Mistyfikacja w kulturach, literaturach i językach krajów słowiańskich

Transkrypt

1 Mistyfikacja w kulturach, literaturach i językach krajów słowiańskich tom pokonferencyjny Instytut Slawistyki Zachodniej i Południowej Uniwersytetu Warszawskiego Koło Naukowe Slawistów UW Warszawa 31 marca 1 kwietnia 2011 Koło Naukowe Slawistów UW, 2013 ISBN

2 SPIS TREŚCI PAVEL JANOUŠEK MACURA ALBO DRAPANIE CZUŁYMI PAZURKAMI 4 PAVEL JANOUŠEK MACURA HRAVÝ A DRAVÝ 14 MACIEJ MĘTRAK PATRIOCI, HOCHSZTAPLERZY, NEOPOGANIE DŁUGIE ŻYCIE SŁOWIAŃSKICH FAŁSZERSTW ARCHEOLOGICZNYCH 23 ANETA KORYCIŃSKA ROMANTYCZNE MISTYFIKACJE LITERACKIE: MICKIEWICZ, SŁOWACKI, KRASIŃSKI 33 MARIA IASHINA ROLA MISTYFIKACJI W POWSTAWANIU NAZW PRECEDENSOWYCH 42 ZOFIA BAŁDYGA BÍLEJ KŮŇ, ŽLUTEJ DRAK. SPOŁECZNE FUNKCJE MISTYFIKACJI LITERACKIEJ DZIŚ 48 NATALIA PALICH KIM JEST AUTOR W POWIEŚCI BÍLEJ KŮŇ, ŽLUTEJ DRAK? 54 KATARZYNA SOŁTAN MIĘDZY BATĄ A ČERNÝM. CZESKA GRA W REPORTAŻACH MARIUSZA SZCZYGŁA 63 KAROLINA ĆWIEK-ROGALSKA ŚMIEJĄCE SIĘ BESTIE? OBRAZ CZECHÓW W POLSKIEJ PUBLICYSTYCE A KWESTIA WYSIEDLANIA LUDNOŚCI NIEMIECKIEJ Z TERENÓW CZECHOSŁOWACJI PO 1945 ROKU 72 CTIRAD SEDLÁK-PROŠEK PŘÍBĚHY INTENSIVNĚ VYLHÁVANÉ. DVOJÍ MYSTIFIKACE V PRÓZE JIŘÍHO KARÁSKA ZE LVOVIC 81

3 PATRYCJA CHAJĘCKA MIĘDZY PRAWDĄ A ZMYŚLENIEM BORISLAVA PEKICIA MISTYFIKACJA MISTYFIKACJI 89 MAGDALENA MAKS MASKI W POWIEŚCI BUICK RIVERA MILJENKA JERGOVICIA 99 AGATA BIERNAT RAČAK POMIĘDZY MITEM A PRAWDĄ 108

4 PAVEL JANOUŠEK MACURA ALBO DRAPANIE CZUŁYMI PAZURKAMI Witam szanowne koleżanki i kolegów! Dziękuję Wam za zaproszenie. Przypuszczam, że zaprosiliście mnie trochę jako eksponat, ponieważ w ciągu ostatniego dwudziestolecia kilkakrotnie odegrałem w czeskiej literaturze rolę mistyfikatora. Między innymi przez dziesięć lat regularnie, co dwa tygodnie, publikowałem w magazynie Tvar recenzje, podpisane imieniem fikcyjnego chłopskiego filozofa Aloisa Burdy, który bardziej, niż było potrzeba, komentował zbyt współczesną czeską prozę w osobliwie dyletancki sposób, pisząc morawską gwarą ze Slovácka (nawiasem mówiąc, językowa i stylistyczna analiza tych tekstów ukazała się w opolskim czasopiśmie Stylistyka 1 ). Powstało tak około 190 tekstów, przy czym kilka lat trwało, zanim moje autorstwo wyszło na jaw w szerszych kręgach. Niemniej jednak, jeszcze dwa lata temu, przy mojej współpracy, wdowa po tym fikcyjnym autorze otwierała ołomuniecką konferencję o mistyfikacji, czego dowodzi zachowana dokumentacja fotograficzna (Juráňová-Burdová 2011: 11-14). Pisząc recenzje, przybierałem również inne mistyfikacyjne tożsamości. W latach należała do nich postać bezkompromisowej młodej krytyczki Eliški F. Juříkovej, pod której imieniem pisałem do brneńskiego czasopisma Host. Gdybyście zapytali, dlaczego to robiłem, mogę wam odpowiedzieć, że często przyjemność sprawia mi spoglądanie na literaturę z innej perspektywy, wyobrażanie sobie, jak czytany tekst mógłby odbierać ktoś o innym doświadczeniu życiowym i zawodzie albo innej płci i wieku. Ponadto płaszczyzna mistyfikacji daje mi wolność swobodnego wymyślania historii, językowej i autostylizacyjnej zabawy. Miało to również tę wygodę, że mogłem sprawdzić, czy moje wyrażane w ten sposób poglądy mają swoją siłę oddziaływania, czy powiodłoby mi się jako krytykowi i pod innym nazwiskiem. Było dla mnie radością obserwowanie, jak niektórzy koledzy czujący potrzebę M. Krčmová, Dialekt jako exponent stylových hodnot komunikátu, Stylistyka, Opole 2000, s

