NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? *

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? *"

Transkrypt

1 ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXI, numer DARIUSZ SAGAN * NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? * WPROWADZENIE Jeszcze do oko o po owy XIX wieku naukowcy w mniejszym lub wi kszym stopniu powo ywali si na czynniki nadnaturalne, próbuj c wyja ni okre lone zjawiska przyrodnicze. Pe na asymilacja wyja niania naturalistycznego w naukach przyrodniczych, obejmuj cych kosmologi, astronomi, fizyk, chemi czy biologi, by a mo liwa dopiero po niemal powszechnym zaakceptowaniu darwinowskiej teorii ewolucji, która z o ono organizmów ywych wyja nia wy cznie przyczynami naturalnymi. Ograniczenie wyja nie naukowych do wyja nie naturalistycznych nosi obecnie miano n a t u r a l i z m u m e t o d o l o g i c z n e - g o. Wed ug Kazimierza Jodkowskiego dopiero Darwin konsekwentnie stosowa bez adnego wyj tku to, co dzisiaj nazywamy naturalizmem metodologicznym 1. Darwin nie tylko go stosowa, ale i otwarcie promowa. Cieszy o go, e nauka odchodzi od wyja nie inspirowanych religijnie 2. Uwa a, e wyja nienia nadnaturalistyczne, odwo uj ce si do istot nadprzyrodzonych, niczego w istocie nie t umacz 3 i nie nale do dziedziny nauki 4. Dr DARIUSZ SAGAN Zak ad Logiki i Metodologii Nauk w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Zielonogórskiego; adres do korespondencji: al. Wojska Polskiego 71A, Zielona Góra; e- mail: darsag@wp.pl * Praca naukowa finansowana ze rodków na nauk w latach jako projekt badawczy. 1 K. J o d k o w s k i, Konflikt nauka-religia a teoria inteligentnego projektu, [w:] t e n e (red.), Teoria inteligentnego projektu nowe rozumienie naukowo ci?, Warszawa: MEGAS 2007, s. 161 [ ]. 2 Por. K. D a r w i n, O powstawaniu gatunków, Warszawa: Ediciones Altaya Polska & DeAgostini Polska 2001, s Por. tam e, s. 195, 422, Por. tam e, s. 502,

2 74 DARIUSZ SAGAN Mo na nawet za Jodkowskim uzna, e to nie biologiczna teoria Darwina, lecz jego metodologiczny pogl d jest wa niejszym i trwalszym wk adem do wspó czesnej nauki 5. Naturalizm metodologiczny nale y odró ni od naturalizmu ontologicznego, wedle którego przyroda jest zamkni tym systemem naturalnych przyczyn i skutków i nic poza ni nie istnieje, a je li nawet istnieje, to na ni nie oddzia uje. Naturalizm metodologiczny jest natomiast stanowiskiem epistemologicznym, g osz cym, e powo ywanie si na przyczyny nadnaturalne jest nienaukowe, co nie rozstrzyga jednak o ich istnieniu oraz ich wp ywie na wiat przyrody. Zwolennicy ewolucjonizmu przekonuj, e mo na by naturalist metodologicznym, ale nie by zarazem naturalist ontologicznym uprawia naturalistyczn nauk i wierzy w Boga. Chocia z przyj cia naturalizmu ontologicznego wynika logicznie akceptacja naturalizmu metodologicznego, to ten drugi nie implikuje pierwszego. Wielu wierz cych naukowców w pe ni akceptuje zasad naturalizmu metodologicznego 6. Nauka opieraj ca si na tej zasadzie jest zatem, jak twierdz propagatorzy tej wizji nauki, religijnie neutralna 7. NATURALIZM METODOLOGICZNY A MO LIWO WNIOSKOWANIA O ZAPROJEKTOWANIU ZJAWISK PRZYRODNICZYCH Kwestia naturalizmu metodologicznego w nauce odgrywa wa n rol w do o ywionej dyskusji nad tzw. teori inteligentnego projektu dyskusji, której jednym z przewodnich tematów jest natura nauki (w ca ym tym artykule termin nauka odnosi si wy cznie do nauk przyrodniczych). Teoria ta powsta a na pocz tku lat 90. XX wieku w USA i do dzi ma swoich (cho wzgl dnie 5 Por. J o d k o w s k i, Konflikt nauka-religia, s Por. B. F o r r e s t, Methodological Naturalism and Philosophical Naturalism: Clarifying the Connection, Philo 3 (2000), no. 2, s. 7-29; R.T. P e n n o c k, Tower of Babel: The Evidence Against the New Creationism, Cambridge: MIT Press 1999, s. 194; M. R u s e, Methodological Naturalism under Attack, [w:] R.T. P e n n o c k (ed.), Intelligent Design Creationism and Its Critics: Philosophical, Theological, and Scientific Perspectives, Cambridge: MIT Press 2001, s. 365, [ ]. 7 Por. R.T. P e n n o c k, God of the Gaps: The Argument from Ignorance and the Limits of Methodological Naturalism, [w:] A.J. P e t t o, L.R. G o d f r e y (eds.), Scientists Confront Intelligent Design and Creationism, New York: W.W. Norton & Co. 2007, s. 336 [ ]; National Academy of Sciences, Teaching About Evolution and the Nature of Science, Washington: National Academy Press 1998, s. 127.

3 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 75 nielicznych) zwolenników niemal na ca ym wiecie. Z grubsza bior c, g osi ona, e dost pne wiadectwa empiryczne z obszarów biologii i kosmologii ukazuj lady dzia ania inteligentnej istoty, lecz nie pozwalaj okre li jej to samo ci, gdy fakty, które maj wiadczy o projekcie, nie daj wskazówek co do natury jego twórcy (mo e by nim zatem jaka istota nadprzyrodzona b d przedstawiciele cywilizacji pozaziemskich, a wi c teoria ta jest zgodna z teizmem i ateizmem). Co wi cej, wniosek o inteligentnym projekcie w wiecie (a tak e wiata) przyrody ma, zdaniem jej zwolenników, charakter w pe ni naukowy. Krytycy tej teorii twierdz jednak, e odwo uj c si do kategorii inteligentnego projektu, sugeruje ona ingerencj istoty nadnaturalnej w przyrod, a tym samym amie zasad naturalizmu metodologicznego konieczny warunek naukowo ci i przez to nie mo na jej przyzna statusu teorii naukowej. Czy ten zarzut jest s uszny? Czy teoria inteligentnego projektu rzeczywi cie narusza naturalizm metodologiczny, wprowadzaj c wyja nienia nadnaturalistyczne? Przyjrzyjmy si najpierw dok adniej dwóm poni szym spojrzeniom na naturalizm metodologiczny. Tak opisuje go Niles Eldredge: Nauka to pewien sposób zdobywania wiedzy o naturze budowie i funkcjonowaniu przyrodniczego, materialnego wiata. [ ] Nauka przyj a regu y, zgodnie z którymi nie mo e ona powiedzie niczego o tym, co nadnaturalne. [ ] [Nauka] nie wyklucza istnienia tego, co nadnaturalne, twierdzi jedynie, e nie mo e [ ] bada rzeczywisto ci nadprzyrodzonej, o ile ona istnieje 8. Tak natomiast naturalizm metodologiczny (nazywany tutaj materializmem metodologicznym) przedstawia Eugenie C. Scott: Wi kszo wspó czesnych naukowców wymaga, by nauk uprawia w zgodzie z regu materializmu metodologicznego: aby wyja ni wiat przyrody w sposób naukowy, naukowcy musz bra pod uwag wy cznie przyczyny materialne (materi, energi i ich oddzia ywanie). Istnieje praktyczna racja dla przyj cia takiego ograniczenia: ono si sprawdza. Poszukuj c nieustannie naturalistycznych wyja nie funkcjonowania wiata, mamy mo liwo ich znalezienia. Je eli jednak dopu cimy wyja nienia nadnaturalistyczne, zniech c one do poszukiwania wyja nie naturalistycznych, a co najmniej opó ni ich odkrycie 9. 8 N. E l d r e d g e, The Triumph of Evolution and the Failure of Creationism, New York: W.H. Freeman and Co. 2000, s E.C. S c o t t, Science and Religion, Christian Scholarship, and Theistic Science : Some Comparisons, Reports of the National Center for Science Education 18 (1998), no. 2, s

4 76 DARIUSZ SAGAN W pierwszym rozumieniu, wyra onym tutaj s owami Eldredge a, naturalizm metodologiczny pojmuje si jako zasad naukow, której stosowanie gwarantuje wyja nieniom naukowym empiryczn testowalno. Jak pisze Robert Pennock, nauka zak ada naturalizm metodologiczny, poniewa gdyby tego nie robi a, utraci aby swój empiryczny probierz 10. Zgodna jest z tym równie teza Elliotta Sobera: Je eli nauki przyrodnicze maj znajdowa odpowiedzi na pytania o to, co wydarza si w naturze, i nie ma nic do powiedzenia na temat istot nadnaturalnych, to naturalizm metodologiczny stanowi w a ciw strategi prowadzenia bada naukowych 11. Nauka nie mo e empirycznie bada natury, motywów i sposobów dzia ania Boga (lub jakiejkolwiek istoty nadprzyrodzonej), cho nie wyklucza si jego istnienia oraz tego, e takie dociekania mo na prowadzi na gruncie teologii czy filozofii. Stanowisko reprezentowane przez Scott stwierdza natomiast co wi cej: nie tylko odrzuca mo liwo naukowego badania sfery nadprzyrodzonej, ale te ogranicza wyja nienia naukowe do wyja nie naturalistycznych, operuj cych wy cznie kategoriami konieczno ci i przypadku. Wyra nie stwierdza to Michael Ruse: pierwsz i najwa niejsz cech nauki jest to, e powo uje si ona wy cznie na lepe, niekierowane prawa przyrody oraz procesy naturalistyczne 12. O ile przyj cie w nauce naturalizmu metodologicznego w pierwszym sensie wydaje si niezb dne i po dane, o tyle drugie rozumienie tej zasady budzi du e kontrowersje. Zaw enie mo liwych wyja nie naukowych do wyja nie naturalistycznych jest bowiem równoznaczne z wyrugowaniem z nauki teorii g osz cych, e w powstaniu i rozwoju wiata przyrody bra y i/lub bior udzia przyczyny inteligentne (pomin wszy te, które znamy z codziennego do wiadczenia, tj. ludzi) i e t aktywno mo na bada metodami naukowymi. Zauwa my, e Scott widzi p r a k t y c z n e powody przyj cia naturalizmu metodologicznego: stosowanie go prowadzi do sukcesów. Scott sugeruje wi c, e zasad t pod pewnymi warunkami mo na odrzuci. W tym duchu teoretyk projektu William Dembski wskazuje, e je li zasad t rzeczywi cie uznaje si za za o enie robocze, które si sprawdza, to naukowcy powinni mie mo liwo 10 P e n n o c k, Tower of Babel, s E. S o b e r, Evidence and Evolution: The Logic Behind the Science, New York: Cambridge University Press 2008, s. 111, przyp M. R u s e, Witness Testimony Sheet McLean v. Arkansas, [w:] M. R u s e (ed.), But Is It Science? The Philosophical Question in the Creation/Evolution Controversy, New York: Prometheus Books 1996, s. 296 [ ].

