Identyfikacja wyrobów spożywczych istotnym elementem logistycznym w łańcuchu żywnościowym 2

Transkrypt

1 Anna Walaszczyk 1 Politechnika Łódzka Identyfikacja wyrobów spożywczych istotnym elementem logistycznym w łańcuchu żywnościowym 2 Identyfikacja wyrobów w łańcuchu logistycznym Identyfikacja wyrobów rozumiana powszechnie jako ich oznaczanie jest bez wątpienia uzasadniona. Stanowi ona najważniejszy element identyfikowalności wyrobów (Rys. 1), która zgodnie z normą PN-EN ISO 9000:2006 oznacza zdolność do prześledzenia historii, zastosowania lub lokalizacji tego co jest przedmiotem rozpatrywania [3]. Szczególne uzasadnienie stosowania identyfikacji wyrobów, ma miejsce w odniesieniu do branży spożywczej. Na przykład w sytuacji, gdy na rynek zwolniony zostanie wyrób spożywczy niebezpieczny dla zdrowia lub życia konsumenta i niezbędne jest szybkie określenie niezgodnej partii produkcyjnej, w celu uruchomienia obowiązkowego procesu wycofania z rynku wyrobu niezgodnego - ciężko jest wówczas wyobrazić sobie organizację takiego procesu bez identyfikacji wyrobu na poszczególnych etapach jego produkcji. Rys. 1. Schemat identyfikowalności wyrobu. Źródło: z dnia Dokładna identyfikacja musi zostać zapewniona na wszystkich etapach produkcji, 1 Dr inż., A. Walaszczyk, Adiunkt, Politechnika Łódzka, Wydział Organizacji i Zarządzania, Politechnika Łódzka. 2 Artykuł recenzowany.

2 transportu i dystrybucji. Istnieje wiele form identyfikacji wyrobów, m.in. poprzez kody kreskowe, wewnętrzny system identyfikacji, globalny numer jednostki handlowej, etykiety transportowe EAN czy etykiety RFID. Z punktu widzenia przedsiębiorcy uczestniczącego w łańcuchu żywnościowym, dobór właściwej formy identyfikacji wyrobów, jest czynnikiem niezbędnym do funkcjonowania na bardzo konkurencyjnym rynku sektora spożywczego. Dzisiejszy, świadomy konsument chce wiedzieć co je i za co płaci, zwłaszcza w dobie narastającej liczby afer związanych z zarządzaniem bezpieczeństwem żywności. Identyfikacja staje się więc kluczem do wiedzy o tym co, kiedy, gdzie i przez kogo zostało wyprodukowane oraz w jakich okolicznościach (czasie, miejscu, itd.) zostało zwolnione na rynek. Oznakowanie produktów żywnościowych: musi być zrozumiałe dla konsumenta, musi być wyraźne, czytelne i nieusuwalne, umieszczone w widocznym miejscu na opakowaniu, nie może wprowadzać konsumenta w błąd, w szczególności co do charakterystyki produktu ( w tym jego nazwy, rodzaju, właściwości, składu, ilości, trwałości, źródła lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji), nie może przypisywać produktowi działania lub właściwości, których nie posiada, nie może sugerować, że produkt posiada szczególne właściwości, nie może przypisywać produktowi żywnościowemu właściwości zapobiegania chorobom lub ich leczenia [5]. Informacje, które są umieszczane na opakowaniach produktów, można podzielić na trzy grupy: informacje obligatoryjne, czyli te które powinny znaleźć się na wszystkich produktach żywnościowych, informacje warunkowo obligatoryjne, czyli te których zamieszczanie jest dobrowolne albo obligatoryjne, informacje zamieszczone dobrowolnie, czyli te informacje, które chce zamieścić producent z własnej inicjatywy [4]. Na opakowaniach prawidłowo zidentyfikowanego produktu muszą znaleźć się przede wszystkim informacje obejmujące: nazwę, informację o składnikach wykorzystanych do wytworzenia produktu, które są obecne w wyrobie gotowym,