5 dystansowania się od Janouška zapraszali koleżankę Juříkovą do współpracy i z radością ją chwalili 2. Niemniej jednak mówienie o sobie nie jest celem przygotowanego przez mnie wystąpienia. Pragnąłbym raczej przypomnieć swojego przyjaciela i poprzednika na stanowisku dyrektora Instytutu Literatury Czeskiej, znanego literaturoznawcę i pisarza Vladimíra Macurę. Był on bowiem osobą, z którą wkroczyłem do świata literackich mistyfikacji. Istnieją ponuracy, którzy boją się zabawy. Uważają ją za coś podejrzanego, niepoważnego. Coś, na co mogą sobie pozwolić dzieci, ale pod żadnym pozorem dorosły człowiek, a co dopiero badacz literatury. Jednak dla Macury zabawa była podstawowym składnikiem ludzkiej egzystencji, drogą, którą można uciec od krępującej normy i stereotypu, a poprzez twórczy gest zbliżyć się do istoty życia. To przede wszystkim jego skłonność do zabawy prowadziła go do tego, by ciągle na nowo rzucać się do pracy, która komuś innemu wydałaby się głupia i w istniejących warunkach niemożliwa do zrealizowania. Psotność Macury była twórcza i pozwalała konstruować nową rzeczywistość, łatwiejszą do przyjęcia. Nie zaskakuje więc, że przez ten właśnie pryzmat Macura interpretował również główny przedmiot swoich zainteresowań naukowych, czeskie odrodzenie narodowe. Nie postrzegał go jako naturalnego efektu nacisku bezosobowych sił historii czy jako nieuniknionego procesu wyrastającego oddolnie, z ludu. Rozumiał je jako specyficzny fenomen, na który składała się skłonność do zabawy stosunkowo małej grupy intelektualistów, którzy na przekór okolicznościom zdecydowali się zostać Czechami i grali w swoją z początku przede wszystkim językową i semantyczną grę do samego końca. Nacisk na genezę odrodzenia narodowego pozwolił przy tym Macurze włączyć do systemu znaków odrodzeniowej kultury nie tylko rozmaite sukcesy budzicieli, ale również te z ich działań i celów, które z perspektywy czasu mogą wydawać się szalone i mylne, na przykład wizje i projekty Amerlinga. Za naturalną i znaczącą część narodzin nowoczesnego narodu uznał także najróżniejsze literackie i historyczne oszustwa i mistyfikacje, które dla wcześniejszych badaczy były jedynie krokami marginalnymi i błędnymi. W niewielkim uproszczeniu można powiedzieć, że literaturoznawstwo było dla Macury sposobem na analizę reguł semantycznych gier, w które grać zaczęli nasi przodkowie, a które 2 Wystąpienia te opublikowane zostały w książkach: A. Burda, Poslední súd aneb Můj život v kritice, Olomouc 2001; P. Janoušek, A. Burda, R. Burdová, A. Burdová, J. Juráňů, E. F. Juříková, Žužla a další : Hravě i dravě. Kritikova abeceda, Praha

6 na swój sposób kontynuujemy i my. Jego analizy nie miały na celu przede wszystkim osądzać czy chwalić, ale zrozumieć i nazwać wewnętrzną logikę działania. To podejście, wraz z wyczuciem ukrytych podtekstów, umożliwiło mu z godnością radzić sobie z sytuacjami, gdy jako pracownik Instytutu Literatury Czeskiej i Światowej był zapraszany, aby potwierdzić swą lojalność odczytem na konferencji poświęconej którejś z gwiazd komunistycznego literackiego panteonu. Macura zawsze potrafił takie zadanie przeformułować w sposób, który wprawdzie merytorycznie nie budził wątpliwości, ale rzucał na temat prowokacyjnie inne światło. Przykładem może być referat Macury o pozytywnym stosunku Ladislava Štolla do ruchu sokolskiego albo jego analizy Reportażu spod szubienicy, z których wyrosło posłowie do ich pierwszego krytycznego wydania po upadku komunizmu (1995). Pierwsza z tych analiz powstała jednak już w roku 1983, gdy na konferencji poświęconej temu komunistycznemu mitowi obecną na sali Gustę Fučíkovą poważnie wzburzyło, gdy Vladimír jako jedyny z referentów potraktował na poważnie często powtarzaną tezę, że tekst Fučíka jest dziełem literackim. Przedstawił go jako przejaw autostylizacji autora i element gry, którą Fučík prowadził z sobą samym i z potencjalnymi odbiorcami jego grypsów. Właśnie to wyczucie prowokacyjnej gry z normami politycznymi przywiodło Macurę do jego wielkiej miłości Estonii, estońskiej kultury i literatury, którą z sukcesami tłumaczył przez wiele lat. W pierwszych latach normalizacji po stłumieniu Praskiej Wiosny zdecydował się bowiem wspólnie z innymi nauczyć jednego z innych niż rosyjski języków rosyjskiego imperium. Przypadkiem, który okazał się szczęśliwy, wybrał dla siebie Estonię. Z punktu widzenia władz było to zainteresowanie w zasadzie godne pochwały, ponieważ pozytywny stosunek do Związku Radzieckiego był wówczas niemal obowiązkiem. Uwadze aparatu kontroli umknęło jednak, że było to nawiązywanie kontaktów z narodami, które znajdowały się w podobnej (ewentualnie jeszcze gorszej) sytuacji niż narody ówczesnej Czechosłowacji. Zainteresowania Macury przerodziły się w założenie Związku Bałtyckiego, nieoficjalnej przed listopadem 1989 organizacji, skupiającej ludzi zainteresowanych kulturą i życiem w republikach nadbałtyckich. Częścią psotnej działalności odrodzeniowej Macury była również stała potrzeba towarzystwa. Jego zabawy nigdy nie były indywidualistyczne i niemal zawsze zmieniały się w potrzebę gromadzenia ludzi podobnego charakteru i zakładania najrozmaitszych formalnych i nieformalnych towarzystw i stowarzyszeń. Magia osobowości Vladimíra spoczywała w nieustępliwości, z którą trwał we wspólnych zabawach i stowarzyszeniach, ale także w umiejętności przyciągania do nich i tych, którzy z natury się nie bawili. Wiązało się - 6 -