5 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 77 jego porzucenia, gdy zacznie ono zawodzi. Kiedy jednak zwolennicy teorii inteligentnego projektu przekonuj, e istniej powody, by to za o enie odrzuci, odmawia si im miana naukowców, zas aniaj c si w a nie naturalizmem metodologicznym jako koniecznym warunkiem naukowo ci. Krytycy tej teorii twierdz, e powo uje si ona na wyja nienia nadnaturalistyczne, a wi c gwa c ce naturalizm metodologiczny. Problem w tym, e teoria inteligentnego projektu takich wyja nie nie stosuje. B d krytyków polega na tym, e mieszaj dwa ró ne rozumienia naturalizmu, przedstawione tutaj w postaci cytatów z Eldredge a i Scott. Teoretycy projektu od dawna argumentuj, e ich antynaturalizm nie dotyczy przeciwstawiania przyczyn naturalnych przyczynom nadnaturalnym, lecz przyczyn naturalnych przyczynom inteligentnym 13. Zgodnie z tym Kazimierz Jodkowski rozró nia opozycj naturalizm nadnaturalizm (rozumienie Eldredge a) i opozycj naturalizm artyficjalizm (rozumienie Scott) 14. Akceptacja naturalizmu metodologicznego w drugim sensie poci ga za sob przyj cie naturalizmu metodologicznego w sensie pierwszym z wykluczenia przyczyn inteligentnych wynika logicznie odrzucenie inteligentnych przyczyn nadnaturalnych. Te dwa sensy mo na zatem po czy w jedno znaczenie, jak robi to wi kszo naukowców, lecz mo na je rozpatrywa tak e oddzielnie jako dwa ró ne, niezale ne znaczenia akceptacja pierwszego nie implikuje akceptacji drugiego. Z perspektywy opozycji naturalizm nadnaturalizm teoria inteligentnego projektu mog aby mie zatem status naukowy, gdy nie ma charakteru nadnaturalistycznego. Teoretycy projektu nie wypowiadaj si, przynajmniej na podstawie argumentacji naukowej, na temat natury projektanta. Teoria inteligentnego projektu bada przede wszystkim zjawiska przyrodnicze, które mog by skutkami dzia ania inteligencji, przy czym badaniu nie podlegaj (chyba e na podstawie dodatkowych informacji by oby to mo liwe) natura, motywy i sposoby dzia ania projektanta. Teoretycy projektu utrzymuj, e mo na wiedzie, czy dane zjawisko zosta o zaprojektowane, niezale nie od wiedzy na temat to samo ci projektanta i bez wzgl du na to, czy jest on bytem naturalnym czy nadnaturalnym. Wynika z tego, e nauka mog aby bada empirycznie nie tylko skutki aktywno ci naturalnych przyczyn inteligentnych, ale równie przyczyn nadnaturalnych w obu przypadkach skutki te by yby przecie elementami wiata przyrody. 13 Por. Ch. T h a x t o n, In Pursuit of Intelligent Causes: Some Historical Background, Origins 1988, ( ); W.A. D e m b s k i, Intelligent Design: The Bridge Between Science & Theology, Downers Grove: InterVarsity Press 1999, s Por. K. J o d k o w s k i, Antynaturalizm teorii inteligentnego projektu, Roczniki Filozoficzne 54 (2006), nr 2, s. 73 [63-76].

6 78 DARIUSZ SAGAN Na przyk ad w Mount Rushmore wyrze bione s twarze czterech prezydentów USA. Gdyby twarze te nie zosta y wyrze bione przez cz owieka, lecz jak istot nadprzyrodzon, to mo na sensownie przypuszcza, e wniosek o projekcie by by w tym wypadku równie dobrze uzasadniony. Wed ug teoretyków projektu o dzia- aniu przyczyn inteligentnych wnioskuje si na podstawie cech, które s charakterystyczne dla ladów pozostawionych przez tego typu aktywno 15. Nale y jednak pami ta, e w twarzach w Mount Rushmore i w wielu innych strukturach stosunkowo atwo dostrzec takie cechy, ale rozpoznanie ich w uk adach biologicznych nie musi ju by takie proste i mo liwo ta jest przedmiotem sporów. Mimo to nie powinno ulega w tpliwo ci, e empiryczne wykrywanie projektu w przyrodzie jest w zasadzie mo liwe, cho w praktyce nie musi by wykonalne. Zwró my uwag, e w pewnym zakresie potrafimy wykry projekt w uk adach biologicznych. O projekcie mo emy wnioskowa np. wtedy, gdy widzimy skupisko drzew rosn cych w równych rz dach i równych odst pach od siebie 16. Nasza aktualna wiedza pozwala wnioskowa, e takim u o eniem drzew nie kieruje adne prawo przyrody i jest zbyt ma o prawdopodobne, by mog o ono powsta przypadkowo. Jednocze nie wiemy, e ludzie potrafi w ten sposób sadzi drzewa, mo emy wi c zasadnie uzna, e to skupisko drzew jest wynikiem dzia- alno ci czynników inteligentnych. By oby tak równie wtedy, gdyby akurat to konkretne skupisko by o tworem innych inteligencji, poniewa w tym wypadku wnioskowaliby my o projekcie na podstawie podobie stw ladów pozostawianych przez te istoty do skutków wytwarzanych przez nasz inteligencj. Ustalenie, i w tym wypadku projektantem nie jest cz owiek, lecz jaka inna inteligentna istota, wymaga oby jednak posiadania dodatkowych informacji o badanym zjawisku. Naukowcy potrafi projektowa i wykrywa projekt w uk adach biologicznych. W 2008 r. zespó badawczy Craiga Ventera stworzy genom, w którym zakodowano pewne informacje (nazw instytutu i nazwiska badaczy) oraz ró ne cytaty, które zosta y z kolei wykryte przez innych uczonych 17. Podobn inicja- 15 Por. W.A. D e m b s k i, Powrót projektu do nauk przyrodniczych, [w:] J o d k o w s k i (red.), Teoria inteligentnego projektu, s [11-24]. 16 Por. P.A. N e l s o n, Applying Design Within Biology, [w:] W.A. D e m b s k i (ed.), Mere Creation: Science, Faith & Intelligent Design, Downers Grove: InterVarsity Press 1998, s. 148 [ ]. 17 Por. A. M a d r i g a l, Scientists Build First Man-Made Genome; Synthetic Life Comes Next, Wired 24 I 2008, ( ); t e n e, Wired Science Reveal Secret Codes in Craig Venter s Artificial Genome, 28 I 2008, ( ).

7 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 79 tyw podj poeta Christian Bok, który przy pomocy naukowców pos u y si metodami kryptograficznymi, by w bakterii E. coli zakodowa swój wiersz 18. Zauwa my ponadto, e naukowcy od dawna projektuj rozmaite struktury biologiczne 19. Obecnie w szybkim tempie rozwija si bioin ynieria. Od wzgl dnie niedawna naukowcy zacz li uprawia nauk, któr nazwano biologi syntetyczn, a jest to nauka o yciu zaprojektowanym na desce kre larskiej jej celem jest stworzenie nowych form ycia 20. W ramach tej dyscypliny zaprojektowano np. nowy kod genetyczny dzi ki stworzeniu nowego typu rybosomu, który mo e odczytywa instrukcje genetyczne zapisane za pomoc kodonów z o- onych z czterech par zasad DNA, a nie jak w przypadku naturalnego kodu genetycznego z trzech. Najprawdopodobniej umo liwi to tworzenie bia ek z licznymi nienaturalnymi elementami. Jak komentuje jeden z badaczy, «rozpoczyna si era biologii syntetycznej, kiedy to naprawd b dziemy tworzy syntetyczne polimery», nie za tylko «modyfikowa i ulepsza» istniej ce bia ko 21. W 2010 r. Craig Venter og osi nawet, e on i jego wspó pracownicy ju stworzyli pierwsz samoreplikuj c si, syntetyczn komórk bakteryjn 22. Równie stosowany od dawna dobór sztuczny zwierz t i ro lin mo na uzna za form inteligentnego projektu (wspó cze nie dochodzi do tego genetyczne modyfikowanie ywno ci). W perspektywie do nieodleg ej, jak mo na przypuszcza, przysz o ci opracowanie metod odró niania organizmów lub narz dów zaprojektowanych (przynajmniej przez cz owieka) od niezaprojektowanych wydaje si zatem nieuniknione, teoretycy za projektu mog okaza si na tym polu pionierami, i to nawet je li ich teoria jest b dnym opisem historii ycia na Ziemi. W wietle powy szych rozwa a nasuwa si wniosek, e teoria inteligentnego projektu mo e mie co warto ciowego do powiedzenia cho by nawet wy- cznie w sferze metodologicznych docieka nad natur empirycznego wnioskowania o projekcie, czyli nad kryteriami projektu i zakresem ich stosowalno ci (np. 18 Por. R. B u c h a n a n, Poet Writes Verse in Bug s Genes and Receives Reply, BBC News 28 IV 2011, ( ). 19 Por. M.J. B e h e, Czarna skrzynka Darwina. Biochemiczne wyzwanie dla ewolucjonizmu, Warszawa: MEGAS 2008, s Por. J. G r o l l e, Konkurencja dla Pana Boga, Onet 15 I 2010, ( ); A. K a t s n e l s o n, DNA Factory Launches, The Scientist 21 I 2010, ( ). 21 J. A k s t, Genetic Coding Revamp, The Scientist 14 II 2010, ( ). 22 Por. J. Craig Venter Institute, First Self-Replicating Synthetic Bacterial Cell, 20 V 2010, ( ). Krytycy wskazuj jednak, e Venter w istocie nie stworzy sztucznej bakterii, lecz zsyntetyzowa du e cz steczki DNA, które nast pnie umie ci w istniej cej ju, naturalnej komórce (por. Life After the Synthetic Cell, Nature 465 (2010), s. 422, 424 [ ]).

8 80 DARIUSZ SAGAN czy dane kryterium jest przydatne tylko w odniesieniu do wytworów ludzkich lub czy mo na je zastosowa te w biologii lub kosmologii) i zas uguje na powa ne potraktowanie. Sprawa nie jest jednak taka prosta, wygl da bowiem na to, e nawet naturalizm metodologiczny w sensie opozycji naturalizm artyficjalizm postrzegany jest jako konieczny warunek naukowo ci (przynajmniej w naukach niezajmuj cych si wytworami ludzkimi wyj tek stanowi program badawczy SETI, który ma na celu odnalezienie inteligentnego ycia pozaziemskiego, ale naturali ci metodologiczni na ogó nie uznaj go za dowód, e projekt innych inteligencji mo na, cho by w zasadzie, wykrywa równie tu, na Ziemi, w strukturach biologicznych). Wedle Dembskiego przez wyja nienia naturalistyczne naukowcy nie rozumiej po prostu wyja niania zjawisk zachodz cych w przyrodzie. Wyja nienia naturalistyczne obejmuj za to wy cznie przyczyny naturalne: materi, energi i ich oddzia- ywanie. Innymi s owy, w naukach przyrodniczych dopuszczalne jest odwo ywanie si jedynie do przyczyn nieinteligentnych, ujmowanych w kategoriach konieczno ci i przypadku. Dembski wskazuje jednak, e nie mo na zak ada tego, co powinno si wykaza. Sk d bowiem wiadomo, e w historii wiata przyrody dzia a y tylko przyczyny naturalne, rozumiane jako nieinteligentne? Definiuj c nauk za pomoc naturalizmu metodologicznego w sensie opozycji naturalizm artyficjalizm, nak ada si na ni sztuczne ograniczenie, z góry wykluczaj c mo liwo wykrywalnej roli inteligencji w przebiegu historii naturalnej. Jedyn alternatyw pozostaje wi c naturalistyczna ewolucja 23, której prawdziwo nie musi by potwierdzona empirycznie, czego zwykle oczekuje si od nauki, gdy z góry wiadomo, e prawdziwa musi by jaka teoria naturalistyczna 24. Mo na uzna, e mamy tu do czynienia z b dnym ko em w rozumowaniu 25. Teoretyk projektu Phillip Johnson uwa a, e z naturalizmu metodologicznego, przyj tego w naukowych badaniach nad pochodzeniem ró nych form ycia, wynika logicznie neodarwinizm lub co bardzo do niego podobnego i to niezale nie od faktów 26. Mo na uzna, e opini t cz ciowo podziela np. biolog 23 Michael Ruse zgadza si, e teoria ewolucji jest naturaln konsekwencj naturalizmu metodologicznego (por. R u s e, Methodological Naturalism under Attack, s. 365). 24 Por. D e m b s k i, Intelligent Design, s ; Ph.E. J o h n s o n, Reason in the Balance: The Case Against Naturalism in Science, Law & Education, Downers Grove: InterVarsity Press 1995, s ; S.C. M e y e r, Signature in the Cell: DNA and the Evidence for Intelligent Design, New York: HarperOne 2009, s Por. W.A. D e m b s k i, No Free Lunch: Why Specified Complexity Cannot Be Purchased without Intelligence, Lanham: Rowman & Littlefield Publishers 2002, s Por. Ph.E. J o h n s o n, The Intelligent Design Movement: Challenging the Modernist Monopoly on Science, [w:] W.A. D e m b s k i, J.M. K u s h i n e r (eds.), Signs of Intelligence: Understanding Intelligent Design, Grand Rapids: Brazos Press 2001, s [25-41].