3 datę minimalnej trwałości albo terminu przydatności do spożycia, warunki przechowywania (w określonych przypadkach), dane identyfikujące producenta lub paczkującego lub zlecającego paczkowanie lub wprowadzającego do obrotu (importera lub sprowadzającego), miejsce albo źródło pochodzenia, w przypadku, gdy brak tej informacji mógłby wprowadzić konsumenta w błąd, sposób przygotowania lub stosowania, jeżeli brak tej informacji mógłby spowodować niewłaściwe postępowanie ze środkiem spożywczym, zawartość netto lub liczbę sztuk opakowanego produktu, oznaczenie partii produkcyjnej, oznaczenie klasy jakości handlowej (gdy została ustalona dla danego rodzaju produktu w odrębnych przepisach) [5]. W przypadku małych opakowań, których powierzchnia nie przekracza 10 cm 2 muszą znaleźć się informacje o: nazwie środka spożywczego, data minimalnej trwałości albo termin przydatności do spożycia, liczba sztuk albo zawartość netto opakowanego produktu. Dane obowiązkowe muszą być umieszczone tak, by były dobrze widoczne. Nie mogą one być ani ukryte ani zasłonięte a tym bardziej nieprzerwane żadnymi nadrukami bądź ilustracjami. Informacje te muszą być wydrukowane tak, aby zapewnić odpowiednią czytelność oraz musi być zastosowana odpowiednia czcionka. Litery x, m, w, c, o, itd. muszą być wydrukowane czcionką mającą co najmniej wielkość 1,2 mm, zaś wydłużenie w górę bądź w dół musi być odpowiednio proporcjonalne. Gdy największa powierzchnia opakowania ma pole mniejsze niż 80 cm 2 czcionka takich liter jak np. x może wynieść nie mniej niż 0,9 mm [1]. Najpowszechniejsza forma identyfikacji wyrobów kody kreskowe Współcześnie kody kreskowe są najbardziej powszechną formą identyfikacji wyrobów. Kod kreskowy jest to wzór równoległych, prostokątnych, jasnych i ciemnych kresek lub komórek, uporządkowanych zgodnie z opisami poszczególnych symbolik w celu przedstawienia danych w postaci czytelnej maszynowo. Symbol kodu kreskowego jest to kombinacja znaków symbolu i cech wymaganych w określonej symbolice, zawierająca ciche strefy, znaki start i stop, znaki danych, znaki kontrolne i inne znaki pomocnicze, które razem

4 tworzą kompletną całość, czytelną dla skanera [2]. Symbolikę kodów kreskowych charakteryzują takie cechy jak (Rys. 2): znaki danych, znaki kontrolne, znaki pomocnicze i ciche strefy (marginesy), typ kodu, szerokość kresek, moduły i wymiar X, długość symbolu, samosprawdzalność znaku [2]. Rys. 2. Budowa kodu kreskowego. Źródło: z dnia Kody kreskowe ze względu na symboliki możemy podzielić na te z symbolikami jednowymiarowymi i dwuwymiarowymi. Jednowymiarowe czyli liniowe kody kreskowe składają się z pojedynczego rzędu znaków symbolu. Wyróżniamy wśród nich kod EAN (European Article Numbering), który jest symboliką wzorowana na kodzie UPC. Dzieli się na kody EAN-8 oraz EAN-13. Kod EAN przeznaczony jest do oznaczania jednostek konsumenckich i opakowań zbiorczych, jednakże EAN-8 używa się do oznaczania małych produktów, które nie zmieszczą kodu EAN-13. Używany jest do identyfikacji automatycznej towaru w handlu detalicznym, hurtowym, w magazynie oraz transporcie. Cechuje go to, że jest kodem numerycznym, który koduje