7 z tym również powstanie kilku towarzystw piwiarnianych, które dzięki niemu spotykały się regularnie pod najróżniejszymi pretekstami. Specyficzną grupę tworzyli na przykład ludzie piszący zbiorowe pamiętniki Do dna i do domu. Jej członkami oprócz Vladimíra byli pisarz i dziennikarz Petr Kovařík, krytycy literaccy Jan Lukeš i Vladimír Novotný oraz historyk Petr Černej. Później, gdy ojcowie założyciele zaczęli tracić energię i przestawali spełniać zobowiązanie przynoszenia do gospody raz w miesiącu, zawsze w ostatnią środę, jednego rozdziału ze swojego życia, Vladimír wciągnął do tej literackiej gry również mnie i polonistkę Janę Hlouškovą. Gra rządziła także twórczością prozatorską Vladimíra. Macura sam siebie nazywał bydlęcym realistą, który swą wypowiedź zawsze musi oprzeć na własnym doświadczeniu i drobiazgowej znajomości realiów. W jego prozie widać jednocześnie, że niemałą radość sprawiało mu rozwijanie prawdziwych momentów z życia i doprowadzanie ich do miejsca, które ujawniało ich głębszy, często groteskowy wymiar, za pośrednictwem nieskrępowanego snucia opowieści, opartego na dogłębnej znajomości form literackich i grze z rozmaitymi skojarzeniami literackimi. Własnym życiem, ale i historiami i nazwiskami swoich bliskich, przyjaciół i nieprzyjaciół, bawił się w ten sposób nie tylko w twórczości dotyczącej współczesności, ale i w prozie historycznej osadzonej w XIX wieku, opartej na doskonałej znajomości materiałów historycznych i minionych czasów, a przecież bardzo blisko związanej z życiowym doświadczeniem autora czy to pokoleniowym, czy ściśle osobistym (najdalej w tym kierunku dotarł w powieści Guvernantka ). Istotne jest, że podobne mistyfikacyjne gry z rzeczywistością, z jej dorabianiem i dopisywaniem nie były dla Macury sztucznym gestem, wymyśloną literacką autostylizacją, ale spontaniczną reakcją na życie toczące się wokół niego, sposobem, w jaki stale na nowo radził sobie z pułapkami codziennego życia. Przypominam sobie lata 80. i pana Suka, stareńkiego kierowcę z Instytutu, który zawsze czekał pod tablicą z listą pracowników, by jak najwięcej się dowiedzieć i szybko donieść o tym towarzyszce dyrektorce Hrzalovej. Przypominam sobie również jego przerażenie, gdy pod tablicą znalazł jakieś mapy z tajemniczymi symbolami i nagłówkiem Rozkaz mobilizacyjny. Wspominam też wspaniałą instytutową imprezę po tym, gdy zostaliśmy z Vladimírem mianowani członkami ochrony przeciwpożarowej i wzięliśmy to sobie do serca, organizując bal strażaka. Wartą uwagi inicjatywą z końca lat 80. było Pierwsze Sympozjum Najadologiczne, które odbyło się przy szerokim zainteresowaniu publiczności piątego czerwca 1988 r. w Domu Kultury Słowackiej. To mistyfikacyjne działanie zostało zainicjowane - 7 -