9 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 81 ewolucyjny Jerry Coyne, wedle którego Dobór [naturalny] jest [ ] jedyn znan si ewolucyjn, która potrafi doprowadzi do przystosowania mi dzy organizmem a rodowiskiem (lub mi dzy organizmami) i sprawi, by przyroda wygl da a na «zaprojektowan» 27. Trudno jednak mówi tu o wynikaniu logicznym. Naturalizm metodologiczny dopuszcza pogl d, e za powstanie organizmów ywych odpowiada wy cznie przypadek lub jakie prawo samoorganizacji 28 b d te niedarwinowskie, ale naturalistyczne, procesy ewolucyjne. Bli sze prawdy by oby stwierdzenie, e co w rodzaju neodarwinizmu wydaje si jedyn r e a l i - s t y c z n pod wzgl dem biologicznym opcj naturalistyczn (przynajmniej zgodnie z aktualn wiedz ). A wi c w ramach naturalizmu metodologicznego wiadectwa empiryczne maj znaczenie, ale tylko przy rozstrzyganiu mi dzy ró nymi teoriami naturalistycznymi, ale i to nie znaczy, e zwyci ski neodarwinizm musi mie mocne potwierdzenie empiryczne wystarczy stosunkowo niewielka zgodno z faktami (cho nie twierdz, e w istocie jest ona niewielka) oraz to, aby wiadectwa empiryczne lub teoretyczne przes anki przekonuj co eliminowa y inne naturalistyczne alternatywy. Dopiero w rywalizacji z teoriami nienaturalistycznymi znaczenie wiadectw zupe nie znika, a liczy si definicja nauki, która wyklucza z rozwa a przyczynowo inteligentn. Nie chodzi oczywi cie o to, e naturali ci metodologiczni nie wskazuj czy nie musz wskazywa adnych wiadectw na rzecz naturalistycznych teorii, lecz e w wietle obranego przez nich punktu widzenia nie s wa ne ani si a argumentów i ilo wiadectw przytaczanych przez zwolenników koncepcji nienaturalistycznych (uznawane s bowiem za nienaukowe), ani ewentualne niedostatki lub nawet brak w danym czasie wyja nie naturalistycznych. Zdaniem Johnsona definiowanie nauki w sposób naturalistyczny jest strategi przyj t przez naturalistów dlatego, i u wiadomili sobie, e nie mog wygra, argumentuj c na podstawie wiadectw empirycznych, i dlatego musz odnie zwyci stwo poprzez narzucenie definicji nauki, która dyskwalifikuje ich krytyków bez wzgl du na wiadectwa 29. Nale y jednak podkre li, e od czasów Darwina naturalistyczny sposób my lenia zd y si ju tak bardzo zadomowi w umys ach przedstawicieli kultury zachodniej, e ta strategia wcale nie musi by stosowana wiadomie i przypuszczalnie najcz ciej nie jest. Du a cz ludzi, w tym naukowców, po prostu nie potrafi patrze na wiat przyrody inaczej ni 27 J.A. C o y n e, The Faith That Dare Not Speak Its Name: The Case Against Intelligent Design, The New Republic 22 & 29 VIII 2005, s. 25 [21-33]. 28 To dlatego s usznie mo na te stwierdzi, e o d r z u c e n i e teorii ewolucji jest logicznie spójne z teizmem, ateizmem i agnostycyzmem (S o b e r, Evidence and Evolution, s. 113, przyp. 3). 29 J o h n s o n, The Intelligent Design Movement, s

10 82 DARIUSZ SAGAN przez pryzmat naturalizmu, przez co inna wizja nauki jest dla nich nie do pomy lenia. Innymi s owy, je li za niezbywalny sk adnik nauki ( wiadomie lub nie wiadomie) przyjmuje si naturalizm metodologiczny, to powa ne potraktowanie teorii nienaturalistycznych jest w gruncie rzeczy niemo liwe. NATURALIZM METODOLOGICZNY A PRAWDA JAKO CEL NAUKI Naukowcy religijni, którzy przyjmuj naturalizm metodologiczny, w a ciwie niczym nie ró ni si w swej praktyce naukowej od naturalistów ontologicznych. Maj oni ograniczone pole manewru, gdy z góry musz odrzuci mo liwo, e w przyrodzie mo na naukowo wykrywa skutki aktywno ci Boga (w kontek cie teorii inteligentnego projektu znaczy oby to, e mo na empirycznie rozpozna takie skutki, nie maj c jednocze nie wystarczaj cych naukowych podstaw do twierdzenia, e to Bóg jest ich przyczyn co najwy ej mo na powiedzie, e jest ni jaka nieokre lona istota inteligentna). Naturalistyczn ewolucj zmuszeni s natomiast uzna za Bosk metod stwarzania. Biolog ewolucyjny William Provine przyznaje, e naturalizm metodologiczny rodzi wiele trudno ci dla chrze- cijan, którzy powinni dopuszcza mo liwo boskiej ingerencji w wiat przyrody 30. A jak przekonuje Alvin Plantinga, naukowcy chrze cija scy powinni uprawia nauk na swój w asny sposób, wychodz c od i zak adaj c to, co wiemy jako chrze cijanie 31. Wed ug Plantingi nauka bazuj ca na naturalizmie metodologicznym nie jest, przynajmniej w ca o ci, religijnie czy teologicznie neutralna naturalizm metodologiczny mo na nazwa prowizorycznym ateizmem 32. Kwestii zwi zanych z pochodzeniem Wszech wiata i ycia z pewno ci nie da si uzna za neutralne religijnie. Nawet je li naturalizm metodologiczny nie wyklucza religii jako takiej, to w jego ramach niektóre przekonania religijne, mówi ce o bezpo rednim, rozpoznawalnym empirycznie dzia aniu boskim w historii stworzenia, nie maj racji bytu. Jaki sens ma mówienie o neutralno ci danego pogl du w stosunku do przekona religijnych, je eli jest on zgodny tylko z niektórymi z nich? Kazimierz Jodkowski pisze, e teza naturalizmu metodologicznego ma sens przy 30 Por. W.B. P r o v i n e, Projekt? Tak! Ale czy inteligentny?, Filozoficzne Aspekty Genezy 2/3 (2005/2006), s [ ], ( ). 31 A. P l a n t i n g a, Methodological Naturalism?, [w:] P e n n o c k (ed.), Intelligent Design Creationism, s. 340, 357 [ ]. 32 Por. tam e, s

11 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 83 pewnych mocnych za o eniach ontologicznych kiedy albo Boga nie ma, albo nie dzia a [w przyrodzie] w bezpo redni sposób 33. Dodajmy jednak, e zasada naturalizmu metodologicznego nie zosta aby pogwa cona równie wtedy, gdyby Bóg dzia a bezpo rednio w przyrodzie, ale w sposób, którego nie da si stwierdzi przy zastosowaniu metod naukowych. W ka dym razie uznanie naturalizmu metodologicznego za konieczny warunek naukowo ci jest równoznaczne z odgórnym, niezale nym od ewaluacji wiadectw empirycznych wykluczeniem wszelkich postaci tradycyjnie pojmowanego kreacjonizmu 34. Zastanówmy si teraz nad wypowiedzi Stevena Weinberga: [ ] dowolna nauka mo e istnie tylko pod warunkiem przyj cia za o enia, e Bóg nie interweniuje w przebieg zjawisk, i sprawdzenia, jak daleko mo na si posun w ich wyja nianiu 35. Weinberg sugeruje, e nauka mo e natrafi w przyrodzie na co, czego nie b dzie potrafi a wyja ni, i trzeba b dzie uzna, e wyt umaczenie tego przekracza jej kompetencje i nale y zwróci si w stron teologii lub filozofii. Naturalista metodologiczny zawsze mo e jednak ywi nadziej, e w przysz o ci znajdzie si naturalistyczne wyja nienie, które wype ni luk w wiedzy. W ramach naturalistycznej nauki nie istnieje adne kryterium, które wskazywa oby, kiedy nie mo na ju liczy na znalezienie takiego wyja nienia. Kryteria nienaturalistyczne s natomiast ignorowane i uznawane za nienaukowe (zaliczy tu mo na np. proponowane przez teoretyków projektu kryteria wykrywania projektu, takie jak wyspecyfikowana z o ono i nieredukowalna z o ono, aczkolwiek nie musz by to akurat te kryteria; w a ciwie w tym kontek cie nie chodzi nawet o to, czy jakie kryteria nienaturalistyczne aktualnie istniej, lecz czy naukowcy wyra aj gotowo rozpatrzenia ich, je li si one pojawi ). Mo e w zwi zku z tym doj do osobliwej sytuacji, w której naukowiec b dzie wola ufa spekulacjom pozbawionym nale ytego poparcia w empirii zamiast odwo a si do jakiego nienaturalistycznego wyja nienia 36. Ilustruje to np. ta wypowied : Nawet gdyby wszystkie fakty wskazywa y na inteligentnego projektanta, to tak hipotez wyklucza si z nauki, gdy nie ma charakteru naturalistycznego K. J o d k o w s k i, Twarde j dro ewolucjonizmu, Roczniki Filozoficzne 51 (2003), z. 3, s. 82 [77-117]. 34 Por. t e n e, Kreacjonizm a naturalizm nauk przyrodniczych, Ruch Filozoficzny 52 (1996), nr 2-3, s [ ]. 35 S. W e i n b e r g, Sen o teorii ostatecznej, Warszawa: Alkazar 1994, s Por. J o h n s o n, Reason in the Balance, s S. T o d d, A View from Kansas on that Evolution Debate, Nature 401 (1999), no. 6752, s Zarzut braku kryterium mówi cego, kiedy zaprzesta poszukiwa, mo na skierowa te pod adresem teorii nienaturalistycznych przynajmniej w sensie opozycji naturalizm artyficjalizm.

12 84 DARIUSZ SAGAN Wierno naturalizmowi metodologicznemu, interpretowanemu jako konieczny warunek naukowo ci, nakazuje naukowcom poszukiwa wy cznie wyja nie naturalistycznych, co je li rzeczywisto ci nie da si opisa w ten sposób mo e prowadzi do powszechnego przyj cia fa szywego obrazu wiata. Je eli uzna, e naukowcami powinno kierowa d enie do sformu owania teorii opisuj cej rzeczywisty wiat, czyli p r a w d z i w e j teorii wiata, to je li w przyrod ingerowa lub ingeruje jaki inteligentny czynnik nadprzyrodzony czy naturalny a naturalizm metodologiczny uznaje si za konieczny warunek naukowo ci, wówczas obraz wiata dostarczany przez tak rozumian nauk musi by nieprawdziwy; ewentualnie pewne zjawiska musia yby pozosta niewyja nione 38. Problemu tego nie by oby, gdyby naturalizm metodologiczny traktowano jedynie jako za o enie robocze, które mo e prowadzi do sukcesów w praktyce naukowej, tj. do znajdywania przekonuj cych wyja nie naturalistycznych, lecz nie zapewniano by im zwyci stwa dzi ki przyj ciu odpowiedniej definicji. Wtedy nale a oby jednak dopuszcza w nauce teorie, które z naturalizmem metodologicznym przynajmniej tym w sensie opozycji naturalizm artyficjalizm zgodne nie s. Pami ta jednak e trzeba, e z naturalizmu metodologicznego, jako koniecznego warunku naukowo ci, nale a oby zrezygnowa tylko wówczas, gdyby nauk rozumiano jako badanie rzeczywistego wiata, którego efektem ma by prawdziwa jego teoria. Gdyby nauk pojmowano w jaki inny sposób, uznanie tej zasady za konieczny warunek naukowo ci nie musia oby spotyka si z wi kszymi w tpliwo ciami. Mo na np. pojmowa nauk jako dzia alno, której zadaniem nie jest opisywanie rzeczywistego wiata, lecz poszukiwanie jak najbardziej wiarygodnie brzmi cych, obejmuj cych jak najwi cej danych, naturalistycznych wyja nie zjawisk przyrodniczych. Nauk mo na te rozumie instrumentalistycznie, traktuj c teorie jako narz dzia, których warto polega nie na tym, e s zgodne z rzeczywisto ci, lecz e przyspieszaj post p technologiczny i prowadz do skutecznych przewidywa. Mo na jednak zapyta : jakie praktyczne korzy ci mog nie teorie dotycz ce zdarze przesz ych, je eli nie s prawdziwe? Co nam po naturalistycznej teorii makroewolucji, je li co takiego, jak makroewolucja kierowana wy cznie lepymi si ami przyrody, nigdy nie mia o miejsca? Wi kszo ludzi, w tym zapewne Teoretycy projektu mogliby si upiera, e g d z i e s empirycznie wykrywalne lady projektu i trzeba je tylko znale. 38 Por. D. Ratzsch, Nature, Design, and Science: The Status of Design in Natural Science, New York: State University of New York Press 2001, s. 96.

