom dochodów między gminami był znacznie mniej zróżnicowany niż między powiatami, bo w grupie gmin wiejskich tylko 5% ogółu przekraczało w 2004 roku poziom dochodów wynoszący 2 tys. zł na 1 mieszkańca (przy średnim poziomie 1528 zł), a podobnie niewielki odsetek stanowiły gminy, których poziom dochodów nie przekroczył 1300 zł na 1 mieszkańca (1,4%). Świadczy to o znacznie większej spójności gmin, w porównaniu z powiatami. Należy jednak zauważyć, że poziom dochodów budżetowych gmin na Podkarpaciu pozostaje niższy w porównaniu z przeciętną gminą w Polsce (w latach różnica wyniosła około 6%). 3. PROBLEMY STYKOWE MIĘDZY WOJ. PODKARPACKIM I JEGO SĄSIADAMI Województwo podkarpackie sąsiaduje z województwami: małopolskim, świętokrzyskim i lubelskim, z których dwa ostatnie są podobnie jak podkarpackie, zaliczane do regionów o najniższym wskaźniku PKB na 1 mieszkańca w poszerzonej Unii Europejskiej. Wspólne cechy Podkarpacia, Lubelszczyzny i regionu świętokrzyskiego to: niska, w porównaniu do wielkości przeciętnej w Polsce, gęstość zaludnienia; niski stopień zurbanizowania (przewaga mieszkańców wsi), wysoki odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie (ponad dwukrotnie większy niż przeciętnie w Polsce), wysokie walory środowiska przyrodniczego. Cechy te wskazują na występowanie podobnych problemów gospodarczych i społecznych w każdym z trzech województw, których rozwiązywanie wymaga: konieczności wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, dającego szansę na zmniejszenie zatrudnienia w rolnictwie i poprawę jakości życia mieszkańców wsi, rozwoju pozaprodukcyjnych funkcji rolnictwa, w związku z wysokimi walorami środowiska przyrodniczego, zmniejszania (rekompensowania) kosztów ekonomicznych i społecznych związanych z koniecznością zachowania walorów przyrodniczych regionu, nasilenia wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju regionu. 847

6 Istotnym problemem jest słabo rozwinięta sieć komunikacyjna między województwami: podkarpackim, lubelskim i świętokrzyskim. Pod tym względem Podkarpacie jest znacznie silniej powiązane z woj. małopolskim (droga krajowa E-40, magistrala kolejowa Kraków Przemyśl). Inną cechą wiążącą Podkarpacie z Małopolską jest karpacki region górski rozciągający się w południowej części obu województw, którego specyficzne problemy wymagają stworzenia podobnych metod ich rozwiązywania przez władze wojewódzkie. Ponadto Kraków jako metropolia ma dużą siłę oddziaływania na różne sfery życia społecznego na Podkarpaciu (kultura, szkolnictwo wyższe) w porównaniu z Lublinem czy Kielcami, które podobnie jak Rzeszów nie mają cech metropolii. Podkarpacie sąsiaduje także z regionami: lwowskim na Ukrainie i koszyckim na Słowacji. Związki ekonomiczne z tymi regionami są jednak dość słabe (marginalne znaczenie kapitału Słowacji i Ukrainy na Podkarpaciu), co może wynikać z faktu, że Zachodnia Ukraina i Wschodnia Słowacja należą do słabo rozwiniętych regionów w swoich krajach, co w kontekście niskiego poziomu rozwoju Podkarpacia przesądza o niskiej komplementarności gospodarek tych regionów. 4. STAN I PERSPEKTYWY SPOŁECZEŃSTWA OPARTEGO NA WIEDZY Rozwój społeczeństwa opartego na wiedzy wymaga spełnienia kilku warunków, do których należą: stała poprawa jakości kapitału ludzkiego, mierzona strukturą wiekową ludności i poziomem wykształcenia, stale zwiększający się odsetek przedsiębiorstw wdrażających rozwiązania innowacyjne, rosnące nakłady na badania naukowe. Jakość kapitału ludzkiego na Podkarpaciu nie odbiega znacząco od stanu przeciętnego dla Polski. Ludność Podkarpacia jest statystycznie nieco młodsza niż przeciętnie w kraju, jednakże z tendencją do zmniejszania się różnicy, która w 1999 roku wynosiła 2,7 lat, a w 2004 zmniejszyła się do 2,2 lat. Charakterystyczny dla Podkarpacia jest stosunkowo wysoki odsetek osób w wieku produkcyjnym, który w 2004 roku wynosił 23,9%, podczas gdy wskaźnik dla całej Polski to 21,2%. Podstawową cechą charakteryzującą jakość kapitału ludzkiego jest poziom wykształcenia. Dane liczbowe na ten temat podano na wykresie 2. Wykres 2 STRUKTURA WYKSZTAŁCENIA MIESZKAŃCÓW PODKARPACIA NA TLE POLSKI (W 2004 ROKU) Na postawie wielkości zaprezentowanych na wykresie 2 można stwierdzić, że poziom wykształcenia mieszkańców Podkarpacia nie odbiega od stanu przeciętnego w Polsce, co oznacza, że potencjalne możliwości tworzenia społeczeństwa opartego na wiedzy, ze względu na jakość kapitału ludzkiego są w woj. podkarpackim podobne jak w całej Polsce. 848