8 przetłumaczeniem przez Vladimíra książki estońskiego pisarza Enna Vetemaa Klucz do rozpoznawania rusałek, albo wstęp do najadologii. W wydarzeniu, w którym uczestniczył nie tylko autor przełożonej książki, ale i grupa lekko niezadowolonych rusałek, postawiony problem badawczy został szczegółowo przeanalizowany przez licznych specjalistów, nie tylko z perspektywy literaturoznawstwa, ale i fizyki jądrowej, ekologii, chemii, statystyki matematycznej, muzealnictwa, sportu wyczynowego, semiotyki, etymologii, pedagogiki Ładnie mówiąc: Sympozjum Najadologiczne stało się fundamentem dla podobnych interdyscyplinarnych konferencji organizowanych pod pieczą Vladimíra Macury i jego przyjaciół w pozwalających na więcej czasach po listopadzie Nie byłby to ten sam Vladimír Macura, gdyby po tym, gdy w roku 1992 został dyrektorem (a ja jego zastępcą), nie znalazł ciekawego bodźca we współpracy z wojskiem zorientował się, że na ścianie koszar, do których instytut musiał się przeprowadzić, wisi tablica pamiątkowa głosząca, że tu J.K. Tyl napisał tekst przyszłego hymnu czeskiego, pieśń Kde domov můj. Zorganizował konferencję na temat hymnu, którą otworzyło uroczyste złożenie wieńców, do którego wojsko użyczyło nam nie tylko wyszkolonych składaczy, ale i całą orkiestrę wojskową (Konferencja o hymnie była zaledwie jedną z wielu. Macura w pierwszej połowie lat 90. z niesłabnącą energią obmyślał nowe propozycje konferencji, które dla wielu wydawały się podejrzane dlatego, że literaturę czeską dowcipnie łączyły z tematami tak podejrzanymi jak dziewczyńska wojna, tabu i seks, piwiarnie, pociągi itp.). Ale ledwie nasz instytut zadomowił się w koszarach, okazało się, że jego schronienie jest najwyraźniej jedynie tymczasowe, a koszary zostaną sprzedane. Wówczas nie było jeszcze wiadomo komu, ani co się potem z nami stanie. Świadomość prowizorki i poczucie bezsilności zachęciły mnie i Vladimíra do małej gry. Przygotowaliśmy (jako dyrektor i wicedyrektor) i wysłaliśmy do własnego instytutu list na firmowym papierze japońskiej firmy Jushiba. Napisany niemal po czesku informował, że choć koszary chce kupić japońska firma, jest mimo to skłonna nas w nich zostawić, pod warunkiem, że oprócz czeskiej, zaczniemy się zajmować również japońską literaturą. Pracownicy instytutu przyjęli list podpisany przez Joriko Jushiba-Kovácz z radością, nasze problemy wydawały się bowiem w ten sposób rozwiązane. Pion gospodarczy szybko pogodził się z nowymi japońskimi współpracownicami, a niektórzy pracownicy naukowi zaczęli rozmyślać nad tym, czy przypadkiem japońska powieść nie fascynowała ich od zawsze. Ówczesna sekretarka instytutu chciała natychmiast dzwonić do Japończyków, żeby ustalić konkretne warunki. Nie mogliśmy na to pozwolić, bo numer telefonu był zmyślony. Dopiero gdy zaczęło grozić niebezpieczeństwo, że w mistyfikację uwierzą również przełożeni - 8 -

9 w Akademii Nauk, poprosiliśmy ją, by wykręciła numer. I dla nas było niespodzianką, gdy w słuchawce po drugiej stronie odezwał się Guzikowy Raj. Czas mijał, a Instytut naprawdę musiał się przeprowadzić. Miejsc, które nam na ten cel proponowano, nie wymyśliłby nawet Vladimír Macura z całą swoją skłonnością do żartów. Warte uwagi było na przykład trzecie piętro garażu przy ulicy Trojickiej, na które nie było wejścia, a jedynie wjazd, winda zaś była przeznaczona tylko dla samochodów, które miały parkować nad i pod nami. Stworzyliśmy z Vladimírem projekt pierwszego instytutu naukowego typu drive-in. Upajaliśmy się z Vladimírem także całą gamą innych, mniej lub bardziej fikcyjnych możliwości, dokąd instytut i jego biblioteki mogłyby się przenieść, zaczynając od mauzoleum na Vítkovie, i nie kończąc na jednostce bibliobusów, które szybko zmieniałyby miejsce i stanowiły pierwszą ruchomą instytucję naukową szybkiego reagowania. W tym okresie przydarzyła się również historia, która porządnie zszokowała pewną panią w Ostrawie. Byliśmy tam wówczas na konferencji, a Vladimír chciał mi pokazać swoje rodzinne miasto w każdym szczególe. Ze względu na jego upór zwiedzanie było nieuniknione, choć obydwu nas uwierały nowe buty. Szczytowy moment wycieczki nastał, gdy dotarliśmy do wieży szybowej zamkniętej kopalni, której nazwy niestety nie zapamiętałem, i całkiem naturalnie zaczęliśmy rozwijać myśl, czy nie dałoby rady przenieść instytutu do tego właśnie obiektu. Wizja biur i bibliotek umieszczonych w podziemnych korytarzach na tyle nas oczarowała, że błyskawicznie zaczęliśmy praktycznie rozwiązywać problem przeniesienia tej kopalni, łącznie z szybem wyciągowym, do Pragi. Dopiero po chwili zauważyliśmy, że kawałek od nas stoi starszawa kobieta, i, widząc dwóch poważnie ubranych mężczyzn, nie wierzy własnym uszom. Jej zgorszenie było jak najprawdziwsze: Prażacy chcą nam ukraść nawet i tę kopalnię! Jeśli nadawaliście na podobnych falach, rozpocząć z Vladimírem Macurą językową czy sytuacyjną grę nie było trudno, a zazwyczaj spontanicznie wynikało to z groteskowych sytuacji, które on bez wątpienia przyciągał i generował. Pewnego razu siedzieliśmy razem w jednej z opawskich piwiarni i rozmawiali na tyle uczenie, że w jednym z lokalnych pijaczków wzbudziliśmy podejrzenie, że jesteśmy intelektualistami. Zamiast dać nam po pyskach, dotoczył się do nas i plączącym się językiem poprosił nas, zaskoczonych, byśmy mu zaraz zdefiniowali, co to właściwie jest ten nasz Śląsk. Przecież tu żyję, nie, kurwa? Jestem Ślązak, ale gówno wiem o tym, co to jest, kiedy i w tej Polsce mają Śląsk. Vladimír nie wytrzymał i błyskawicznie zaczął mu opowiadać, że on również jest Ślązakiem, a Ślązacy to jeden z najstarszych narodów świata, starszy od Greków, a tylko przez niesprawiedliwy los - 9 -