13 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 85 i wi ksza cz naukowców, sk onna jest raczej przyzna, e nauka to próba znalezienia odpowiedzi na pytanie, jak rzeczywi cie powsta a i funkcjonuje przyroda. Realistyczne spojrzenie na nauk jest widoczne w zapewnieniach darwinistów, e ewolucja darwinowska, tak e na poziomie makroewolucji, jest faktem narz dzie nie mo e by przecie faktem. Cho naturalizm metodologiczny nie implikuje logicznie naturalizmu ontologicznego, to w po czeniu ze scjentystyczn tez, e nauka jest w stanie wyja ni ca histori Wszech wiata i tylko ona dostarcza obiektywnego sposobu poznania wiata przyrody, prowadz c do uto samienia nauki z racjonalno ci, rozró nienie na te dwa rodzaje naturalizmu przestaje mie sens praktyczny. W takim wypadku nauk atwo mo na postrzega jako wspieraj c naturalizm ontologiczny, wszelkie bowiem odwo ania do przyczyn nadnaturalnych mo na uzna za pogwa cenie brzytwy Ockhama, tj. zakazu mno enia bytów ponad potrzeb 39. Za spraw takiego rozumowania przekonania religijne czy metafizyczne mo na zepchn do sfery subiektywno ci, co oznacza, e nie mog g osi niczego intelektualnie interesuj cego na temat wiata przyrody, a st d ju prosta droga do stwierdzenia, e s one zb dne, a nawet fa szywe. Pisz o tym, by zwróci uwag, e z perspektywy teizmu korzystniejsze wydaje si odrzucenie naturalizmu metodologicznego jako koniecznego warunku naukowo ci, poniewa wówczas ewentualna akceptacja scjentyzmu nie u atwia aby ju w tak wielkim stopniu przeskoku do naturalizmu ontologicznego. Nauka nie by aby definiowana jako poszukiwanie wy cznie wyja nie naturalistycznych i do obiektywnych sposobów poznania przyrody zalicza yby si te wyja nienia odwo uj ce si do inteligentnego projektu, który tei ci mogliby interpretowa jako wynik aktywno ci Boga. Ju nawet sama mo liwo znalezienia nienaturalistycznych wyja nie na gruncie bada naukowych mog aby powa nie utrudnia scjentystom przyj cie naturalizmu ontologicznego, gdy nie mo na by oby wykluczy, e wyja nienia nienaturalistyczne zostan kiedy znalezione i oka si lepsze od wyja nie naturalistycznych. Wed ug Kazimierza Jodkowskiego naturalizm metodologiczny jest b dny, gdy z góry wyklucza niektóre mo liwo ci 40. Teoretycy projektu d do wyzwolenia nauki z tych ogranicze naturalizmu metodologicznego i opowiadaj si za otwart filozofi nauki, zgodnie z któr w nauce ide regulatywn jest prawda: nauka nie jest jak gr, w której stosuje si arbitralne regu y, 39 Por. J.A. C o y n e, Ewolucja jest faktem, Warszawa: Prószy ski i S-ka 2009, s Por. K. J o d k o w s k i, Rozpoznawanie genezy: istota sporu ewolucjonizm-kreacjonizm, Roczniki Filozoficzne 50 (2002), z. 3, s. 190 [ ].

14 86 DARIUSZ SAGAN decyduj ce o tym, jakie wyja nienia s dozwolone. Jest ona raczej prób wysuwania prawdziwych twierdze o fizycznej rzeczywisto ci 41. Oczywi cie nie oznacza to, e naukowcy nie maj patrze na przyrod przez pryzmat przyjmowanych teorii jest to niemo liwe a jedynie, by w ogólnej perspektywie nauki nie odrzucano z góry adnego mo liwego wyja nienia. Nie oznacza to te, e naturalistyczna nauka musi generowa teorie fa szywe, ale ocena ich trafno ci powinna wymaga wskazania mocnych wiadectw empirycznych, nie mo e natomiast sprowadza si w zasadzie do narzucenia dogodnej definicji nauki w po czeniu ze sk pym potwierdzeniem empirycznym 42. Tak czy owak naturalizmu metodologicznego, odgórnie odrzucaj cego pewne mo liwe wyja nienia, nie da si pogodzi z realistyczn wizj nauki (w tym sensie, e jej celem ma by poszukiwanie prawdy) 43. Z metodologicznego punktu widzenia nie istnieje adna przes anka, by ca kowicie wyklucza mo liwo naukowego wykrywania projektu na gruncie takich nauk przyrodniczych jak biologia czy kosmologia: skoro w innych naukach, tak humanistycznych, jak i przyrodniczych [archeologii, kryptografii czy programie SETI], dopuszcza si poszukiwanie i odnajdywanie ladów rozumnej aktywno ci, to nie ma pozaideologicznych powodów, by zabroni tego samego biologom 44. W przeciwnym razie mamy do czynienia z nieuzasadnionym wprowadzeniem podwójnego standardu: dopuszczaniem wykrywania projektu w przypadkach, kiedy projektantem najprawdopodobniej jest byt naturalny, i zakazywaniem tego, kiedy projektant mo e by nadnaturalny 45. Nawet Darwin, który odmawia naukowo ci wyja nieniom nadnaturalistycznym, z argumentacj na rzecz projektu stara si rozprawia ostatecznie za pomoc argumentów przyrodniczych, nie za metodologicznych. Równie historia nauki pokazuje, e naturalizm metodologiczny, nawet w sensie opozycji naturalizm nadnaturalizm, a tym bardziej w sensie opozycji naturalizm artyficjalizm, nie zawsze stanowi wymóg naukowo ci. Powszechnie przyj si przecie dopiero na prze omie XIX i XX wieku wskutek sukcesu teorii Darwina, a argumenty na rzecz projektu zwykle uwa ano wcze niej za wcho- 41 M.J. B e h e, Precyzyjny projekt: powstawanie biologicznych mechanizmów molekularnych, [w:] D. S a g a n, Spór o nieredukowaln z o ono uk adów biochemicznych, Warszawa: MEGAS 2008, s. 175 [ ]. 42 Por. J o d k o w s k i, Kreacjonizm a naturalizm, s Por. M e y e r, Signature in the Cell, s J o d k o w s k i, Rozpoznawanie genezy, s Por. B.L. G o r d o n, Is Intelligent Design Science? The Scientific Status and Future of Design-Theoretic Explanations, [w:] D e m b s k i, K u s h i n e r (eds.), Signs of Intelligence, s. 210 [ ].

15 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 87 dz ce w zakres nauki. Jak zauwa y J.P. Moreland, ci, którzy twierdz, e nauk mo na si zajmowa tylko w obr bie naturalizmu metodologicznego, wyrzucaj poza nawias nauki 80% pracy prowadzonej w przesz o ci w tych dyscyplinach 46. Naturalizm metodologiczny nie jest wi c zasad, której nie mo na zast pi jak inn, cho by nawet powracaj c do jakiej dawniej przyjmowanej regu y metodologicznej 47. Nawet sami krytycy wskazuj, e nad tezami nadnaturalistycznymi, dotycz cymi np. skuteczno ci modlitwy, prowadzone s badania naukowe, albo e niektóre hipotezy nadnaturalistyczne podlegaj testom naukowym i z zasady nauka mo e je rozpatrywa 48. Teoretyk projektu Paul Nelson sugeruje te, e opowiadaj c si za tez, i morfologiczne i molekularne podobie stwa mi dzy organizmami oraz narz dy szcz tkowe i nieoptymalne struktury biologiczne mo na wyja ni wy cznie na podstawie naturalnego procesu ewolucji od wspólnego przodka, ewolucjoni ci przyjmuj konkretn koncepcj Boga (mówi c, co Bóg by zrobi, a czego nie), której fakty te maj przeczy. W ten sposób sami ami naturalizm metodologiczny, z definicji wykluczaj cy przecie mo liwo rozwa- ania wyja nie nadnaturalistycznych na gruncie nauki 49. Dla Nelsona ta niekonsekwencja ewolucjonistów jest jednak w pe ni zrozumia a: Je li nauka ma poszukiwa prawdy, to musi zajmowa si problemami teologicznymi 50 i si rzeczy, mimo deklarowania wierno ci naturalizmowi metodologicznemu, ewolucjoni ci nie potrafi tego ca kowicie unikn. NAUKA BEZ NATURALIZMU METODOLOGICZNEGO? Narzucenie naturalizmu metodologicznego ca ej nauce nie jest uzasadnione. Podczas gdy poszczególne teorie mog przyjmowa paradygmat naturalistyczny, wykluczaj c z rozwa a przyczyny inteligentne, to bezwyj tkowe stosowanie tej regu y prowadzi do ograniczenia mo liwych wyja nie. Przy braku kryterium 46 J.P. M o r e l a n d, Inteligentny projekt a natura nauki, [w:] H.W. H o u s e (red.), Inteligentny projekt 101. Znani eksperci wyja niaj kluczowe zagadnienia, Warszawa: Wista 2009, s. 44 [33-53]. 47 Por. J. K o p e r s k i, Two Bad Ways to Attack Intelligent Design and Two Good Ones, Zygon 43 (2008), no. 2, s [ ]; M e y e r, Signature in the Cell, s Por. B. M o n t o n, Seeking God in Science: An Atheist Defends Intelligent Design, Canada: Broadview Press 2009, s. 52, 67; Y.I. F i s h m a n, Can Science Test Supernatural Worldviews?, Science & Education 18:2007, no. 6-7, s Por. P.A. N e l s o n, The Role of Theology in Current Evolutionary Reasoning, [w:] P e n n o c k (ed.), Intelligent Design Creationism, s [ ]. 50 Tam e, s. 700.

16 88 DARIUSZ SAGAN mówi cego, kiedy odrzuci teori naturalistyczn, naukowcy zawsze b d d yli do wype nienia ewentualnych luk eksplanacyjnych wyja nieniami naturalistycznymi i zignoruj ewentualne wiadectwa empiryczne projektu. Aby unikn uporczywego utrzymywania teorii, które mog by nieadekwatne empirycznie, lecz s chronione na mocy definicji, nauka powinna dopuszcza mo liwo formu owania w swoich ramach tak e teorii nienaturalistycznych. Naturalizm metodologiczny nie mo e mie charakteru nienaruszalnej, uniwersalnej zasady czy normy naukowej, a co najwy ej nale y uzna go za tymczasow regu pragmatyczn 51. Jak pisze Kazimierz Jodkowski: [ ] narzucanie go ca ej nauce, czynienie z niego elementu kryterium demarkacji, jest niezasadne. [ ] [Jest to próba] zapewnienia sobie atwego zwyci stwa bez walki. [ ] w tym przypadku zwyci stwo mo e pojawi si jedynie na podstawie argumentów empirycznych 52. Zgadzaj si z tym nawet niektórzy zagorzali krytycy teorii inteligentnego projektu 53. Równie bardziej stanowczy zwolennicy naturalizmu metodologicznego, jak Robert Pennock, uwa aj, e regu y docieka naukowych [w tym naturalizm metodologiczny] mog ulec zmianie lub przekszta ceniu, o ile tylko zaoferuje si lepsz metod zdobywania wiadectw empirycznych 54. Pennockowi chodzi jednak o zmian regu naturalistycznych na nadnaturalistyczne, a wed ug niego teoretycy projektu nie wykazali, e taka zmiana jest uzasadniona i potrzebna. Tymczasem, jak si przekonali my, teoretycy projektu nie chc wprowadza do nauki regu nadnaturalistycznych, które wi za yby si z odmiennymi metodami zdobywania wiadectw empirycznych. Ich celem jest jedynie rozszerzenie mo liwo ci stosowania wyja nie powo uj cych si na przyczyny inteligentne z takich nauk jak archeologia lub SETI na inne, jak biologia czy kosmologia, w których t praktyk uwa a si za niedozwolon. Innymi s owy wyra aj c to w kategoriach, którymi oni sami si nie pos uguj chodzi im o zniesienie opozycji naturalizm-artyficjalizm, nie za opozycji naturalizm-nadnaturalizm. 51 Por. D. R a t z s c h, Science & Its Limits: The Natural Sciences in Christian Perspective, 2nd ed., Downers Grove: InterVarsity Press 2000, s J o d k o w s k i, Kreacjonizm a naturalizm, s Por. M. P e r a k h, M. Y o u n g, Is Intelligent Design Science?, [w:] M. Y o u n g, T. E d i s (eds.), Why Intelligent Design Fails: A Scientific Critique of the New Creationism, New Jersey: Rutgers University Press 2004, s. 185; T. E d i s, Grand Themes, Narrow Constituency, [w:] Y o u n g, E d i s (eds.), Why Intelligent Design Fails, s [9-19]. 54 P e n n o c k, Tower of Babel, s. 197.