5 cyfry od zera do dziewięciu, zawiera cyfrę kontrolną, posiada znaki start i stop i znak środkowy, który dzieli kod na lewą oraz prawą połowę, jego minimalna szerokość cichej strefy z lewej strony kodu wynosi 11X, zaś z prawej -7X, jest kodem ciągłym, ma budowę modularną, co oznacza, że każdy jego znak ma siedem modułów szerokości oraz przypadają na niego po dwie kreski ciemne i jasne. Każda z kresek bądź spacji może mieć od jednego do czterech modułów szerokości. Jego znaki są kodowane w trzech zestawach numerycznych: A, B oraz C. Układ znaków z zestawu A i B jest stosowany w lewej połowie kodu i służy do zakodowania pierwszej cyfry, która znajduje się z lewej strony przed kodem kreskowym, jest samosprawdzalny, EAN-13 koduje 13 cyfr, zaś EAN-8 tylko 6 [2]. Innym rodzajem kodu kreskowego jest kod UPC (Universal Product Code), którego cechuje to, że koduje cyfry od zera do dziewięciu, posiada cyfrę kontrolną, ma znak start oraz stop i znak środkowy. Minimalna szerokość cichej strefy z obu stron wynosi 9 X, jest kodem ciągłym, ma budowę modularną, co oznacza, że każdy jego znak ma siedem modułów szerokości oraz przypadają na niego po dwie kreski ciemne i jasne. Każda z kresek bądź spacji może mieć od jednego do czterech modułów szerokości. Znaki kodowane są w dwóch zestawach numerycznych, lecz sześć znaków w lewej połowie kodu UPC-A jest kodowanych w zestawie numerycznym A, co oznacza, że występujące tam znaki mają nieparzystą liczbę modułów tworzących ciemne kreski, zaś w prawej połowie czyli w zestawie numerycznym C występujące w nim znaki mają parzysta liczbę modułów tworzących ciemne kreski, kod ten występuje w dwóch wersjach: pełnej, czyli UPC-A, która koduje 12 cyfr oraz skróconej UPC-E, kodującej 6 cyfr, jest samosprawdzalny [2]. Kolejnym przykładem jest kod ITF-14 (Przeplatany 2 z 5 Interleaved 2 of 5), który został wprowadzony przez firmę INTERMEC. Koduje on pary cyfr, które się wzajemnie przeplatają i tworzą kod podwójnej gęstości. Pierwsza z cyfr jest kodowana przez kreski a następna przez spacje między kreskami. Oznacza to, że koduje się parę znaków [2]. Czwartym przykładem są kody GS1 DataBar. Kody te przeznaczone do umieszczania na małych wyrobach, ze względu na specyfikę symboliki. Dzięki specjalnej budowie kod ten może być o połowę niższy od kodu EAN, a do tego prawidłowo skanowany. Kody te wymagają cichych stref z prawej oraz lewej strony. Ich znaki danych nie odpowiadają bezpośrednio kodowanym znakom danych. Znaki danych symbolu kodują tysiące możliwych kombinacji w celu zwiększenia efektywności kodowania. Są one następnie łączone matematycznie w celu utworzenia kodowanego ciągu danych. Dzielimy go na : GS1 DataBar Wielokierunkowy - służy do znakowania produktów detalicznych, GS1 DataBar Skrócony - służy do oznaczania małych obiektów,