10 cierpią pod władzą Czechów i Polaków. Musiałem więc zareagować i upewnić nieznajomego, że jego potrzeba zdefiniowania Śląska jest już niepotrzebna, bo premier Klaus już ustalił, że Śląsk zostanie zjednoczony i oddany Polsce w zamian za austriacką Ziemię Witoraską. To nieznajomego pijaczynę mocno zdenerwowało, zaczął więc krzyczeć na całą knajpę: Opawa dla Polski? Nigdy! Tego nam przecież ten Klaus nie może zrobić. Jednak gdy ten miły pan zaczął spekulować, czy po połączeniu z Polską wódka nie stałaby się tańsza, problem oddania Opawy zainteresował niemal pół gospody. Vladimír wkrótce stał się przywódcą twardego skrzydła broniącego niepodzielności państwa: Ani piędzi ziemi nie damy Polakom, choćby się miała polać krew! Za co zyskał w przeciwieństwie do mnie kilka kolejek, którymi się uczciwie podzielił. Mimo tego opuściliśmy tę knajpę stosunkowo szybko. Vladimír był życzliwym czytelnikiem i życzliwym słuchaczem, który posiadał dar wspólnego rozwijania idei, która nie miała jednego autora, choćby ktokolwiek podpisał się pod końcowym tekstem. Podczas jednego z naszych posiedzeń w nieistniejącej już dziś restauracji Konvikt, w którym brał udział także historyk Jiří Rak, powstała w ten sposób na przykład idea nowo odkrytych rozdziałów Babuni Boženy Němcovej, przy których pomocy Niemcy mogliby tę kultową książkę zakwalifikować jako pierwszą czeską prozę pornograficzną. Artykuł na ten temat do czasopisma Tvar napisałem pod pseudonimem Jahoda ja sam. Każdego mistyfikatora cieszy, gdy ktoś się na jego mistyfikację nabierze. Nas zatem dość ubawiło, gdy możliwość zniesławienia przez Niemców naszej pani Boženy zajęła ówczesną prezes Towarzystwa Boženy Němcovej do tego stopnia, że interweniowała u ministra kultury, by wystąpił przeciwko temu na drodze dyplomatycznej. Kilka osób na poważnie potraktowało również sposób, w jaki zareagowaliśmy z Vladimírem w roku 1992 na rozczarowanie uczestników walnego zgromadzenia czeskiego stowarzyszenia literatów Obec spisovatelů, narzekających, że na tym literackim spotkaniu na szczycie nie wydarzyło się nic naprawdę istotnego. Gdyby chociaż ktoś się tam pokłócił! Spróbowaliśmy zatem stworzyć przynajmniej pozory jakiejś afery i opublikowaliśmy na łamach czasopisma Tvar artykuł następującej treści: Smutny epilog. W niedzielę 12 IV 1992 r. około trzeciej nad ranem w pobliżu praskiego hotelu Intercontinental policja zatrzymała dwóch mężczyzn, którzy częstowali się najwulgarniejszymi wyzwiskami, usiłując przejść do rękoczynów, co ze względu na silne upojenie alkoholowe nie mogło dojść do skutku. Obu mężczyzn ukarano mandatem i zasłużenie odwieziono do izby wytrzeźwień. To smutne, gdy nasz literacki tygodnik zmuszony jest do publikowania informacji pasującej raczej do kroniki kryminalnej jakiegoś dziennika. Ponieważ jednak śledztwo wykazało, że tego pogwałcenia ciszy