17 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 89 Nale y stanowczo podkre li (nader cz sto jest to bowiem niedostrzegane lub nierozumiane), e teoretycy projektu nie postuluj i nie musz postulowa potrzeby wyeliminowania z nauki naturalizmu metodologicznego w sensie opozycji naturalizm-nadnaturalizm. Ma to zwi zek z ich tez, e wykrywanie inteligentnego projektu nie wymaga wiedzy o naturze jego twórcy. Tak wi c, zgodnie z tym punktem widzenia, nawet gdyby projektantem badanych struktur przyrodniczych by a istota nadnaturalna, taka jak Bóg, fakty nie musia yby (a najcz ciej, o ile nie zawsze, wr cz nie mog yby) na to wskazywa i nie by oby konieczno ci mówienia o przyczynach nadnaturalnych (mo na by oby to nawet uzna za bezzasadne). Dla jasno ci odnotujmy te, e teoretycy projektu nie postuluj, by wyja nienia naturalistyczne zosta y ca kowicie wykluczone z nauki czy e naukowcy nie powinni podejmowa prób ich znalezienia. Wyja nienia naturalistyczne zazwyczaj maj, ich zdaniem, pierwsze stwo, ale nie musi by tak, e zawsze da si je zastosowa, i nie nale y twierdzi, e zawsze trzeba je stosowa, by pozosta na gruncie nauki 55. Naturalizm metodologiczny nie mo e by zasadn podstaw do odmówienia teorii inteligentnego projektu statusu naukowego. Mo na jednak argumentowa, e skoro stosowanie naturalizmu metodologicznego do tej pory przynosi o du e sukcesy, przyczyniaj c si do sformu owania wielu powszechnie akceptowanych teorii naturalistycznych, to nie nale y tego typu teorii odrzuca bez podania dobrych powodów. Teoria inteligentnego projektu jest jeszcze propozycj niedojrza i porzucenie naturalistycznych teorii, w dziedzinach nauki, w których z ni konkuruj, by oby nierozs dne i przedwczesne. Dopóki teoria ta nie oka e hartu i naukowcy nie przekonaj si o jej wy szo ci jako naukowego wyja nienia pewnych aspektów wiata przyrody, dopóty wyja nienia naturalistyczne w tych obszarach nauki powinny by faworyzowane 56. Lecz o ile mo na przysta na to, e na obecnym etapie (a by mo e i pó niej) najrozs dniej jest preferowa wyja nienia naturalistyczne, o tyle nale y pami ta, e teoretykom projektu n i e chodzi o bezwzgl dne o d r z u c e n i e naturalizmu metodologicznego, lecz o nietraktowanie go jako k o n i e c z n e g o warunku naukowo ci i o t w a r c i e nauk przyrodniczych, zw aszcza biologii i kosmologii, r ó w n i e na przyczynowo inteligentn. Dzi ki temu naukowcy, formu uj c teorie, mieliby mo liwo wykorzystania pe nego wachlarza przyczyn. Prawd mówi c, mo na jednak uzna, 55 Por. J. W e l l s, The Politically Incorrect Guide to Darwinism and Intelligent Design, Washington: Regnery Publishing 2006, s Por. J o d k o w s k i, Rozpoznawanie genezy, s

18 90 DARIUSZ SAGAN e w takim uj ciu stwierdzenie nauka kieruje si n a t u r a l i z m e m metodologicznym (cho by nawet nie znaczy o to, e kieruje si nim zawsze) traci w gruncie rzeczy sens, a przewodni regu nauki, jako ca o ci, staje si w zamian m e t o d o l o g i c z n y n e u t r a l i z m 57, dopuszczaj cy w dociekaniach naukowych zarówno przyczyny inteligentne i nieinteligentne. BIBLIOGRAFIA D e m b s k i W.A.: Intelligent Design: The Bridge Between Science & Theology, Downers Grove: InterVarsity Press E l d r e d g e N.: The Triumph of Evolution and the Failure of Creationism, New York: W.H. Freeman and Co J o d k o w s k i K.: Antynaturalizm teorii inteligentnego projektu, Roczniki Filozoficzne 54 (2006), nr 2, s Kreacjonizm a naturalizm nauk przyrodniczych, Ruch Filozoficzny 52 (1996), nr 2-3, s Rozpoznawanie genezy: istota sporu ewolucjonizm-kreacjonizm, Roczniki Filozoficzne 50 (2002), z. 3, s J o h n s o n Ph.E.: Reason in the Balance: The Case Against Naturalism in Science, Law & Education, Downers Grove: InterVarsity Press M e y e r S.C.: Signature in the Cell: DNA and the Evidence for Intelligent Design, New York: HarperOne M o n t o n B.: Seeking God in Science: An Atheist Defends Intelligent Design, Canada: Broadview Press P e n n o c k R.T. (ed.): Intelligent Design Creationism and Its Critics: Philosophical, Theological, and Scientific Perspectives, Cambridge: MIT Press R a t z s c h D.: Nature, Design, and Science: The Status of Design in Natural Science, New York: State University of New York Press S c o t t E.C.: Science and Religion, Christian Scholarship, and Theistic Science : Some Comparisons, Reports of the National Center for Science Education 18 (1998), no. 2, s Y o u n g M., E d i s T. (eds.): Why Intelligent Design Fails: A Scientific Critique of the New Creationism, New Jersey: Rutgers University Press METHODOLOGICAL NATURALISM A NECESSARY CONDITION OF SCIENCE? S u m m a r y Due to the success of Darwinian theory of evolution, with its methodological presuppositions, modern science is dominated by the principle of methodological naturalism, according to which only explanations invoking natural causes are acceptable in science. Supernatural or in a broader 57 Por. R.A. D e l f i n o, Zast pi metodologiczny naturalizm, s. 10 [1-12], ( ).

19 NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? 91 sense non-natural explanations, such as creationism or so-called intelligent design theory, are regarded as unscientific. The article analyzes the following questions: 1) Is it possible contrary to methodological naturalism to detect scientifically the marks of the activity of intelligent beings, both natural and supernatural, in bio-logical and cosmic processes and structures? 2) What are the implications of methodological naturalism for science defined realistically, that is understood as a search for truth about the world of nature? 3) If one accepts that the inner-scientific per-missibility of concepts contradicting the principle of methodological naturalism is justified, would it be tantamount to the absolute exclusion of methodological naturalism as a principle directing the scientific inquiry? Summarised by Dariusz Sagan S owa kluczowe: naturalizm metodologiczny, teoria inteligentnego projektu, opozycja naturalizm nadnaturalizm, opozycja naturalizm artyficjalizm, naukowe wykrywanie projektu, realizm naukowy, metodologiczny neutralizm.. Key words: methodological naturalism, intelligent design theory, naturalism supernaturalism opposition, naturalism artificialism opposition, scientific detection of design, scientific realism, methodological neutralism.. Information about Author: DARIUSZ SAGAN, Ph.D. Department of Logics and Methodology of Sciences, Institute of Philosophy, University of Zielona Góra; address for correspondence: al. Wojska Polskiego 71A, PL Zielona Góra; darsag@wp.pl

NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? *

NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? * ROCZNIKI FILOZOFICZNE Tom LXI, numer 1 2013 DARIUSZ SAGAN * NATURALIZM METODOLOGICZNY KONIECZNY WARUNEK NAUKOWO CI? * WPROWADZENIE Jeszcze do oko o po owy XIX wieku naukowcy w mniejszym lub wi kszym stopniu

Bardziej szczegółowo

METODA NAUKOWA. Biologia to nauka eksperymentalna. Cechuje się określoną metodologią i pragmatyzmem (podejmowanie

METODA NAUKOWA. Biologia to nauka eksperymentalna. Cechuje się określoną metodologią i pragmatyzmem (podejmowanie METODA NAUKOWA Weiner J., Życie i ewolucja biosfery. PWN 1999 Wudka J., http://physics.ucr.edu Wolfs F., http://teacher.pas.rochester.edu/ Biologia to nauka eksperymentalna. Cechuje się określoną metodologią

Bardziej szczegółowo

Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania).

Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). Strategia rozwoju kariery zawodowej - Twój scenariusz (program nagrania). W momencie gdy jesteś studentem lub świeżym absolwentem to znajdujesz się w dobrym momencie, aby rozpocząć planowanie swojej ścieżki

Bardziej szczegółowo

WZÓR SKARGI EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA. Rada Europy. Strasburg, Francja SKARGA. na podstawie Artykułu 34 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

WZÓR SKARGI EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA. Rada Europy. Strasburg, Francja SKARGA. na podstawie Artykułu 34 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka WZÓR SKARGI EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA Rada Europy Strasburg, Francja SKARGA na podstawie Artykułu 34 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz Artykułu 45-47 Regulaminu Trybunału 1 Adres pocztowy

Bardziej szczegółowo

KLUCZ PUNKTOWANIA ODPOWIEDZI

KLUCZ PUNKTOWANIA ODPOWIEDZI Egzamin maturalny maj 2009 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY KLUCZ PUNKTOWANIA ODPOWIEDZI Zasady oceniania: za rozwi zanie wszystkich zada mo na uzyska maksymalnie 50 punktów (w tym za rozwi zanie zada testowych

Bardziej szczegółowo

art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.),

art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.), Istota umów wzajemnych Podstawa prawna: Księga trzecia. Zobowiązania. Dział III Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych. art. 488 i n. ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny

Bardziej szczegółowo

DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15

DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 Wykonawcy ubiegający się o udzielenie zamówienia Dotyczy: postępowania prowadzonego w trybie przetargu nieograniczonego na Usługę druku książek, nr postępowania

Bardziej szczegółowo

POMOC PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNA Z OPERONEM. Vademecum doradztwa edukacyjno-zawodowego. Akademia

POMOC PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNA Z OPERONEM. Vademecum doradztwa edukacyjno-zawodowego. Akademia POMOC PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNA Z OPERONEM PLANOWANIE DZIAŁAŃ Określanie drogi zawodowej to szereg różnych decyzji. Dobrze zaplanowana droga pozwala dojechać do określonego miejsca w sposób, który Ci

Bardziej szczegółowo

Nie racjonalnych powodów dla dopuszczenia GMO w Polsce

Nie racjonalnych powodów dla dopuszczenia GMO w Polsce JANUSZ WOJCIECHOWSKI POSEŁ DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO WICEPRZEWODNICZĄCY KOMISJI ROLNICTWA I ROZWOJU WSI Tekst wystąpienia na Konferencji: "TRADYCYJNE NASIONA - NASZE DZIEDZICTWO I SKARB NARODOWY. Tradycyjne

Bardziej szczegółowo

Postanowienie z dnia 9 kwietnia 2003 r., I CKN 281/01

Postanowienie z dnia 9 kwietnia 2003 r., I CKN 281/01 Postanowienie z dnia 9 kwietnia 2003 r., I CKN 281/01 Jeżeli fundator przewiduje prowadzenie działalności gospodarczej przez fundację od chwili jej ustanowienia, to w oświadczeniu o ustanowieniu fundacji,

Bardziej szczegółowo

CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ PRACA ZAROBKOWA EMERYTÓW I RENCISTÓW A PROBLEM BEZROBOCIA BS/80/2002 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, MAJ 2002

CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ PRACA ZAROBKOWA EMERYTÓW I RENCISTÓW A PROBLEM BEZROBOCIA BS/80/2002 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, MAJ 2002 CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl

Bardziej szczegółowo

Trwałość projektu co zrobić, żeby nie stracić dotacji?