6 GS1 DataBar Spiętrzony Wielokierunkowy - jest używany do odczytu przez wielokierunkowe skanery, które są stosowane w handlu detalicznym, GS1 DataBar Spiętrzony - służy do oznaczania obiektów małych, których kody kreskowe nie będą odczytywane przez skanery wielokierunkowe, GS1 DataBar Ograniczony - służy do identyfikacji małych obiektów, które nie muszą być identyfikowane przez wielokierunkowe skanery, GS1 DataBar Rozszerzony- jest stosowany do kodowania numeru GTIN a także dodatkowych danych, np.: waga, numer serii, data przydatności do spożycia. Służy do oznaczania produktów o zmiennej ilości, szybko psujących się i produktów detalicznych, które wymagają śledzenia, GS1 DataBar Rozszerzony Spiętrzony - jest stosowany do odczytu przez skanery wielokierunkowe. W grupie kodów kreskowych jednowymiarowych, wyróżnić jeszcze można kod PDF 417, gdzie dane przedstawione są za pomocą słów kodowych, zaś każde ze słów zawiera cztery ciemne kreski wśród siedemnastu modułów, z których jest zbudowane. Kod ten stanowi podręczną bazę danych, tak więc stosuje się go tam, gdzie odwołanie do zewnętrznej bazy danych jest niemożliwe lub niepraktyczne. Można go stosować także do zapisu treści dokumentów [2]. Wśród dwuwymiarowych kodów kreskowych można wyróżnić kod GS1 Data Matrix czy kod QR. Nie są to jednak kody kreskowe powszechnie wykorzystywane w przemyśle spożywczym. Niezależnie od tego jaki kod kreskowy wybierze dla identyfikacji swoich produktów producent, należy pamiętać o tym, aby kody kreskowe były umieszczone na płaskiej, niezałamanej powierzchni. Umiejscowienie kodu powinno zagwarantować jak najmniejsze narażenia na zniekształcenia powstające w czasie produkcji. Należy również pamiętać o tym by nie zasłonić kodu kreskowego. Identyfikacja mleczarskich wyrobów spożywczych wyniki badania Podstawową sferą działalności rolniczej, zarówno w Polsce jak i na świecie jest produkcja mleka. Poprzez zwiększenie zainteresowania konsumentów produktami o dużej wartości odżywczej i prozdrowotnej od 2005 roku można zauważyć wzrost konsumpcji mleka w Polsce. Jednak spożycie mleka w naszym kraju jest znacząco niższe niż w innych krajach

7 Unii Europejskiej. Średnio przeciętny Polak konsumuje ok. 190 litrów mleka i jego przetworów rocznie, podczas gdy spożycie mleka na osobę w Unii Europejskiej wynosi ok. 370 litrów rocznie. Przedmiotem badania było przeprowadzenie analizy kluczowych elementów zarządzania identyfikacją wyrobów mleczarskich w przedsiębiorstwach przetwórczych. Próba celowa obejmowała 27 przedsiębiorstw, zlokalizowanych w 11 województwach Polski. Ogólna liczba przetwórców mleka w Polsce wynosi około było to więc badanie częściowe o charakterze selektywnym Na dobranej próbie przedsiębiorstw dokonano badań przy wykorzystaniu autorsko zaprojektowanego kwestionariusza badań. Badanie zrealizowano w pierwszym kwartale 2014r. i dotyczyło ono bieżącej w badanym okresie sytuacji w przedsiębiorstwach przetwórczych branży mleczarskiej. W badaniu producentów zapytano w pierwszej kolejności o sposób identyfikacji wyrobów w firmie. Okazało się, że 100% przedsiębiorców korzysta z wewnętrznych systemów identyfikacji a 20 % z nich dodatkowo używa kodów kreskowych. Nie odnotowano, by któraś z badanych firm stosowała dodatkowe sposoby identyfikacji. Można wnioskować, że posiadany dotychczas system identyfikacji odpowiednio się sprawdza oraz dostarcza wymaganych informacji do przeprowadzania obowiązkowego procesu identyfikowalności wyrobów w tej branży. Respondentów zapytano także o rodzaj kodów kreskowych, które są wykorzystywane w przedsiębiorstwie. Istnieją tutaj dwa warianty. Pierwszy z nich to kody jednowymiarowe EAN-8, EAN-13, EAN-128, Code 39, Code 128, przpelatany 2 z 5, które składają się z pojedynczego rzędu znaków symbolu. Z tego rodzaju kodów korzysta 100% badanych przedsiębiorstw. Żadne z przedsiębiorstw nie korzysta z drugiego wariantu, czyli kodów wielowymiarowych, do których zaliczamy np. Code 49, Code 16K, Code PDF 417, Aztech. Elementem poddanym badaniu, była również identyfikacja partii produkcyjnych przez Globalny Numer Jednostki Handlowej, który pozwala zidentyfikować (w światowej skali) dowolną jednostkę handlową, tak by mogła ona zostać odnaleziona w bazie danych, np. by ustalić jej cenę, odnaleźć zamówienie czy też potwierdzić dostawę. Jedynie 20% wśród przebadanych firm, stosuje tego typu system - reszta, czyli 80% badanych nie posiada go w przedsiębiorstwie. Może to być spowodowane jedynie lokalnym rozprowadzaniem produktów, które nie dostają się na światowe rynki, więc nie istnieje konieczność stosowania tego rodzaju identyfikacji. Kolejne pytanie badawcze było związane z zastosowaniem przez przedsiębiorstwa etykiet transportowych EAN. Etykiety te są stosowane przez 40% badanych, zaś 60%