7 Wysoko w rankingu województw znajduje się Podkarpacie pod względem odsetka przedsiębiorstw prowadzących działalność innowacyjną w ogólnej liczbie przedsiębiorstw przemysłowych (rysunek 1). Rysunek 1 UDZIAŁ PRZEDSIĘBIORSTW PROWADZĄCYCH DZIAŁALNOŚĆ INNOWACYJNĄ W OGÓLNEJ LICZBIE PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH W 2003 ROKU (W %) Źródło: Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpackiego w latach , Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2005 W 2003 roku odsetek takich przedsiębiorstw na Podkarpaciu wyniósł 43,8%, co plasowało to województwo na 4 miejscu w Polsce (za woj. mazowieckim, małopolskim i śląskim). Dla porównania przeciętny wskaźnik dla Polski wynosił 39,3% 1. Można na tej podstawie wnioskować, że przedsiębiorcy działający na Podkarpaciu mają większą niż przeciętnie skłonność do wprowadzania innowacji, co powinno zwiększać zdolność do konkurowania gospodarki regionu. Słabą stroną woj. podkarpackiego jest niski poziom nakładów na badania naukowe i rozwój, bo ich udział w PKB nie przekraczał w latach ,4% i był niższy od wskaźnika przeciętnego dla Polski (niecałe 0,6%), a ponad 3-krotnie niższy od wskaźnika dla woj. mazowieckiego, które jest pod tym względem zdecydowanym liderem w Polsce 2. Podobnie niskie jak dla Podkarpacia, wskaźniki udziału nakładów na badania charakteryzują pozostałe województwa Polski Wschodniej. Jeśli wziąć pod uwagę fakt, że poziom PKB w tych województwach jest znacznie niższy w porównaniu z innymi regionami w Polsce, to łatwo zauważyć, jak duży dystans dzieli Podkarpacie i pozostałe wschodnie województwa od reszty kraju pod względem możliwości rozwoju badań naukowych. Możliwą przyczyną takiego stanu jest mała zdolność do konku- 1 Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpackiego w latach , Analizy Statystyczne, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów, Analiza rozwoju społeczno-gospodarczego województwa podkarpackiego w latach , Analizy Statystyczne, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów,

8 rowania o środki na badania naukowe przez placówki naukowo-badawcze Podkarpacia i całej Wschodniej Polski. Z kolei konkurencyjność, w wielu dyscyplinach naukowych, zależy od wyposażenia w specjalistyczny sprzęt do badań eksperymentalnych. Słabe wyposażenie w taki sprzęt nie pozwala skutecznie rywalizować na coraz bardziej globalizującym się rynku badań naukowych. W takich okolicznościach poprawa sytuacji jest możliwa tylko przez dodatkowe wsparcie finansowe placówek badawczych, co w perspektywie powinno zwiększyć ich zdolność konkurencyjną. Nie ulega bowiem wątpliwości, że perspektywy społeczeństwa opartego na wiedzy będą zależeć w dużym stopniu od potencjału badawczego na poziomie regionów, bowiem w ten sposób można najlepiej wesprzeć ich rozwój, dostosowując kierunki badań naukowych do specyfiki regionu. 5. DOSTĘPNOŚĆ TERYTORIALNA WOJEWÓDZTWA Przez województwo podkarpackie przebiega, na linii wschód-zachód droga krajowa E-40, łącząca region z Polską południową i zachodnią oraz z Ukrainą. Droga ta należy do najbardziej eksploatowanych w Polsce, a mimo to brak jest obwodnic kilku miast na Podkarpaciu (Ropczyce, Przeworsk, Jarosław). Ponadto przebiega ona przez najbardziej zaludnioną część obszarów wiejskich (powiaty: dębicki, ropczycko-sędziszowski, rzeszowski, łańcucki i przeworski). Drugim, ważnym szlakiem drogowym na Podkarpaciu jest droga E-371 Radom-Rzeszów-Koszyce. Oznacza to, że przez Podkarpacie przebiegają ważne dla całego kraju szlaki drogowe. Równocześnie jednak w ostatnich kilku latach zmniejszeniu uległa długość dróg publicznych o twardej nawierzchni, bo w roku 2000 było na Podkarpaciu blisko 81 km takich dróg na 100 km 2 powierzchni ogólnej, zaś w 2004 roku już tylko 77,4 km. W tym samym czasie liczba zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 mieszkańców zwiększyła się z 225,6 do 277,7 3. Ważnym elementem systemu transportowego na Podkarpaciu jest sieć kolejowa, w tym magistrala łącząca polsko-ukraińskie przejście graniczne z Małopolską i Śląskiem. Podobnie jednak jak w przypadku dróg, ogólna długość sieci kolejowej w latach zmniejszyła się z 992 km do 938 km (o ponad 5%), co może być interpretowane jako pogorszenie dostępności terytorialnej województwa. W dalszym ciągu jednak sieć kolejowa na Podkarpaciu jest bardziej rozbudowana niż w woj. lubelskim i podlaskim. Istotnym atutem Podkarpacia jest port lotniczy w Jasionce, obsługujący nie tylko połączenia krajowe, ale także międzynarodowe. Zwiększająca się w ostatnich latach liczba pasażerów świadczy o rosnącej roli lotnictwa jako środka komunikacji z Podkarpaciem, ale wymusza równocześnie konieczność rozbudowy portu lotniczego, aby mógł on spełnić wszystkie standardy związane z przyjmowaniem osób korzystających z połączeń lotniczych. Podsumowując należy stwierdzić, że wprawdzie Podkarpacie ma, na tle innych województw Polski Wschodniej, stosunkowo nieźle rozwiniętą sieć transportową, ale zmniejszenie długości dróg i linii kolejowych w ostatnich latach świadczy o pogorszeniu sytuacji i prowadzi do zmniejszenia spójności regionu. Poprawa stanu w tym zakresie jest ważna nie tylko dlatego, że jest to istotny warunek zwiększenia spójności wewnętrznej regionu, ale dostępność komunikacyjna jest także jednym z głównych czynników rozstrzygających o zainteresowaniu regionem ze strony inwestorów zewnętrznych. Mając na uwadze dotychczasowy kierunek zmian w wyposażeniu w infrastrukturę komunikacyjną na Podkarpaciu (przy braku autostrad i linii kolejowych umożliwiających szybkie przemieszczanie osób i towarów), należy podkreślić priorytetowe znaczenie sieci transportowej dla rozwoju wszystkich podstawowych funkcji regionu. Dostępność terytorialna województwa podkarpackiego jest wyznaczana liczbą przejść granicznych, jako że Podkarpacie graniczy ze Słowacją i Ukrainą. Na granicy ze Słowacją czynne są przejścia graniczne w Barwinku (drogowe) i Łupkowie (kolejowe). Natomiast na granicy z Ukrainą znajdują się przejścia w Korczowej, Medyce i Krościenku (drogowe) oraz Przemyślu, Krościenku i Werchracie (kolejowe). W 2004 roku na przejściach granicznych znajdujących się na Podkarpaciu dokonano 9,3 mln odpraw osób wjeżdżających do Polski i wyjeżdżających z naszego kraju tj. o 9,5% więcej niż w 2003 roku 4. Najbar- 3 Źródło: Województwo podkarpackie podregiony, powiaty, gminy, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów Turystyka w woj. podkarpackim w 2004 roku, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów

9 dziej uczęszczanymi były przejścia graniczne w Korczowej i Medyce, gdzie dokonano ponad 60% ogólnej liczby odpraw na Podkarpaciu. Zarówno w roku 2004 jak i w latach wcześniejszych liczba cudzoziemców przybyłych do Polski była większa od liczby Polaków wyjeżdżających za granicę. Warunkiem zwiększenia dostępności terytorialnej województwa będzie w najbliższych latach rozbudowa istniejących i budowa nowych przejść granicznych zarówno na granicy z Ukrainą jak i Słowacją. 6. FUNKCJE METROPOLITALNE RZESZOWA I OŚRODKI POWIATOWE Rzeszów jest zdecydowanie największym miastem w województwie podkarpackim nie tylko pod względem liczby ludności (159 tys. w 2004 roku), ale także ze względu na pełnione funkcje: edukacyjną, kulturalną, naukową, produkcyjną i usługową. W Rzeszowie jest największa liczba szkół ponadpodstawowych, mających największą na tle innych miast ofertę kierunków kształcenia ogólnego i zawodowego. Rzeszów jest siedzibą 2 największych na Podkarpaciu wyższych uczelni, tj. Uniwersytetu Rzeszowskiego i Politechniki Rzeszowskiej. Pełnią one nie tylko funkcję edukacyjną, ale są również największymi w województwie placówkami naukowo-badawczymi. Ważną dla całego regionu funkcję kulturalną pełnią: Teatr im. Wandy Siemaszkowej i Filharmonia Rzeszowska. W Rzeszowie działa największa liczba podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców, w porównaniu z innymi miastami i powiatami województwa. Wszystko to świadczy o wiodącej roli Rzeszowa jako ośrodka miejskiego w woj. podkarpackim. Mimo to Rzeszów nie stał się dotąd ośrodkiem silnego oddziaływania na gospodarkę i sferę społeczną miast, gmin i powiatów położonych w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Świadczy o tym m.in. wysoka stopa bezrobocia w powiatach położonych w pobliżu Rzeszowa (powiat rzeszowski 19,0%; ropczycko-sędziszowski 22,3%; kolbuszowski 22,4%; łańcucki 19,9%; strzyżowski 24,9%; brzozowski 28,2%), podczas gdy w samym Rzeszowie w tym samym czasie stopa bezrobocia wynosiła 9,4% 5. Dowodem słabego oddziaływania Rzeszowa na jego otoczenie jest duża dysproporcja co do liczby podmiotów gospodarczych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców między Rzeszowem a sąsiednimi powiatami. O ile bowiem w Rzeszowie jest ich 1171, to w powiatach: rzeszowskim 588; ropczycko-sędziszowskim 531; kolbuszowskim 463; łańcuckim 662; strzyżowskim 466; brzozowskim 486. Jednym z głównych problemów Rzeszowa jest mała powierzchnia w stosunku do liczby mieszkańców, co skutkuje rekordowo wysoką gęstością zaludnienia 2961 osób na 1 km 2 (w 2004 roku) i bardzo ogranicza rozwój funkcji gospodarczych (produkcja, usługi, handel) i społecznych (budownictwo mieszkaniowe, tereny rekreacyjne) miasta. Brak porozumienia, co do możliwości powiększenia granic Rzeszowa między samorządem miasta i sąsiednich gmin, nie tylko hamuje rozwój samego miasta i jego funkcji, ale nie sprzyja również poprawie jakości życia mieszkańców sąsiednich gmin, bo ich władze nie są zainteresowane inwestowaniem w infrastrukturę w miejscowościach, które wcześniej czy później znajdą się w granicach Rzeszowa. Taki stan osłabia zatem więź między miastem wojewódzkim a jego bezpośrednim sąsiedztwem. W tej sytuacji szansy na rozwój funkcji metropolitalnych Rzeszowa należy upatrywać w jak najszybszym rozwiązaniu problemu poszerzenia jego granic, jednakże takimi metodami, które pozwolą na wzmocnienie oddziaływania Rzeszowa na rozwój jego terytorialnego otoczenia. Wymagać to będzie w kolejnych latach znacznego wsparcia finansowego nie tylko dla Rzeszowa, ale także dla sąsiadujących z nim gmin, aby w ten sposób wspólnie budować obszar metropolitalny. Ze względu na niewielkie obecnie oddziaływanie Rzeszowa na gospodarkę i sferę społeczną województwa, zasadne jest przyśpieszenie rozwoju większych miast na Podkarpaciu, zwłaszcza zaś byłych miast wojewódzkich, tj. Przemyśla, Krosna i Tarnobrzega. 5 Źródło: Województwo podkarpackie podregiony, powiaty, gminy, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów

10 7. SYTUACJA NA OBSZARACH WIEJSKICH Województwo podkarpackie jest regionem ze zdecydowaną przewagą ludności wiejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców (w 2004 roku 59,5%, podczas gdy przeciętnie w Polsce 38,5%). Z tego względu problemy rozwojowe obszarów wiejskich, a także ich walory, powinny mieć ważne znaczenie przy opracowywaniu strategii rozwoju. Obszary wiejskie Podkarpacia, podobnie jak cały region są mocno wewnętrznie zróżnicowane. Jak wynika z badań prowadzonych przez G. Ślusarza 6, można wydzielić 3 podregiony ze względu na zróżnicowanie cech przyrodniczych, a także warunków ekonomicznych, demograficznych i infrastrukturalnych obszarów wiejskich w woj. podkarpackim (rysunek 2). Rysunek 2 PODZIAŁ WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO NA PODREGIONY Źródło: G. Ślusarz, 2005, Studium społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rozwoju obszarów wiejskich w świetle zagrożenia marginalizacją na przykładzie woj. podkarpackiego, Wydawnictwo UR, prace naukowe Wydziału Ekonomii, seria Monografie i Opracowania, nr 1, Rzeszów. 6 G. Ślusarz, 2005, Studium społeczno-ekonomicznych uwarunkowań rozwoju obszarów wiejskich w świetle zagrożenia marginalizacją na przykładzie woj. podkarpackiego, Wydawnictwo UR, prace naukowe Wydziału Ekonomii, seria Monografie i Opracowania, nr 1, Rzeszów. 852