Trwałość projektu co zrobić, żeby nie stracić dotacji? Trwałość projektu co zrobić, żeby nie stracić dotacji? 2 Osiągnięcie i utrzymanie wskaźników Wygenerowany przychód Zakaz podwójnego finansowania Trwałość projektu Kontrola po zakończeniu realizacji projektu

Bardziej szczegółowo

HAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs.

HAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs. HAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs.pl Wrocław, dnia 22.06.2015 r. OPINIA przedmiot data Praktyczne

Bardziej szczegółowo

Zamawiający potwierdza, że zapis ten należy rozumieć jako przeprowadzenie audytu z usług Inżyniera.

Zamawiający potwierdza, że zapis ten należy rozumieć jako przeprowadzenie audytu z usług Inżyniera. Pytanie nr 1 Bardzo prosimy o wyjaśnienie jak postrzegają Państwo możliwość przeliczenia walut obcych na PLN przez Oferenta, który będzie składał ofertę i chciał mieć pewność, iż spełnia warunki dopuszczające

Bardziej szczegółowo

POSTANOWIENIE. SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący) SSN Anna Kozłowska SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)

POSTANOWIENIE. SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący) SSN Anna Kozłowska SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca) Sygn. akt II CSK 35/13 POSTANOWIENIE Sąd Najwyższy w składzie: Dnia 30 października 2013 r. SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący) SSN Anna Kozłowska SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca) w sprawie

Bardziej szczegółowo

Paweł Selera, Prawo do odliczenia i zwrotu podatku naliczonego w VAT, Wolters Kluwer S.A., Warszawa 2014, ss. 372

Paweł Selera, Prawo do odliczenia i zwrotu podatku naliczonego w VAT, Wolters Kluwer S.A., Warszawa 2014, ss. 372 Paweł Selera, Prawo do odliczenia i zwrotu podatku naliczonego w VAT, Wolters Kluwer S.A., Warszawa 2014, ss. 372 I Odliczenie i zwrot podatku naliczonego to podstawowe mechanizmy funkcjonowania podatku

Bardziej szczegółowo

ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY

ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 1. ZMIANA GRUPY PRACOWNIKÓW LUB AWANS W przypadku zatrudnienia w danej grupie pracowników (naukowo-dydaktyczni, dydaktyczni, naukowi) przez okres poniżej 1 roku nie dokonuje

Bardziej szczegółowo

KLAUZULE ARBITRAŻOWE

KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE ARBITRAŻOWE KLAUZULE arbitrażowe ICC Zalecane jest, aby strony chcące w swych kontraktach zawrzeć odniesienie do arbitrażu ICC, skorzystały ze standardowych klauzul, wskazanych poniżej. Standardowa

Bardziej szczegółowo

Piotr Błędowski Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoła Główna Handlowa. Warszawa, 18.11.2010 r.

Piotr Błędowski Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoła Główna Handlowa. Warszawa, 18.11.2010 r. Zadania polityki pomocy społecznej i polityki rynku pracy w zwalczaniu wykluczenia społecznego Piotr Błędowski Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoła Główna Handlowa Warszawa, 18.11.2010 r. Piotr B dowski2010

Bardziej szczegółowo

Główne wyniki badania

Główne wyniki badania 1 Nota metodologiczna Badanie Opinia publiczna na temat ubezpieczeń przeprowadzono w Centrum badania Opinii Społecznej na zlecenie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w dniach od 13 do 17 maja 2004

Bardziej szczegółowo

Eksperyment,,efekt przełomu roku

Eksperyment,,efekt przełomu roku Eksperyment,,efekt przełomu roku Zapowiedź Kluczowe pytanie: czy średnia procentowa zmiana kursów akcji wybranych 11 spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie (i umieszczonych już

Bardziej szczegółowo

W nawiązaniu do korespondencji z lat ubiegłych, dotyczącej stworzenia szerszych

W nawiązaniu do korespondencji z lat ubiegłych, dotyczącej stworzenia szerszych W nawiązaniu do korespondencji z lat ubiegłych, dotyczącej stworzenia szerszych mechanizmów korzystania z mediacji, mając na uwadze treść projektu ustawy o mediatorach i zasadach prowadzenia mediacji w

Bardziej szczegółowo

INSTRUKCJA DLA UCZESTNIKÓW ZAWODÓW ZADANIA

INSTRUKCJA DLA UCZESTNIKÓW ZAWODÓW ZADANIA INSTRUKCJA DLA UCZESTNIKÓW ZAWODÓW 1. Zawody III stopnia trwają 150 min. 2. Arkusz egzaminacyjny składa się z 2 pytań otwartych o charakterze problemowym, 1 pytania opisowego i 1 mini testu składającego

Bardziej szczegółowo

Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów

Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów 1 Autor: Aneta Para Szczegółowe wyjaśnienia dotyczące definicji MŚP i związanych z nią dylematów Jak powiedział Günter Verheugen Członek Komisji Europejskiej, Komisarz ds. przedsiębiorstw i przemysłu Mikroprzedsiębiorstwa

Bardziej szczegółowo

Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Imię i nazwisko

Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Imię i nazwisko Temat: Czy świetlówki energooszczędne są oszczędne i sprzyjają ochronie środowiska? Karta pracy III.. Imię i nazwisko klasa Celem nauki jest stawianie hipotez, a następnie ich weryfikacja, która w efekcie

Bardziej szczegółowo

Dziedziczenie : Dziedziczenie to nic innego jak definiowanie nowych klas w oparciu o już istniejące.

Dziedziczenie : Dziedziczenie to nic innego jak definiowanie nowych klas w oparciu o już istniejące. Programowanie II prowadzący: Adam Dudek Lista nr 8 Dziedziczenie : Dziedziczenie to nic innego jak definiowanie nowych klas w oparciu o już istniejące. Jest to najważniejsza cecha świadcząca o sile programowania

Bardziej szczegółowo

Stanowisko Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie interpretacji art. 49 ustawy o kredycie konsumenckim

Stanowisko Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie interpretacji art. 49 ustawy o kredycie konsumenckim Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Warszawa, 16 maja 2016 r. Stanowisko Rzecznika Finansowego i Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie interpretacji art. 49 ustawy o kredycie

Bardziej szczegółowo

Reguła Życia. spotkanie rejonu C Domowego Kościoła w Chicago JOM 2014-01-13

Reguła Życia. spotkanie rejonu C Domowego Kościoła w Chicago JOM 2014-01-13 spotkanie rejonu C Domowego Kościoła w Chicago JOM 2014-01-13 Reguła życia, to droga do świętości; jej sens można również określić jako: - systematyczna praca nad sobą - postęp duchowy - asceza chrześcijańska

Bardziej szczegółowo

Jakie są te obowiązki wg MSR 41 i MSR 1, a jakie są w tym względzie wymagania ustawy o rachunkowości?

Jakie są te obowiązki wg MSR 41 i MSR 1, a jakie są w tym względzie wymagania ustawy o rachunkowości? Jakie są te obowiązki wg MSR 41 i MSR 1, a jakie są w tym względzie wymagania ustawy o rachunkowości? Obowiązki sprawozdawcze według ustawy o rachunkowości i MSR 41 Przepisy ustawy o rachunkowości w zakresie

Bardziej szczegółowo

- o zmianie o Krajowym Rejestrze Sądowym

- o zmianie o Krajowym Rejestrze Sądowym Warszawa, dnia 28 sierpnia, 2012 rok Grupa Posłów na Sejm RP Klubu Poselskiego Ruch Palikota Szanowna Pani Ewa Kopacz Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Na podstawie art. 118 ust. 1 Konstytucji

Bardziej szczegółowo

Wnioskodawcy. Warszawa, dnia 15 czerwca 2011 r.

Wnioskodawcy. Warszawa, dnia 15 czerwca 2011 r. Warszawa, dnia 15 czerwca 2011 r. My, niŝej podpisani radni składamy na ręce Przewodniczącego Rady Dzielnicy Białołęka wniosek o zwołanie nadzwyczajnej sesji Rady dzielnicy Białołęka. Jednocześnie wnioskujemy

Bardziej szczegółowo

Automatyczne przetwarzanie recenzji konsumenckich dla oceny użyteczności produktów i usług

Automatyczne przetwarzanie recenzji konsumenckich dla oceny użyteczności produktów i usług Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Wydział Informatyki i Gospodarki Elektronicznej Katedra Informatyki Ekonomicznej Streszczenie rozprawy doktorskiej Automatyczne przetwarzanie recenzji konsumenckich dla

Bardziej szczegółowo

Dotyczy: Odnowa centrum wsi śegiestów poprzez budowę oświetlenia ulicznego wzdłuŝ drogi powiatowej 1517K w śegiestowie

Dotyczy: Odnowa centrum wsi śegiestów poprzez budowę oświetlenia ulicznego wzdłuŝ drogi powiatowej 1517K w śegiestowie Zp.271.14.2014 Muszyna, dnia 03 kwietnia 2014 r. Miasto i Gmina Uzdrowiskowa Muszyna ul. Rynek 31 33-370 Muszyna Dotyczy: Odnowa centrum wsi śegiestów poprzez budowę oświetlenia ulicznego wzdłuŝ drogi

Bardziej szczegółowo

PANEL III: SZACOWANIE KOSZTÓW ROZWOJU PRZESTRZENNEGO

PANEL III: SZACOWANIE KOSZTÓW ROZWOJU PRZESTRZENNEGO PANEL III: SZACOWANIE KOSZTÓW ROZWOJU PRZESTRZENNEGO Pan mgr inż. Janusz Walczak Rzeczoznawca majątkowy i biegły sądowy Postrzeganie gospodarki przestrzennej przez uczestników rynku nieruchomości Konferencja

Bardziej szczegółowo

Motywuj świadomie. Przez kompetencje.

Motywuj świadomie. Przez kompetencje. styczeń 2015 Motywuj świadomie. Przez kompetencje. Jak wykorzystać gamifikację i analitykę HR do lepszego zarządzania zasobami ludzkimi w organizacji? 2 Jak skutecznie motywować? Pracownik, który nie ma

Bardziej szczegółowo

ZESTAWIENIE UWAG. na konferencję uzgodnieniową w dn. 7.06.2011 r. poświęconą rozpatrzeniu projektu. rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów

ZESTAWIENIE UWAG. na konferencję uzgodnieniową w dn. 7.06.2011 r. poświęconą rozpatrzeniu projektu. rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów ZESTAWIENIE UWAG na konferencję uzgodnieniową w dn. 7.06.2011 r. poświęconą rozpatrzeniu rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie współdziałania Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Szefa

Bardziej szczegółowo

1. Podstawy budowania wyra e regularnych (Regex)

1. Podstawy budowania wyra e regularnych (Regex) Dla wi kszo ci prostych gramatyk mo na w atwy sposób napisa wyra enie regularne które b dzie s u y o do sprawdzania poprawno ci zda z t gramatyk. Celem niniejszego laboratorium b dzie zapoznanie si z wyra

Bardziej szczegółowo

Mechanizm zawarty w warunkach zamówienia podstawowego. Nie wymaga aneksu do umowy albo udzielenia nowego zamówienia. -

Mechanizm zawarty w warunkach zamówienia podstawowego. Nie wymaga aneksu do umowy albo udzielenia nowego zamówienia. - Załącznik nr 1a Lista sprawdzająca dot. ustalenia stosowanego trybu zwiększenia wartości zamówień podstawowych na roboty budowlane INFORMACJE PODLEGAJĄCE SPRAWDZENIU Analiza ryzyka Działanie Uwagi Czy

Bardziej szczegółowo

Czy warto byd w sieci? Plusy i minusy nakładania się form ochrony przyrody wsparte przykładami Słowioskiego Parku Narodowego