11 nocnej dopuścili się krytycy i badacze literatury, uważamy to za swój obowiązek wobec czytelników. Vladimír M. i Pavel J. najwyraźniej nie mogli się pogodzić z nieudaną próbą zwołania walnego zgromadzenia stowarzyszenia Obec spisovatelů inaczej, niż odwiedzając szereg barów i winiarni. Swoją wędrówkę przez Pragę, podczas której według naocznych świadków zniszczyli nie tylko kilka latarni i koszy na śmieci, ale i samochód osobowy należący do ambasady jednego z zaprzyjaźnionych państw (bynajmniej nie Republiki Estonii), zakończyli w barze hotelu Intercontinental. Tam doszło między nimi do ostrej sprzeczki o interpretację dzieła pisarza Jarmila K., która zakończyła się tak, jak to wyżej opisaliśmy. Odniesienie do Jarmila K. w cytowanym artykule ma związek z naszą mistyfikacją z roku Doszliśmy wówczas z Vladimírem do uzasadnionego wniosku, że współczesna literatura i krytyka czeska pomijają temat tak istotny, jak aksamitna rewolucja. Starając się wypełnić tę lukę, pod nazwiskami i w stylu kilku krytyków o odmiennych poglądach napisaliśmy do Tvaru serię recenzji fikcyjnej książki Jarmila Křemena Aksamitna Anna. Udając styl ośmiu czeskich krytyków (oraz swój własny nawzajem), stworzyliśmy obraz nieistniejącej książki. Dowodem na to, że się nam udało, był telefon jednego z parodiowanych, który zastanawiał się, jak to możliwe, że w Tvarze wyszła właśnie jego recenzja książki, o której nic nie wie i której nie czytał. Niektórzy po przeczytaniu wspomnianego numeru poszukiwali Aksamitnej Anny w księgarniach. Nieistniejąca książka nieistniejącego autora wywołała żywą reakcję, której szczytowym punktem była międzynarodowa konferencja poświęcona życiu i twórczości Jarmila Křemena, zorganizowana w Pradze 23 października 1991 r. w ówczesnym Klubie Pisarza i Domu Kultury Słowackiej. Spotkanie przyniosło nie tylko szereg specjalistycznych komentarzy do dzieła Křemena, ale między innymi również osobiste świadectwo dwóch z wielu żon Křemena, które wspólnie wystąpiły z podwójnym referatem Ja jedyna kobieta w życiu Jarmila Křemena. Operacja z Křemenem wciągnęła do gry wielu współautorów i tym sposobem Aksamitna Anna zajęła trzecie miejsce w plebiscycie czasopisma Lidové noviny na najlepszą czeską książkę, zyskując zaledwie kilka głosów mniej niż zwycięzca. Redaktor Jan Lukeš samowolnie wykreślił ją jednak z listy pod żenującym uzasadnieniem, że plebiscyt dotyczy wyłącznie dzieł istniejących. W okresie napięć poprzedzających rozpad Czechosłowacji zaczęły się również narodowe spory o to, jakiej narodowości Křemen właściwie jest. Okazało się bowiem, że jednym z możliwych miejsc jego narodzin była Sredná na Słowacji. Křemen dopuścił taką możliwość, ale protestował przeciwko uznawaniu

12 go za Słowaka. Z drugiej strony przyznał, że jego ojciec był na Słowacji żandarmem, a i on lubi młode Słowaczki, zwłaszcza w strojach ludowych albo podsmażone z cebulką. Ta jego wypowiedź, jako dowód czeskiego szowinizmu, miała się stać impulsem dla interpelacji jednej z posłanek Słowackiej Rady Narodowej. Drugorzędnym efektem kultu Křemena było zawiązanie Křemenowskiego Towarzystwa Patriotycznego, w którego działalności brało udział wielu stałych i okazjonalnych członków. Jak dowodzi skrupulatnie prowadzona kronika, w ramach tej nieformalnej grupy organizowaliśmy patriotyczne wycieczki, których celem było odnalezienie rzeczywistego miejsca narodzin Křemena, a przynajmniej jego czeskiej tożsamości. Powstało również poświęcone Křemenowi hasło do Słownika pisarzy czeskich po roku 1945 wtedy jednak Vladimírowi zabrakło odwagi i jako dyrektor zabronił mi publikowania go w książce. Ostatnią dużą mistyfikacyjną konferencją, w której braliśmy udział razem z Vladimírem, było o pięć lat późniejsze spotkanie w kinie Mat zatytułowane Dziadek Mróz: o formę i strukturę dzieła artystycznego (16 grudnia 1996 r.). Ta konferencja była naszą reakcją na czeską mityzację dosyć głupiej, a w Rosji niemal nieznanej bajki filmowej. Znów oparliśmy się o ten sam pomysł, co w przypadku rusałek i Křemena: specjaliści z różnych dziedzin interpretowali zadany temat po swojemu, tym razem nie tylko z perspektywy literackiej, ale i feministycznej, queerowej czy dendrologicznej (dyrektor ogrodu botanicznego pan Větvička 3 ). Jednym z kulminacyjnych punktów konferencji było wystąpienie fizyka Pražáka, który doświadczalnie wykazał, jakie siły były niezbędne do wyrzucenia kijów na orbitę, i do tego, by w odpowiednim czasie zatrzymały się w ustalonym punkcie. Analizował również fizykę przejścia żywej osoby do stanu stałego przez zamrożenie oraz proces odwrotny. Wiele gier rozegraliśmy z Vladimirem wyłącznie w rozmowie. Jedną z nich było wyobrażenie diety literackiej. Chcieliśmy napisać-przetłumaczyć książkę rzekomo amerykańskiego autora, opartą na założeniu, że człowiek może jeść to, na co ma ochotę, a jeżeli przedtem wprowadzi się w odpowiedni nastrój lekturą właściwej literatury, chudnie. Chodziłoby więc o połączenie pseudomistycznej przedmowy z czytanką. Nie mieliśmy przy tym wątpliwości, że dobrzy czytelnicy faktycznie traciliby na wadze. 3 Dr Václav Větvička, znany czeski botanik i popularyzator nauki, którego nazwisko oznacza w dosłownym przekładzie Gałązka (przypis tłumacza)