11 Podregion I o najlepszych warunkach rozwoju, tworzony przez 23 gminy (około 16% ogółu gmin wiejskich i miast-gmin), zamieszkiwany przez 12,9% ludności wiejskiej i zajmujący 10,3% powierzchni obszarów wiejskich regionu; Podregion II obszar występowania lokalnych ograniczeń rozwojowych, tworzony przez 45% gmin, zajmujący 35,9% powierzchni i zamieszkiwany przez 31% mieszkańców obszarów wiejskich na Podkarpaciu. W podregionie tym zlokalizowanych jest ponad 46% gospodarstw rolnych, których średnia powierzchnia jest najniższa ze wszystkich trzech podregionów i wynosi 1,7 ha. Ze względu na duże rozdrobnienie rolnictwa i usytuowanie w pobliżu średniej wielkości miast, w podregionie tym konieczne jest przyśpieszenie wdrażania koncepcji rozwoju wielofunkcyjnego. Podregion III obejmuje pozostałe gminy regionu (blisko 40%) rozmieszczone na ponad 50% powierzchni województwa i zamieszkiwane przez 25% mieszkańców. Tworzą go dwie grupy gmin położone w różnych częściach województwa. Jedna z nich to gminy górskie położone w paśmie Bieszczadów i Beskidu Niskiego, druga zaś to gminy położone w północnej części województwa, wzdłuż granicy w województwami: świętokrzyskim i lubelskim. Jak stwierdza G. Ślusarz, są to obszary potencjalnie najbardziej zagrożone marginalizacją. Oznacza to, że w tej części obszarów wiejskich Podkarpacia endogenne czynniki są zbyt słabe, aby zapewnić przyśpieszony ich rozwój, dający szansę na zmniejszenie dysproporcji między gminami i powiatami. Natomiast tempo rozwoju podregionów I i II będzie zależeć w znacznie większym stopniu od zdolności wykorzystywania ich zasobów przyrodniczych i kapitału ludzkiego, a także innych wewnętrznych czynników kształtujących możliwości rozwojowe. Do mocnych stron obszarów wiejskich Podkarpacia należą: potencjał demograficzny (wysoki odsetek ludności w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym); poziom wykształcenia mieszkańców; bogate, a słabo jeszcze wykorzystane zasoby środowiska przyrodniczego, które powinny stać się czynnikiem przyśpieszającym rozwój różnych form turystyki; przygraniczne położenie, które obecnie ma małe znaczenie gospodarcze, ale w przyszłości powinno stać się ważniejszym czynnikiem rozwojowym. Z kolei słabe strony to: rozdrobnione, mało wydajne rolnictwo, będące jednocześnie źródłem utrzymania dużej części mieszkańców wsi; słabe związki rolnictwa z nierolniczymi ogniwami agrobiznesu (przetwórstwo, handel, usługi); niski poziom dochodów budżetowych większości jednostek samorządu terytorialnego, niepozwalający na przyśpieszenie rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej na wsi. Dochody budżetowe gmin wiejskich na Podkarpaciu, w 2004 roku, w przeliczeniu na 1 mieszkańca wynosiły 1526 zł i należały do najniższych w Polsce (niższy wskaźnik miały tylko: woj. lubelskie 1471 zł i woj. małopolskie 1503 zł) 7. Podobnie było w poprzednich latach, co świadczy o trwałej dysproporcji miedzy gminami wiejskimi na Podkarpaciu a przeciętną gminą wiejską w Polsce. Sytuacja taka wpływa z kolei na zróżnicowanie możliwości inwestowania w rozwój infrastruktury na wsi, bo gminy o relatywnie niskich dochodach mogą przeznaczyć mniejszą część funduszy na inwestycje infrastrukturalne, w porównaniu z gminami o wyższym poziomie dochodów. Jeśli zatem jednym z celów strategicznych polityki regionalnej ma być zmniejszanie dysproporcji między regionami przez zahamowanie tendencji stagnacyjnych i pobudzanie rozwoju gospodarczego i społecznego regionów peryferyjnych, to konieczne jest m.in. zwiększanie możliwości inwestycyjnych samorządów w obszarach wiejskich. Duża część samorządów gmin na Podkarpaciu nie jest bowiem w stanie znacząco zwiększyć swoich dochodów w najbliższych kilku latach, zwłaszcza gdy jednym z głównych źródeł dochodów własnych w gminach rolniczych pozostaje podatek rolny. Dobrym rozwiązaniem może tu być organizowanie się samorządów gmin w związki międzygminne, które zrzeszając kilka lub kilkanaście gmin mogą realizować duże przedsięwzięcia inwestycyjne z zakresu infrastruktury, uzyskując na ten cel fundusze UE w kwotach nieosiągalnych dla pojedynczych gmin, ze względu na niewystarczający udział środków własnych w planowanych inwestycjach. Poprawa stanu infrastruktury jest z kolei jednym z warunków rozwoju przedsiębiorczości pozarolniczej na wsi. 7 A. Czudec, Wieś samorządna, [w:] Polska wieś 2006 raport o stanie wsi, praca zbior. pod red. J. Wilkina i J. Nurzyńskiej, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa,