Czy warto byd w sieci? Plusy i minusy nakładania się form ochrony przyrody wsparte przykładami Słowioskiego Parku Narodowego Czy warto byd w sieci? Plusy i minusy nakładania się form ochrony przyrody wsparte przykładami Słowioskiego Parku Narodowego Aby uzyskad odpowiedź na tak postawione pytanie należy rozważyd kilka aspektów:

Bardziej szczegółowo

Umowa o pracę zawarta na czas nieokreślony

Umowa o pracę zawarta na czas nieokreślony Umowa o pracę zawarta na czas nieokreślony Uwagi ogólne Definicja umowy Umowa o pracę stanowi dokument stwierdzający zatrudnienie w ramach stosunku pracy. Według ustawowej definicji jest to zgodne oświadczenie

Bardziej szczegółowo

Satysfakcja pracowników 2006

Satysfakcja pracowników 2006 Satysfakcja pracowników 2006 Raport z badania ilościowego Listopad 2006r. www.iibr.pl 1 Spis treści Cel i sposób realizacji badania...... 3 Podsumowanie wyników... 4 Wyniki badania... 7 1. Ogólny poziom

Bardziej szczegółowo

Zarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska

Zarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska Zarządzanie projektami wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania konkretnego, wymiernego rezultatu produkt projektu

Bardziej szczegółowo

FORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH

FORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH L.Dz.FZZ/VI/912/04/01/13 Bydgoszcz, 4 stycznia 2013 r. Szanowny Pan WŁADYSŁAW KOSINIAK - KAMYSZ MINISTER PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Uwagi Forum Związków Zawodowych do projektu ustawy z dnia 14 grudnia

Bardziej szczegółowo

Co do zasady, obliczenie wykazywanej

Co do zasady, obliczenie wykazywanej Korekta deklaracji podatkowej: można uniknąć sankcji i odzyskać ulgi Piotr Podolski Do 30 kwietnia podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych byli zobowiązani złożyć zeznanie określające wysokość

Bardziej szczegółowo

Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem

Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Harmonogramowanie projektów Zarządzanie czasem Zarządzanie czasem TOMASZ ŁUKASZEWSKI INSTYTUT INFORMATYKI W ZARZĄDZANIU Zarządzanie czasem w projekcie /49 Czas w zarządzaniu projektami 1. Pojęcie zarządzania

Bardziej szczegółowo

1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek?

1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek? 1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek? Wniosek o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego będzie można składać w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Puławach. Wnioski będą przyjmowane od dnia

Bardziej szczegółowo

Lepsze samopoczucie to lepsze oceny. Jaka jest korzyść dla dziecka?

Lepsze samopoczucie to lepsze oceny. Jaka jest korzyść dla dziecka? Lepsze samopoczucie to lepsze oceny Jaka jest korzyść dla dziecka? Gdy dziecko przebywa w szkole, warunki nauki znacząco wpływają na jego samopoczucie i skuteczność przyswajania wiedzy. Uczenie się może

Bardziej szczegółowo

Rzecznik Praw Ucznia - mgr inż. Beata Kosmalska

Rzecznik Praw Ucznia - mgr inż. Beata Kosmalska Rzecznik Praw Ucznia - mgr inż. Beata Kosmalska Rzecznik Praw Ucznia pracuje w oparciu o Regulamin Rzecznika Praw Ucznia oraz o własny plan pracy. Regulamin działalności Rzecznika Praw Ucznia: 1. Rzecznik

Bardziej szczegółowo

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl

Bardziej szczegółowo

SYSTEMY TRANSAKCYJNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja XVI

SYSTEMY TRANSAKCYJNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja XVI SYSTEMY TRANSAKCYJNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Lekcja XVI System oparty na prze amaniu linii trendu Wszelkie prawa zastrze one. Kopiowanie i rozpowszechnianie ca ci lub fragmentu niniejszej

Bardziej szczegółowo

Warunki formalne dotyczące udziału w projekcie

Warunki formalne dotyczące udziału w projekcie Witaj. Interesuje Cię udział w projekcie Trener w rolach głównych. Zapraszamy więc do prześledzenia dokumentu, który pozwoli Ci znaleźć odpowiedź na pytanie, czy możesz wziąć w nim udział. Tym samym znajdziesz

Bardziej szczegółowo

Grupa robocza Artykułu 29 06/EN

Grupa robocza Artykułu 29 06/EN Grupa robocza Artykułu 29 06/EN Oświadczenie prasowe w sprawie SWIFT wydane po przyjęciu opinii Grupy roboczej Artykułu 29 w sprawie przetwarzania danych osobowych przez SWIFT (Society for Worldwide Interbank

Bardziej szczegółowo

Bezpieczeństwo społeczne

Bezpieczeństwo społeczne Bezpieczeństwo społeczne Potrzeby współczesnego społeczeństwa w zakresie bezpieczeństwa Potrzeba - odczuwany brak czegoś i chęć jego zaspokojenia. W literaturze znana jest hierarchia potrzeb według Maslowa

Bardziej szczegółowo

Co zrobić, jeśli uważasz, że decyzja w sprawie zasiłku mieszkaniowego lub zasiłku na podatek lokalny jest niewłaściwa

Co zrobić, jeśli uważasz, że decyzja w sprawie zasiłku mieszkaniowego lub zasiłku na podatek lokalny jest niewłaściwa Polish Co zrobić, jeśli uważasz, że decyzja w sprawie zasiłku mieszkaniowego lub zasiłku na podatek lokalny jest niewłaściwa (What to do if you think the decision about your Housing Benefit or Council

Bardziej szczegółowo

Objaśnienia wartości, przyjętych do Projektu Wieloletniej Prognozy Finansowej Gminy Golina na lata 2012-2015

Objaśnienia wartości, przyjętych do Projektu Wieloletniej Prognozy Finansowej Gminy Golina na lata 2012-2015 Załącznik Nr 2 do Uchwały Nr XIX/75/2011 Rady Miejskiej w Golinie z dnia 29 grudnia 2011 r. Objaśnienia wartości, przyjętych do Projektu Wieloletniej Prognozy Finansowej Gminy Golina na lata 2012-2015

Bardziej szczegółowo

Ewidencjonowanie nieruchomości. W Sejmie oceniają działania starostów i prezydentów

Ewidencjonowanie nieruchomości. W Sejmie oceniają działania starostów i prezydentów Posłowie sejmowej Komisji do Spraw Kontroli Państwowej wysłuchali NIK-owców, którzy kontrolowali proces aktualizacji opłat rocznych z tytułu użytkowania wieczystego nieruchomości skarbu państwa. Podstawą

Bardziej szczegółowo

Fed musi zwiększać dług

Fed musi zwiększać dług Fed musi zwiększać dług Autor: Chris Martenson Źródło: mises.org Tłumaczenie: Paweł Misztal Fed robi, co tylko może w celu doprowadzenia do wzrostu kredytu (to znaczy długu), abyśmy mogli powrócić do tego,

Bardziej szczegółowo

POSTANOWIENIE. SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący) SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca) SSN Maria Szulc

POSTANOWIENIE. SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący) SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca) SSN Maria Szulc Sygn. akt III CSK 72/14 POSTANOWIENIE Sąd Najwyższy w składzie: Dnia 16 stycznia 2015 r. SSN Dariusz Dończyk (przewodniczący) SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca) SSN Maria Szulc w sprawie z powództwa

Bardziej szczegółowo

Opłaty wstępne w leasingu jako koszty bezpośrednio związane z uzyskanym przychodem

Opłaty wstępne w leasingu jako koszty bezpośrednio związane z uzyskanym przychodem Opłatę wstępną należy ściśle powiązać z przychodami roku, w którym zaczęto użytkować przedmiot leasingu, nie zaś rozdzielać proporcjonalnie w stosunku do czasu obowiązywania umowy zawartej na okres przekraczający

Bardziej szczegółowo

U S T A W A. z dnia. o zmianie ustawy o ułatwieniu zatrudnienia absolwentom szkół. Art. 1.

U S T A W A. z dnia. o zmianie ustawy o ułatwieniu zatrudnienia absolwentom szkół. Art. 1. P r o j e k t z dnia U S T A W A o zmianie ustawy o ułatwieniu zatrudnienia absolwentom szkół. Art. 1. W ustawie z dnia 18 września 2001 r. o ułatwieniu zatrudnienia absolwentom szkół (Dz.U. Nr 122, poz.

Bardziej szczegółowo

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania EUROGALICJA Regulamin Rady

Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania EUROGALICJA Regulamin Rady Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania EUROGALICJA Regulamin Rady Rozdział I Postanowienia ogólne 1 1. Rada Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Eurogalicja, zwana dalej Radą, działa na podstawie: Ustawy

Bardziej szczegółowo

Jak wytresować swojego psa? Częs ć 1. Niezbędny sprzęt przy szkoleniu psa oraz procesy uczenia

Jak wytresować swojego psa? Częs ć 1. Niezbędny sprzęt przy szkoleniu psa oraz procesy uczenia Jak wytresować swojego psa? Częs ć 1 Niezbędny sprzęt przy szkoleniu psa oraz procesy uczenia Niezbędny sprzęt przy szkoleniu psa oraz proćesy uczenia Problemy wynikające z zachowań psów często nie są

Bardziej szczegółowo

629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 PODATKI 96 WARSZAWA, GRUDZIEŃ 95

629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 PODATKI 96 WARSZAWA, GRUDZIEŃ 95 CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:

Bardziej szczegółowo

Przedmiotowy system oceniania z religii Szkoła Podstawowa im. Janusza Korczaka w Przechlewie

Przedmiotowy system oceniania z religii Szkoła Podstawowa im. Janusza Korczaka w Przechlewie Przedmiotowy system oceniania z religii Szkoła Podstawowa im. Janusza Korczaka w Przechlewie I. Formy oceniania ucznia. Pomiar osiągnięć ucznia odbywa się w całym procesie katechizacji za pomocą następujących

Bardziej szczegółowo

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT 9-5-9; --04 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT. 4 INTERNET http://www.cbos.pl OŚRODEK INFORMACJI 9-4-9, 5-- 00-50 W A R S Z A W A E-mail: sekretariat@cbos.pl TELEFAX

Bardziej szczegółowo

Nasz kochany drogi BIK Nasz kochany drogi BIK

Nasz kochany drogi BIK Nasz kochany drogi BIK https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/bankowosc/biuro-informacji-kredytowej-bik-koszty-za r Biznes Pulpit Debata Biuro Informacji Kredytowej jest jedyną w swoim rodzaju instytucją na polskim rynku

Bardziej szczegółowo

ZAMAWIAJĄCY. Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA (DALEJ SIWZ )

ZAMAWIAJĄCY. Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA (DALEJ SIWZ ) ZAMAWIAJĄCY Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Świętokrzyskiego SPECYFIKACJA ISTOTNYCH WARUNKÓW ZAMÓWIENIA (DALEJ SIWZ ) Świadczenie kompleksowych usług konferencyjnych i towarzyszących na

Bardziej szczegółowo

ZAPROSZENIE DO SKŁADANIA OFERT CENOWYCH

ZAPROSZENIE DO SKŁADANIA OFERT CENOWYCH ZAPROSZENIE DO SKŁADANIA OFERT CENOWYCH (dla zamówień o wartości szacunkowej nie przekraczającej równowartości kwoty 30.000 euro) Znak sprawy: ATZ_ZG_1M19_2015_EL_9085 _2015 I. ZAMAWIAJĄCY: Warszawski

Bardziej szczegółowo

WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący) SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca) SSN Krzysztof Staryk

WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ. SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący) SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca) SSN Krzysztof Staryk Sygn. akt II UK 27/15 WYROK W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ Sąd Najwyższy w składzie: Dnia 3 lutego 2016 r. SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący) SSN Jolanta Frańczak (sprawozdawca) SSN Krzysztof

Bardziej szczegółowo

Zabezpieczenie społeczne pracownika

Zabezpieczenie społeczne pracownika Zabezpieczenie społeczne pracownika Swoboda przemieszczania się osób w obrębie Unii Europejskiej oraz możliwość podejmowania pracy w różnych państwach Wspólnoty wpłynęły na potrzebę skoordynowania systemów

Bardziej szczegółowo

U Z A S A D N I E N I E

U Z A S A D N I E N I E U Z A S A D N I E N I E Projektowana nowelizacja Kodeksu pracy ma dwa cele. Po pierwsze, zmianę w przepisach Kodeksu pracy, zmierzającą do zapewnienia pracownikom ojcom adopcyjnym dziecka możliwości skorzystania

Bardziej szczegółowo

USTAWA. z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. 1) (tekst jednolity)

USTAWA. z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy. 1) (tekst jednolity) Dz.U.98.21.94 1998.09.01 zm. Dz.U.98.113.717 art. 5 1999.01.01 zm. Dz.U.98.106.668 art. 31 2000.01.01 zm. Dz.U.99.99.1152 art. 1 2000.04.06 zm. Dz.U.00.19.239 art. 2 2001.01.01 zm. Dz.U.00.43.489 art.