13 Inną mistyfikacją, której nie udało nam się zrealizować, był pomysł fałszywego pamiętnika. Idea opierała się na koncepcji osobistych zapisków w dzienniku, które miałyby wszystkie cechy autentycznego dokumentu, wraz z mnóstwem sprawdzalnych faktów. Jednocześnie jednak taki dziennik transformowałby rzeczywistość w sposób zręczny i prawdopodobny, wprowadzałby do niej szereg skandalizujących odkryć i zaskakujących powiązań, które całkowicie zmieniałyby obraz epoki, wewnętrznych relacji i motywacji. A co dopiero, gdyby dwa dzienniki zgadzały się w tych zmistyfikowanych faktach... Mówiliśmy, że moglibyśmy takie dzienniki zostawić po sobie w spadku, najlepiej z pozwoleniem otwarcia dopiero po pięćdziesięciu latach. Jaką radość sprawilibyśmy z ich pomocą naszym potomkom, którzy po długim czasie otworzyliby je wreszcie i wreszcie zrozumieli, jak to wtedy wszystko wyglądało naprawdę! Ale przecież z tego pomysłu coś przetrwało: na jedne z urodzin Vladimíra chcieliśmy mu w pracy zrobić niespodziankę i zamówić koszulki z jego podobizną. Przygotowałem do tego fotomontaż łączący jego głowę z ciałem zapaśnika sumo. Koszulki nie powstały, ale obrazek się Vladimírowi dość spodobał. Włączył go w skład swojej spuścizny, a tę jakby przeczuwając przyszłość niedługo przed swą śmiercią przekazał Archiwum Literackiemu. Uzupełnił go jedynie o mały komentarz: Ja z ciałem Pavla Janouška. Z języka czeskiego przetłumaczył Maciej Mętrak

14 PAVEL JANOUŠEK MACURA HRAVÝ A DRAVÝ Dobrý den, vážené kolegyně a kolegové, děkuji Vám za pozvání. Předpokládám, že jste mne pozvali tak trochu jako exponát, neboť jsem do české literatury posledních dvaceti let několikrát zasáhnul jako mystifikátor. Mimo jiné jsem deset let pravidelně každých čtrnáct dní vydával v časopise Tvar recenzi pod jménem fiktivního lidového mudrce Aloise Burdy, který navíc současnou českou prózu navíc komentoval osobitě laickým způsobem a ve slováckém dialektu. (Mimochodem jazykový a stylistický rozbor těchto textů vyšel v opolském časopise Stylistyka 1 ). Vzniklo tak okolo 190 textů, přičemž trvalo několik let, než se mé autorství šířeji prozradilo. Nicméně ještě před dvěma roky za mé spolupráce zahajovala vdova po tomto fiktivním autorovi olomouckou konferenci o mystifikaci, což dokládá i dochovaný obrazový záznam (Juráňová- Burdová 2011: 11-14). Při psaní recenzí jsem přijímal i jiné mystifikační identity, v letech k nim patřila postava nesmlouvavé mladé kritičky Elišky F. Juříkové, pod jejímž jménem jsem psal do brněnského Hosta. Pokud byste se mně ptali, proč jsem tak činil, mohu vám odpovědět, že mi činí občas potěšení nahlížet literaturu z jiné perspektivy, představovat si, jak by přečtené mohl vnímat někdo jiné osobní zkušenosti a povolání nebo jiného pohlaví a věku. Mystifikační rovina navíc mi dává svobodu volné fabulace, jazykové a autostylizační hry. Mělo to i tu výhodu, že jsem si mohl ověřit, zda mé takto vyjadřované názory mají svou působivost, zda jsem schopen se prosadit jako kritik i pod jiným jménem. A bylo pro mne potěšením pozorovat, jak někteří kolegové, kteří mají potřebu se od Janouška distancovat, vyzývali kolegyní Juříkovou ke spolupráci a radostně ji chválili 2. Nicméně cílem tohoto mého příspěvku není, abych mluvil o sobě. Rád bych totiž připomněl svého přítele a předchůdce na pozici ředitele ÚČL, významného českého 1 M. Krčmová, Dialekt jako exponent stylových hodnot komunikátu, Stylistyka, Opole 2000, s Knižně byly tato vystoupení publikována in: A. Burda, Poslední súd aneb Můj život v kritice, Olomouc 2001; P. Janoušek, A. Burda, R. Burdová, A. Burdová, J. Juráňů, E. F. Juříková, Žužla a další : Hravě i dravě. Kritikova abeceda, Praha