12 8. ANALIZA STRUKTURALNA I TERYTORIALNA BEZROBOCIA Stopa bezrobocia na koniec 2005 roku wynosiła na Podkarpaciu 18,4% i była o 0,8% wyższa niż przeciętnie w Polsce. W ostatnich kilku latach poziom bezrobocia i jego dynamika w woj. podkarpackim były podobne jak w całym kraju (wykres 3). Wykres 3 STOPA BEZROBOCIA REJESTROWANEGO Stan w końcu miesiąca Źródło: Urząd Statystyczny w Rzeszowie. Na koniec grudnia 2005 roku zarejestrowanych było w woj. podkarpackim 164 tys. osób bezrobotnych, a ich liczba od 2002 roku systematycznie się zmniejszała (patrz wykres 4). Wysoka jest ciągle liczba nowo rejestrowanych bezrobotnych (w 2005 roku blisko 152 tys. osób, tj. o 8% więcej niż w roku poprzednim). W tym samym czasie liczba wyrejestrowań wyniosła 158 tys. i była o 3,6% większa niż w roku Liczba osób wykreślonych z ewidencji bezrobotnych z powodu podjęcia pracy była w 2005 roku o 3,7% mniejsza niż przed rokiem i wynosiła niecałe 70 tys. Spośród tej liczby pracę subsydiowaną (m.in. prace interwencyjne i roboty publiczne) podjęło 13,4 tys. osób, tj. około 18%. W ciągu ostatnich kilku lat zwiększał się odsetek osób bezrobotnych nieposiadających prawa do zasiłku (w 2005 roku 89,0% bezrobotnych; ,9%; ,6%). W województwie podkarpackim jest stosunkowo wysoki odsetek osób pozostających bez pracy powyżej 1 roku. Na koniec 2005 roku stanowili oni 52,4% zarejestrowanych bezrobotnych, z tego 38,4% to bezrobotni pozostający bez pracy powyżej 2 lat. Odsetek zarejestrowanych bezrobotnych pozostających bez pracy krócej niż 6 miesięcy wyniósł na koniec 2005 roku 34,3% i był o 2,9% wyższy niż w 2004 roku. Na pozostawanie bez pracy przez dłuższy okres ma wpływ między innymi poziom wykształcenia i staż pracy. 854

13 Wykres 4 ZAREJESTROWANI BEZROBOTNI Stan w końcu roku Źródło: Urząd Statystyczny w Rzeszowie. Osoby długotrwale bezrobotne posiadały najczęściej wykształcenie zasadnicze zawodowe lub niższe (71% bezrobotnych powyżej 1 roku), a około 60% miało staż pracy poniżej 5 lat lub było bez stażu pracy. W 2005 roku pracodawcy zgłosili do urzędów pracy ponad 41 tys. ofert pracy (o blisko 2% więcej niż w 2004 roku). Wydatki Funduszu Pracy w 2005 roku wynosiły ponad 258 mln zł, z czego połowę przeznaczono na zasiłki dla bezrobotnych. Z powyższych danych wynika, że zarówno struktura bezrobocia i jego dynamika nie różnią się istotnie od skali tego problemu w kraju. Wysoki odsetek osób długotrwale bezrobotnych, które są jednocześnie słabo wykształcone, może wskazywać na występowanie bezrobocia strukturalnego. Należy jeszcze zauważyć, że ze względu na niski stopień urbanizacji województwa i wysokie zatrudnienie w rolnictwie (blisko 28% ogółu pracujących, a po wyłączeniu osób pracujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych produkujących wyłącznie na własne potrzeby ponad 16%), rzeczywista skala bezrobocia jest znacznie większa, bo nadwyżka czynnika pracy w rolnictwie pozostaje poza ewidencją statystyczną (bezrobocie ukryte). Problem bezrobocia występuje z różnym nasileniem w poszczególnych powiatach województwa (rysunek 3). W największym stopniu bezrobocie dotyka mieszkańców południowych i wschodnich powiatów województwa, tj. należących głównie do podregionu krośnieńsko-przemyskiego. 855

14 Rysunek 3 STOPA BEZROBOCIA REJESTROWANEGO W 2005 R. Stan w końcu roku Źródło: Urząd Statystyczny w Rzeszowie. 9. OCHRONA ŚRODOWISKA NATURALNEGO Województwo podkarpackie należy do regionów o bogatych walorach przyrodniczych, bo około 48% powierzchni ogólnej objęte jest różnymi formami ochrony (wyższy odsetek mają tylko województwa: świętokrzyskie 62% i małopolskie 58%). Na terenie woj. podkarpackiego są zlokalizowane 2 parki narodowe: Bieszczadzki o powierzchni 29 tys. ha i otulinie na powierzchni 56 tys. ha; Magurski o powierzchni 19 tys. ha (otulina 23 tys. ha). Pod względem powierzchni zajętej pod parki narodowe woj. podkarpackie zajmuje drugie miejsce w kraju (po woj. podlaskim). Ponadto na Podkarpaciu są 93 rezerwaty przyrody, na powierzchni 10,7 tys. ha. Należy podkreślić, że w latach liczba rezerwatów przyrody zwiększyła się blisko trzykrotnie. 856