8 przedsiębiorców z nich nie korzysta. Prawdopodobnie jest to wynikiem stosowania innych systemów przesyłania informacji w obrocie towarowym przez przedsiębiorstwa, np. system EDI, czyli elektroniczną wymianę danych. Tam gdzie nie jest możliwa automatyzacja, stosuje się wspomniane standardowe etykiety EAN, które przekazują bezbłędne oraz jednoznaczne dane na temat produktu, na którym się znajdują. Podsumowanie Pod pojęciem identyfikacja kryje się wiele. Słowami kluczowymi dla charakterystyki tego słowa jest między innymi oznaczanie, etykietowanie, kody kreskowe, identyfikowalność, czy opakowanie. Problematyka identyfikacji nie jest łatwa dla przedsiębiorców zwłaszcza jeśli mowa o sektorze spożywczym. W tej branży istnieje obowiązek identyfikacji wyrobów na każdym etapie produkcji, aby możliwe było odtworzenie historii tego wyrobu czyli realizacja procesu identyfikowalności (obowiązek monitorowania ruchu i pochodzenia żywności oraz pasz w Unii Europejskiej, wynika bezpośrednio z rozporządzenia (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady). Wprowadzenie i stosowanie systemu identyfikowalność jest wymogiem prawnym od 1 stycznia 2005 roku. Zrealizowane badanie, którego fragment przedstawiono w niniejszym opracowaniu pokazuje, że kwestia identyfikacji wyrobów wśród przedsiębiorców branży żywnościowej, jest tematem znanym aczkolwiek nie zgłębionym. Na podstawie wywiadów bezpośrednich przeprowadzanych podczas badania z przedsiębiorcami, można wnioskować, że mają oni świadomość wymagań prawnych w odniesieniu do identyfikacji wyrobów, ale nie widać w tym obszarze chęci rozwoju i poszukiwania nowych rozwiązań lub korzystania z istniejących bardziej zaawansowanych narzędzi, dostarczających szerszego spektrum informacji o wyrobie producentowi jak i konsumentowi. W dobie globalizacji, gdzie żywność przychodzi do nas z całego świata i w różne krańce świata może być transportowana, świadomość tego skąd ona przyszła i dokąd ją dokładnie wysyłamy, staje się niezbędna. Streszczenie Artykuł ma na celu przybliżenie zagadnienia identyfikacji i związanej z nią identyfikowalności wyrobów spożywczych, jako ważnych elementów żywnościowego

9 łańcucha logistycznego. W opracowaniu przedstawiono fragmenty badania własnego z obszaru identyfikacji wyrobów w sektorze wyrobów mleczarskich, wskazując na rozwiązania stosowane przez przedsiębiorców w podejmowanej problematyce. Identification of food products as an essential element in the food chain logistics Abstract Article aims to bring the issues of identification and related traceability of food products, as important elements of the food chain logistics. The paper presents fragments of author s research in the area of identification of the products in the dairy sector, pointing to the solutions used by entrepreneurs in undertaken problems. Literatura [1] Bogusz-Kaliś W.: Nowe wymagania w znakowaniu żywności, Przemysł Spożywczy nr 1/2012, Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych SIGMA-NOT Sp. z o.o. [2] Hałas E.: Kody kreskowe i inne globalne standardy w biznesie, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań [3] Norma PN-EN ISO 9000: Systemy Zarządzania Jakością Podstawy i Terminologia. [4] Staniszewska E., Znakowanie produktów żywnościowych wymagania i obowiązki producenta, Departament Rynków Rolnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, [5] z dnia r.