Bardziej szczegółowo

Przygotowały: Magdalena Golińska Ewa Karaś

Przygotowały: Magdalena Golińska Ewa Karaś Przygotowały: Magdalena Golińska Ewa Karaś Druk: Drukarnia VIVA Copyright by Infornext.pl ISBN: 978-83-61722-03-8 Wydane przez Infornext Sp. z o.o. ul. Okopowa 58/72 01 042 Warszawa www.wieszjak.pl Od

Bardziej szczegółowo

Efektywna strategia sprzedaży

Efektywna strategia sprzedaży Efektywna strategia sprzedaży F irmy wciąż poszukują metod budowania przewagi rynkowej. Jednym z kluczowych obszarów takiej przewagi jest efektywne zarządzanie siłami sprzedaży. Jak pokazują wyniki badania

Bardziej szczegółowo

PRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc

PRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc PRAWA ZACHOWANIA Podstawowe terminy Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc a) si wewn trznych - si dzia aj cych na dane cia o ze strony innych

Bardziej szczegółowo

Opinie mieszkańców Lubelszczyzny o zmianach klimatu i gazie łupkowym. Raport z badania opinii publicznej

Opinie mieszkańców Lubelszczyzny o zmianach klimatu i gazie łupkowym. Raport z badania opinii publicznej Opinie mieszkańców o zmianach klimatu i gazie łupkowym Raport z badania opinii publicznej Lena Kolarska-Bobińska, członek Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii w Parlamencie Europejskim, Platforma

Bardziej szczegółowo

Ogólna charakterystyka kontraktów terminowych

Ogólna charakterystyka kontraktów terminowych Jesteś tu: Bossa.pl Kurs giełdowy - Część 10 Ogólna charakterystyka kontraktów terminowych Kontrakt terminowy jest umową pomiędzy dwiema stronami, z których jedna zobowiązuje się do nabycia a druga do

Bardziej szczegółowo

KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Wniosek DECYZJA RADY

KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Wniosek DECYZJA RADY KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Bruksela, dnia 13.12.2006 KOM(2006) 796 wersja ostateczna Wniosek DECYZJA RADY w sprawie przedłużenia okresu stosowania decyzji 2000/91/WE upoważniającej Królestwo Danii i

Bardziej szczegółowo

INSTYTUCJE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI WARSZAWA, LIPIEC 2000

INSTYTUCJE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI WARSZAWA, LIPIEC 2000 CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-58 - 95, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl

Bardziej szczegółowo

STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU. ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne

STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU. ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne Załącznik do uchwały Walnego Zebrania Członków z dnia 28 grudnia 2015 roku STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne 1 1. Zarząd Stowarzyszenia

Bardziej szczegółowo

Komentarz do prac egzaminacyjnych w zawodzie technik administracji 343[01] ETAP PRAKTYCZNY EGZAMINU POTWIERDZAJĄCEGO KWALIFIKACJE ZAWODOWE

Komentarz do prac egzaminacyjnych w zawodzie technik administracji 343[01] ETAP PRAKTYCZNY EGZAMINU POTWIERDZAJĄCEGO KWALIFIKACJE ZAWODOWE Komentarz do prac egzaminacyjnych w zawodzie technik administracji 343[01] ETAP PRAKTYCZNY EGZAMINU POTWIERDZAJĄCEGO KWALIFIKACJE ZAWODOWE OKE Kraków 2012 Zadanie egzaminacyjne zostało opracowane

Bardziej szczegółowo

Zarządzenie Nr 19 /2009 Marszałka Województwa Świętokrzyskiego z dnia 20 kwietnia 2009 r.

Zarządzenie Nr 19 /2009 Marszałka Województwa Świętokrzyskiego z dnia 20 kwietnia 2009 r. Zarządzenie Nr 19 /2009 Marszałka Województwa Świętokrzyskiego z dnia 20 kwietnia 2009 r. w sprawie szczegółowego sposobu przeprowadzania służby przygotowawczej i organizowania egzaminu kończącego tę służbę

Bardziej szczegółowo

Odpowiedzi na pytania zadane do zapytania ofertowego nr EFS/2012/05/01

Odpowiedzi na pytania zadane do zapytania ofertowego nr EFS/2012/05/01 Odpowiedzi na pytania zadane do zapytania ofertowego nr EFS/2012/05/01 1 Pytanie nr 1: Czy oferta powinna zawierać informację o ewentualnych podwykonawcach usług czy też obowiązek uzyskania od Państwa

Bardziej szczegółowo

DECYZJA w sprawie czasowego zaprzestania działalności

DECYZJA w sprawie czasowego zaprzestania działalności WOJEWODA ŁÓDZKI ZK-III.9611.15.2015 Łódź, dnia 17 czerwca 2015 r. DECYZJA w sprawie czasowego zaprzestania działalności Na podstawie art. 34 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej

Bardziej szczegółowo

za pośrednictwem 00-898 Warszawa Al. Solidarności 127 (art. 398 2 kpc) ul. Góralska 5 01-112 Warszawa

za pośrednictwem 00-898 Warszawa Al. Solidarności 127 (art. 398 2 kpc) ul. Góralska 5 01-112 Warszawa (WZÓR) Warszawa, dn. 2012 r. SĄD APELACYJNY SĄD PRACY I UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH w Warszawie za pośrednictwem Sądu Okręgowego XIV Wydział Ubezpieczeń Społecznych w Warszawa 00-898 Warszawa Al. Solidarności

Bardziej szczegółowo

Postrzeganie reklamy zewnętrznej - badania

Postrzeganie reklamy zewnętrznej - badania Według opublikowanych na początku tej dekady badań Demoskopu, zdecydowana większość respondentów (74%) przyznaje, że w miejscowości, w której mieszkają znajdują się nośniki reklamy zewnętrznej (specjalne,

Bardziej szczegółowo

DOPALACZE. - nowa kategoria substancji psychoaktywnych

DOPALACZE. - nowa kategoria substancji psychoaktywnych DOPALACZE - nowa kategoria substancji psychoaktywnych CZYM SĄ DOPALACZE? Dopalacze stosowana w Polsce, potoczna nazwa różnego rodzaju produktów zawierających substancje psychoaktywne, które nie znajdują

Bardziej szczegółowo

Podręcznik ćwiczeniowy dla pacjenta

Podręcznik ćwiczeniowy dla pacjenta Podręcznik ćwiczeniowy dla pacjenta 1 Dostarczone przez Janssen Healthcare Innovation (Szczegóły na tylnej stronie okładki). Str 01 Czym zajmuje się program Care4Today? Program Care4Today został stworzony

Bardziej szczegółowo

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają skargi od studentów kwestionujące

Do Rzecznika Praw Obywatelskich wpływają skargi od studentów kwestionujące RZECZPOSPOLITA POLSKA Rzecznik Praw Obywatelskich Irena LIPOWICZ RPO-686330-I/11/ST/KJ 00-090 Warszawa Tel. centr. 22 551 77 00 Al. Solidarności 77 Fax 22 827 64 53 Pani Barbara Kudrycka Minister Nauki

Bardziej szczegółowo

Generalny Dyrektor Ochrony rodowiska. Art.32 ust. 1. Art. 35 ust. 5. Art. 38. Art. 26. Art 27 ust. 3. Art. 27a

Generalny Dyrektor Ochrony rodowiska. Art.32 ust. 1. Art. 35 ust. 5. Art. 38. Art. 26. Art 27 ust. 3. Art. 27a Najwa niejsze kompetencje organów, które odpowiadaj za powo anie i funkcjonowanie sieci obszarów Natura 2000 w Polsce oraz ustalaj ce te kompetencje artyku y ustawy o ochronie przyrody Organ Generalny

Bardziej szczegółowo

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl

Bardziej szczegółowo

Kancelaria Radcy Prawnego

Kancelaria Radcy Prawnego Białystok, dnia 30.03.2007 r. OPINIA PRAWNA sporządzona na zlecenie Stowarzyszenia Forum Recyklingu Samochodów w Warszawie I. Pytania: 1. Czy zakaz ponownego użycia przedmiotów wyposażenia i części, ujętych

Bardziej szczegółowo

FORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH

FORUM ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH L. dz. FZZ VIII 072/31/07/2015 Warszawa, dnia 31 lipca 2015 r. Szanowny Pan Marian Zembala Minister Zdrowia Dotyczy projektu ustawy z dnia 24 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami

Bardziej szczegółowo

PARLAMENT EUROPEJSKI

PARLAMENT EUROPEJSKI PARLAMENT EUROPEJSKI 2004 Komisja Petycji 2009 26.09.2008 KOMUNIKAT DLA POSŁÓW Dotyczy: Petycji 0943/2006, którą złożył Hans-Heinrich Firnges (Niemcy) z jednym podpisem, w sprawie braku możliwości odliczania

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ

WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ WYMAGANIA EDUKACYJNE SPOSOBY SPRAWDZANIA POSTĘPÓW UCZNIÓW WARUNKI I TRYB UZYSKANIA WYŻSZEJ NIŻ PRZEWIDYWANA OCENY ŚRÓDROCZNEJ I ROCZNEJ Anna Gutt- Kołodziej ZASADY OCENIANIA Z MATEMATYKI Podczas pracy

Bardziej szczegółowo

ZAPYTANIE OFERTOWE. Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości

ZAPYTANIE OFERTOWE. Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości Znak sprawy: GP. 271.3.2014.AK ZAPYTANIE OFERTOWE Nazwa zamówienia: Wykonanie usług geodezyjnych podziały nieruchomości 1. ZAMAWIAJĄCY Zamawiający: Gmina Lubicz Adres: ul. Toruńska 21, 87-162 Lubicz telefon:

Bardziej szczegółowo

PODSTAWY METROLOGII ĆWICZENIE 4 PRZETWORNIKI AC/CA Międzywydziałowa Szkoła Inżynierii Biomedycznej 2009/2010 SEMESTR 3

PODSTAWY METROLOGII ĆWICZENIE 4 PRZETWORNIKI AC/CA Międzywydziałowa Szkoła Inżynierii Biomedycznej 2009/2010 SEMESTR 3 PODSTAWY METROLOGII ĆWICZENIE 4 PRZETWORNIKI AC/CA Międzywydziałowa Szkoła Inżynierii Biomedycznej 29/2 SEMESTR 3 Rozwiązania zadań nie były w żaden sposób konsultowane z żadnym wiarygodnym źródłem informacji!!!

Bardziej szczegółowo

Segmentacja i plasowanie dr Grzegorz Mazurek. Wybór rynku docelowego. Istota segmentacji

Segmentacja i plasowanie dr Grzegorz Mazurek. Wybór rynku docelowego. Istota segmentacji Segmentacja i plasowanie dr Grzegorz Mazurek Wybór rynku docelowego Istota segmentacji Do rzadkości należy sytuacja, w której jedno przedsiębiorstwo odnosi znaczne sukcesy w sprzedaży wszystkiego dla wszystkich

Bardziej szczegółowo

Szkoła Podstawowa nr 1 w Sanoku. Raport z ewaluacji wewnętrznej

Szkoła Podstawowa nr 1 w Sanoku. Raport z ewaluacji wewnętrznej Szkoła Podstawowa nr 1 w Sanoku Raport z ewaluacji wewnętrznej Rok szkolny 2014/2015 Cel ewaluacji: 1. Analizowanie informacji o efektach działalności szkoły w wybranym obszarze. 2. Sformułowanie wniosków

Bardziej szczegółowo