15 Województwo podkarpackie zajmuje pierwsze miejsce w kraju pod względem powierzchni objętej ochroną w formie parków krajobrazowych ( ok. 280 tys. ha), co stanowi blisko 16% powierzchni województwa, podczas gdy w Polsce tą formą ochrony objęte jest mniej niż 8% powierzchni ogólnej. Spośród innych form ochrony przyrody należy wymienić jeszcze obszary chronionego krajobrazu, których jest 17, na powierzchni 523 tys. ha (29% powierzchni województwa). Łączna prawnie chroniona powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych na Podkarpaciu to około 850 tys. ha, z czego 85% należy do podregionu krośnieńsko-przemyskiego. Oznacza to, że ponad 61% powierzchni tego podregionu objęte jest różnymi formami ochrony. Jeżeli wziąć pod uwagę, że jest to jeden z najsłabiej rozwiniętych gospodarczo podregionów w Polsce Wschodniej, to nie ulega wątpliwości, że dalsze zwiększanie powierzchni objętej różnymi formami ochrony (np. w ramach Sieci Natura 2000) nie będzie czynnikiem przyspieszającym rozwój tego podregionu, a może być barierą w realizacji, przyjętych w Strategii rozwoju woj. podkarpackiego priorytetów zakładających: zmodernizowanie struktury rolnictwa w powiązaniu z sektorem rolno-spożywczym; rozwój silnego ekonomicznie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w połączeniu ze zrestrukturyzowanymi dużymi firmami; rozwój sektora turystycznego oferującego konkurencyjne produkty turystyczne i wykorzystującego zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju walory przyrodnicze i dziedzictwo kulturowe regionu. Osiąganie każdego z tych priorytetów wymaga otwierania się na inicjatywy gospodarcze mieszkańców i inwestorów zewnętrznych, natomiast dalsze zwiększanie powierzchni objętej formami ochrony przyrody będzie przynosić skutek odwrotny. Należy przy tym zaznaczyć, że postępowanie zgodne z zasadą zrównoważonego rozwoju nie sprowadza się do wprowadzenia rygorów w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego, ale oznacza takie gospodarowanie zasobami (w tym również zasobami naturalnymi), które nie powoduje zahamowania zdolności rozwojowych gospodarki i poprawy jakości życia mieszkańców obecnie i w przyszłości. Podstawą takiego rozwoju jest racjonalne gospodarowanie wszystkimi składnikami zasobów (Neumayer, 2003) 8. Poważnym problemem Podkarpacia, związanym z ochroną środowiska jest wysoki odsetek nadmiernie zanieczyszczonych wód w większości rzek. W 2003 roku odsetek ten wyniósł 30% wg kryterium fizykochemicznego i 51,7% wg kryterium bakteriologicznego. Odpowiednie wskaźniki dla Polski w tym samym czasie wyniosły 12,6 i 41,6%. Należy jeszcze podkreślić, że w latach sytuacja na Podkarpaciu uległa pogorszeniu. Główną przyczyną takiego stanu jest słabe wyposażenie obszarów wiejskich w oczyszczalnie ścieków, bo zaledwie 1/4 mieszkańców wsi odprowadza ścieki do oczyszczalni, a ponadto słabe dopasowanie długości sieci kanalizacyjnej (ponad 7 tys. km i ponad 120 tys. połączeń prowadzących do budynków mieszkalnych w 2003 roku) do długości sieci wodociągowej (12 tys. km i 256 tys. połączeń do budynków mieszkalnych) w całym województwie. Poprawa stanu środowiska naturalnego wymaga zatem dużych nakładów na budowę sieci kanalizacyjnej i oczyszczalni ścieków, głównie na obszarach wiejskich Podkarpacia. 10. GOSPODARKA WODNA W KONTEKŚCIE BEZPIECZEŃSTWA PRZECIWPOWODZIOWEGO 9 Prawie całe województwo podkarpackie leży w dorzeczu Wisły i Sanu, które są największymi rzekami w tym regionie. Ukształtowanie terenu w woj. podkarpackim (obszary górskie Bieszczady i Beskid Niski, Pogórze) powoduje występowanie charakterystycznych dla takich regionów, stosunkowo wysokich opadów, co sprzyja częstym powodziom. Na terenie woj. podkarpackiego jest około 280 tys. ha zagrożonych powodzią wywoływaną wysokimi opadami lub gwałtownym topnieniem śniegu. Obszary zalewowe zlokalizowane są głównie w dolinach Wisły, Sanu, Wisłoki i Wisłoka oraz ich dopływów. 8 Neumayer E., 2003, Weak versas Strong Sustainability, E. Elgar, Cheltenham. 9 Opracowano na podstawie Oceny zagrożenia powodziowego woj. podkarpackiego przygotowanej w Urzędzie Wojewódzkim w Rzeszowie. 857

16 Duże lokalne zagrożenia, zwłaszcza w okresie roztopów stwarzają także rzeki i potoki: Ropa i Jasiołka w powiecie jasielskim, Osława w powiecie sanockim, Wiar w powiecie przemyskim, Wisznia i Szkło w powiatach: jarosławskim, przemyskim i lubaczowskim, Łęg w powiatach tarnobrzeskim i kolbuszowskim, Wielopolka w powiecie ropczycko-sędziszowskim. Wyeliminowanie największych zagrożeń powodziowych wymaga wykonania ponad 60-ciu inwestycji w zakresie budowy i modernizacji wałów przeciwpowodziowych, regulacji potoków oraz budowy zbiorników retencyjnych. Szacunkowy koszt tych inwestycji przewidziany do realizacji w latach przekracza 2,2 mld zł, a źródłem ich finansowania mają być środki Unii Europejskiej i budżetu państwa. Ze względu na to, że zagrożenia przeciwpowodziowe dotykają dużą liczbę gospodarstw domowych na wsi i w miastach, gruntów rolnych, a także sieć drogową i kolejową, inwestycje w postaci urządzeń przeciwpowodziowych są na Podkarpaciu konieczne. Obszary największego zagrożenia przeciwpowodziowego na Podkarpaciu przedstawiono na rysunkach 4, 5, 6, 7. Rysunek 4 Obszar w widłach rzek: Wisła, San, Wisłoka: powiaty: mielecki, tarnobrzeski, stalowowolski, niżański. Rzeka Wisła na odcinku: Bukowa - Ostrówek z dopływem rzeki Stary Breń oraz Przykop - Zawichost. Rzeka San na odcinku: Krzeszów - Wrzawy oraz rzeka Łęg na całej długości. Rysunek 5 Obszar środkowego i dolnego biegu rzeki Wisłok oraz środkowego biegu rzeki San: powiaty: strzyżowski, m. Rzeszów, rzeszowski, łańcucki, przeworski, leżajski. Rzeka San na odcinku: Dębno - Krzeszów. Rzeka Wisłok na odcinku: Frysztak - Dębno. 858

17 Rysunek 6 Obszar środkowego biegu rzeki San: powiaty: rzeszowski, m. Przemyśl, przemyski, jarosławski, przeworski, lubaczowski. Rzeka San na odcinku: Bachórz - Dębno oraz lokalnie rzeki Wiar, Wisznia, Lubaczówka, Szkło. 859

18 Rysunek 7 Obszar górnego biegu rzeki: San, Wisłok, Wisłoka: powiaty: bieszczadzki, sanocki, m. Krosno, krośnieński, jasielski, brzozowski. Rzeka San na odcinku: Solina - Bachórz. Rzeka Wisłok na odcinku: Besko - Frysztak. Rzeka Wisłoka na odcinku: Świątkowa - Bukowa wraz z dopływami rzek Jasiołka, Ropa. 11. PODSTAWOWE SEKTORY GOSPODARKI REGIONU I ICH TENDENCJE ROZWOJOWE W Strategii rozwoju województwa podkarpackiego wymienia się trzy podstawowe sektory gospodarki tj. rolnictwo, przemysł oraz działalność rekreacyjno-wypoczynkową i turystyczną. Sektory te określają obecną pozycję województwa na tle kraju, a poziom ich rozwoju rzutuje w największym stopniu na konkurencyjność gospodarki regionu i jakość życia mieszkańców. Natomiast wizja rozwoju woj. podkarpackiego sprowadza się do działań mieszczących się w ramach sześciu pól strategicznych: obszary wiejskie, przedsiębiorczość, kultura, turystyka i ochrona przyrody, kapitał ludzki, infrastruktura, współpraca międzynarodowa. Strategiczne kierunki działań nie zakładają zatem zasadniczych zmian, gdy chodzi o sektory gospodarki i ich ekonomiczne znaczenie, bo rozwój obszarów wiejskich zakłada potrzebę restrukturyzacji i poprawy konkurencyjności rolnictwa, rozwój przedsiębiorczości ma się sprowadzać do wzmocnienia roli działalności przemysłowej i usługowej, zaś pozostałe działania strategiczne powinny wspierać rozwój rolnictwa, 860

19 przemysłu i usług turystycznych. O znaczeniu każdego z sektorów gospodarki w regionie świadczy między innymi odsetek osób w nim zatrudnionych. W 2004 roku w rolnictwie i leśnictwie pracowało blisko 30% zatrudnionych w województwie, w przemyśle i budownictwie 29%, zaś w usługach 41% (z wyłączeniem podmiotów gospodarczych zatrudniających do 9 osób) 10. Widoczne są przy tym pewne różnice między podregionami, bo w podregionie rzeszowsko-tarnobrzeskim w rolnictwie pracuje około 26% ogółu pracujących, natomiast w podregionie krośnieńsko-przemyskim 34%. Nie ma natomiast różnicy między podregionami, gdy chodzi o zatrudnienie w usługach. Jeśli wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie zestawić ze strukturą obszarową gospodarstw, gdzie zdecydowanie dominują gospodarstwa małe (do 5 ha UR), których udział w ogólnej liczbie gospodarstw przekraczał w 2004 roku 83%, to można zakładać, że bardzo duża część zasobów pracy w rolnictwie nie jest w pełni wykorzystana, co uzasadnia potrzebę restrukturyzacji rolnictwa polegającą na: odchodzeniu ludzi z rolnictwa do zajęć pozarolniczych, przyśpieszaniu poziomu przemian obszarowych w rolnictwie, polegających na zmniejszeniu liczby gospodarstw rolnych (obecnie około 185 tys. gospodarstw o powierzchni pow. 1 ha) i powiększaniu ich przeciętnego obszaru; podejmowaniu przez ludność rolniczą działalności, w ramach gospodarstw rolnych, poprawiających wykorzystanie czynnika pracy i zwiększających dochody. Spośród kierunków alternatywnego gospodarowania w rolnictwie należy wymienić: wytwarzanie w gospodarstwach rolnych wysokiej jakości produktów regionalnych (łącznie z fazą przetwórstwa); skracanie drogi produktu od rolnika do konsumenta (marketing bezpośredni organizowany przez samych rolników lub utworzone przez nich spółdzielnie); produkcja metodami ekologicznymi; wytwarzanie surowców nieżywnościowych (rośliny energetyczne, zioła); podejmowanie pozarolniczej działalności gospodarczej, w tym agroturystycznej; ochrona zasobów przyrody (programy rolno-środowiskowe), zalesianie terenów o małej przydatności rolnej). Trzeba podkreślić, że tylko kompleksowe realizowanie wszystkich wymienionych działań może przyśpieszyć proces dostosowań rolnictwa do konkurencyjnej gospodarki. W przeciwnym przypadku będzie się pogłębiać stopień niewykorzystania zasobów rolnictwa ze szkodą nie tylko dla tego sektora i pracujących tam osób, ale także dla całej gospodarki regionu. Równocześnie należy zauważyć, że jest kilka ważnych okoliczności uzasadniających potrzebę rozwoju rolnictwa na Podkarpaciu jako jednego z podstawowych sektorów gospodarki: dobre warunki przyrodnicze dla produkcji rolniczej zwłaszcza w środkowej części województwa (wskaźniki waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej na Podkarpaciu 70,4 pkt, podczas gdy wskaźnik dla całej Polski 66,6 pkt); rolnictwo w woj. podkarpackim powinno odgrywać ważną funkcję środowiskową, przyczyniając się do podtrzymania i zwiększania walorów przyrodniczych regionu; na Podkarpaciu jest dobrze rozwinięta sfera przetwórstwa rolno-spożywczego, której potrzeby surowcowe w niewielkim stopniu są zaspokajane przez podkarpackie rolnictwo. Najlepiej rozwinięte branże przemysłu rolno-spożywczego to: przetwórstwo zbóż 105 zakładów o zdolności przerobowej 400 tys. ton rocznie, przetwórstwo mięsa 135 zakładów o zdolności przerobowej 280 tys. ton rocznie, przetwórstwo mleka 11 zakładów o zdolności przerobowej 190 mln l rocznie, przetwórstwo owocowo-warzywne 11 zakładów o zdolności przerobowej 240 tys. ton rocznie, produkcja biopaliw 9 zakładów o zdolności przerobowej 60 tys. ton rocznie, przemysł cukrowniczy 1 cukrownia o zdolności przerobowej 750 tys. ton rocznie. Rolnictwo podkarpackie zaspokaja w pełni potrzeby surowcowe jedynie w przypadku produkcji rzepaku na biopaliwa. Natomiast w innych branżach skala zaopatrzenia w surowiec jest następująca: zboża 60%, żywiec wieprzowy 42%, 10 Województwo podkarpackie podregiony, powiaty, gminy, Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów

20 żywiec wołowy i cielęcy 90%, żywiec drobiowy 80%, mleko 70%, jabłka przemysłowe 35%, pozostałe owoce 45%, warzywa 50%, buraki cukrowe 40% 11. Zwiększenie udziału podkarpackiego rolnictwa w wytwarzaniu surowców dla przemysłu rolno-spożywczego prowadziłoby nie tylko do poprawy sytuacji ekonomicznej pewnej części ludności rolniczej, ale skutkowałoby zwiększeniem efektywności zakładów przetwórczych dzięki obniżce kosztów zaopatrzenia w surowiec (transport, organizacja bazy surowcowej). Zmiany takie są jednakże możliwe tylko pod warunkiem głębokiej restrukturyzacji rolnictwa, polegającej między innymi na przyśpieszeniu przemian obszarowych (zwiększenie liczby gospodarstw o powierzchni powyżej 20 ha i likwidacja części najmniejszych gospodarstw rolnych), rozwoju specjalizacji i osiągania korzyści ekonomii skali. Wszystko to wymaga dużych nakładów na modernizację techniczną części gospodarstw mających szansę na konkurowanie na rynku, a także na podnoszenie kwalifikacji ludności rolniczej prowadzące do: poprawy efektywności gospodarowania w największych gospodarstwach, podejmowania alternatywnych kierunków działalności w gospodarstwach rolnych, przechodzenia do pozarolniczych sektorów gospodarki. W ten sposób możliwe będzie zwiększenie powiązań między mało konkurencyjnym obecnie, chociaż ważnym w strukturze gospodarki województwa rolnictwem a przemysłem rolno-spożywczym, który powinien stać się w najbliższych latach jednym z podstawowych sektorów przemysłu na Podkarpaciu. Inną ważną gałęzią przemysłu, która powinna mieć w przyszłości duży wpływ na stan gospodarki w regionie, jest przemysł lotniczy. Szansa tego przemysłu tkwi nie tylko w działających od okresu międzywojennego, dużych zakładach w Rzeszowie czy w Mielcu, ale także w szybkim rozwoju wielu mniejszych przedsiębiorstw w tej branży, a także specjalizującego się w tej dziedzinie ośrodka naukowo-badawczego Politechniki Rzeszowskiej. Podmioty działające w tej branży utworzyły klaster Dolina Lotnicza, który ma dostarczać produkty i usługi z zakresu przemysłu lotniczego dla klientów na całym świecie, dzięki wyposażeniu w wysoko zaawansowaną technologicznie aparaturę. Trzecim z kolei (po rolnictwie i przemyśle) ważnym sektorem gospodarki Podkarpacia powinny stać się usługi turystyczne i uzdrowiskowe, ze względu na odpowiednie zasoby naturalne regionu (obszary górskie, miejscowości uzdrowiskowe). Wykorzystanie tego potencjału wymaga jednak gruntownej rozbudowy bazy turystycznej, co z kolei jest warunkowane stanem infrastruktury technicznej i społecznej w obszarach wiejskich. Z tego względu rozwój tego sektora wymaga dużych nakładów na infrastrukturę i obiekty turystyczne. Należy przy tym zwrócić uwagę, że sprowadzanie rozwoju funkcji turystycznej regionu głównie do agroturystyki nie jest niczym uzasadnione, bo ten kierunek działalności usługowej może być prowadzony przez stosunkowo małą grupę gospodarstw rolnych, które potrafią sprostać coraz większym standardom jakościowym (mieszkanie, wyżywienie, zajęcia rekreacyjne dla wczasowiczów). 12. BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE W REGIONIE Na koniec 2003 roku na Podkarpaciu działały 244 spółki z udziałem kapitału zagranicznego, a ich liczba w latach nie ulegała większym zmianom. Dominowały wśród nich spółki zatrudniające do 9 osób (57% ogólnej liczby). Z kolei duże spółki zatrudniające powyżej 249 osób stanowiły około 11% całej zbiorowości. W latach nastąpił znaczący przyrost kapitału zagranicznego. Udział kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym spółek zagranicznych wyniósł na koniec 2003 roku 87,4%. 11 Źródło: dane Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie. 862

21 Największa część kapitału zagranicznego na Podkarpaciu pochodziła z Holandii (32,1%), Niemiec (17,5%) oraz USA (14,7%). Mimo, że podmioty z kapitałem zagranicznym stanowiły bardzo niewielką część ogółu podmiotów gospodarczych na Podkarpaciu (ok. 0,2%), to wartość sprzedaży ich towarów i usług na eksport miała ponad 11%-owy udział ogólnej wielkości eksportu przedsiębiorstw na Podkarpaciu. Można na tej podstawie wnioskować o niskiej konkurencyjności firm z kapitałem polskim na rynkach zewnętrznych. Należy jeszcze podkreślić, że ponad połowa przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego ponosi corocznie wydatki inwestycyjne w Polsce, wśród których zdecydowanie dominują wydatki na nowe środki trwałe. Wykres 5 KAPITAŁ ZAGRANICZNY NA PODKARPACIU Źródło: Wyniki finansowe podmiotów gospodarczych w woj. podkarpackim w latach , Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów, Przytoczone tu dane świadczą wprawdzie o rosnącym zainteresowaniu kapitału zagranicznego inwestowaniem na Podkarpaciu, ale znaczenie tego kapitału w gospodarce województwa, mierzone liczbą spółek, a także wartością kapitału jest cały czas nieznaczne. Podstawowe kierunki migracji mieszkańców W 2004 roku liczba mieszkańców woj. podkarpackiego była o 3 tys. mniejsza niż w 2000 roku, przy czym w podregionie rzeszowsko-tarnobrzeskim nastąpiło nieznaczne zwiększenie liczby o osób (o 0,3%), natomiast w podregionie krośnieńsko-przemyskim liczba mieszkańców zmniejszyła się o 0,8%. Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na pobyt stały w przeliczeniu na 1000 osób było ujemne zarówno w 2000 roku, jak też cztery lata później i wynosiło w 2000 roku 0,9, zaś w ,0. Różnice między podregionami nie były pod tym względem duże, bo w podregionie rzeszowsko-tarnobrzeskim wskaźniki migracji dla obu lat wyniosły odpowiednio: -0,6 i -0,7, natomiast w podregionie krośnieńsko-przemyskim: -1,4 i -1,5. Saldo migracji nie jest również mocno zróżnicowane między powiatami i podobnie jak w całym województwie i jego podregionach w zdecydowanej większości powiatów było ujemne zarówno w roku 2000 jak w roku Wyjątek stanowią jedynie powiaty: rzeszowski i przemyski, gdzie saldo migracji w 2004 roku było dodatnie (6,8 w powiecie rzeszowskim i 0,9 w powiecie przemyskim), co było spowodowane przemieszczaniem się ludności z Rzeszowa i Przemyśla do miejscowości położonych w bezpośrednim sąsiedztwie tych miast, o czym świadczy ujemne saldo migracji mieszkańców Rzeszowa (-3,2 w 2004 roku) i Przemyśla (-4,6 w 2004 roku). Wszystko to świadczy o dość dużej stabilności liczby mieszkańców województwa niezależnie od miejsca zamieszkania (podregiony, powiaty). 863