15 literárního badatele a spisovatele Vladimíra Macuru. Neboť to byl on, s kým jsem do světa literárních mystifikací vstoupil. Jsou škarohlídové, kteří se hry bojí. Považují ji za něco podezřelého, neseriózního, za něco, co se hodí tak možná pro děti a nikoli pro dospělého člověka, natožpak pro literárního vědce. Pro Macuru však hra byla základní složkou lidské existence, cestou, jak se vymknout svazující normě a stereotypu a kreativním gestem se přiblížit k autenticitě bytí. Byla to ostatně především jeho hravost, která jej vedla k tomu, aby se stále znovu vrhal do aktivit, které by se jiným zdály bláznivé a za daných podmínek nerealizovatelné. Macurova hravost byla tvořivá a měla schopnost vytvářet novou, přijatelnější realitu. Není proto překvapivé, že tímto prizmatem Macura interpretoval i hlavní předmět svého odborného zájmu, české národní obrození. To se mu nejevilo jako zákonitý výsledek tlaku neosobních historických sil nebo jako nevyhnutelný proces vyrůstající zdola, z lidu. Chápal je jako specifický fenomén, jenž spoluutvářela hravost relativně malé skupiny intelektuálů, kteří se navzdory okolnostem rozhodli být Čechy a hráli tuto svou zprvu především jazykovou a sémantickou hru do všech důsledků. Důraz na stvořenost národního obrození přitom Macurovi umožnil do znakového systému obrozenecké kultury začlenit nejen nejrůznější úspěchy obrozenců, ale rovněž ty jejich cíle a aktivity, které se z odstupu času mohou jevit jako bláznivé a pomýlené, například Amerlingovy vize a projekty. Jako přirozenou a významnou součást zrodu moderního národa vyložil i nejrůznější literární a historické podvrhy a mystifikace, které se starším badatelům jevily jako okrajové a chybné kroky. Při troše zjednodušení lze říci, že literární věda byla pro Macuru způsobem, jak analyzovat pravidla sémantických her, které začali hrát naši předci a v nichž po svém pokračujeme i my. Jeho analýzy neměly primárně odsuzovat či oslavovat, ale pochopit a pojmenovat vnitřní logiku jednání. Tento přístup, spolu se smyslem pro skryté podtexty, mu také umožnil se ctí zvládat situace, kdy byl pracovník Ústavu pro českou a světovou literaturu vyzván, aby svou loajalitu osvědčil příspěvkem na konferenci věnované některé z hvězd komunistického literárního nebe. Macura si takový úkol dokázal vždy přeformulovat způsobem, jenž byl sice věcně nenapadnutelný, ale na téma vrhl provokativně jiné světlo. Příkladem může být Macurův referát o kladném vztahu Ladislava Štolla k sokolství nebo jeho analýzy Reportáže, psané na oprátce, které se uzavřely doprovodným textem k jejímu polistopadovému kritickému vydání (1995). První z těchto analýz ovšem vznikla již v roce 1983, kdy na konferenci věnované tomuto komunistickému mýtu přítomnou Gustu Fučíkovou hrubě rozladilo, když Vladimír jako jediný z řečníků vzal vážně často opakovanou tezi, že

16 Fučíkův text je literární dílo. Vyložil je jako projev autorovy autostylizace a součást hry, kterou Fučík hrál se sebou samým i potenciálními adresáty svých motáků. Byl to tento Macurův smysl pro provokativní hru s politickými normami, který jej přivedl také k jeho velké lásce: k Estonsku, estonské kultuře a literatuře, z níž po řadu let úspěšně překládal. Na počátku normalizačních let se totiž - spolu s dalšími - rozhodl naučit jednomu z neruských jazyků ruského impéria a náhodou, která se ukázala šťastnou, si zvolil Estonsko. Z hlediska režimu šlo o zájem v podstatě chvályhodný, neboť kladný vztah k Sovětskému svazu byl tehdy téměř povinný. Pozornosti dohlížitelů však uniklo, že jde o navazování kontaktů s národy, které byly v obdobné (respektive horší) situaci jako národy tehdejšího Československa. Macurův zájem pak přerostl v založení Baltského svazu, před listopadem 1989 neoficiální organizace neformálně spojující zájemce o kulturu a život pobaltských republik. Součástí Macurova hravého obrozenectví byla totiž i stálá potřeba sdružovat. Jeho hry totiž nikdy nebyly individualistické a téměř vždy přerůstaly v potřebu spojovat obdobně založené lidi a zakládat nejrůznější formální i neformální společenství a společnosti. Vladimírova osobní magie přitom spočívala v urputnosti, s níž na kolektivních hrách a společenstvích trval, ale také ve schopnosti přitáhnout k nim i ty, kteří si běžně nehrají. S tímto souvisel rovněž vznik několika hospodských společností, které se díky jemu pod nejrůznějšími záminkami pravidelně scházely. Zvláštní společnost tvořili například lidé píšící kolektivní paměti Dopijem a půjdem. Jejími členy byli vedle Vladimíra spisovatel a novinář Petr Kovařík, literární kritici Jan Lukeš a Vladimír Novotný a historik Petr Černej, později, když otcové zakladatelé ztráceli energii a přestávali plnit povinnost přinést jednou měsíčně, vždy poslední středu, do hospody jednu kapitolu ze svého života, vtáhl Vladimír do této literární hry také mě a polonistku Janu Hlouškovou. Herní princip určil také Vladimírovu prozaickou tvorbu. Macura sám sebe nazýval hovězím realistou, který svou výpověď musí vždy opřít o osobní zkušenost a důkladnou znalost reálií. Zároveň je z jeho próz zřetelné, že mu vždy činilo nemalou radost reálné životní momenty domýšlet a prostřednictvím volné fabulace, jež se opírala o hlubokou znalost literárních forem a o hru s nejrůznějšími literárními asociacemi, dotahovat do polohy, která demaskuje jejich hlubší, často groteskní rozměr. Se svým životem, ale i s příběhy a jmény svých blízkých, přátel a nepřátel si takto pohrával nejen v prózách ze současnosti, ale také v historických prózách z devatenáctého století opírajících se o dokonalou znalost historických

17 materiálů a zmizelé doby, a přece velmi úzce spojených s autorem žitou zkušeností, ať už generační nebo vyhraněně osobní (nejdále v tomto směru šel v novele Guvernantka ). Podstatné je, že obdobné mystifikační hry s realitou, s jejím dotvářením a domýšlením nebyly u Macury umělým gestem, chtěnou literární autostylizací, ale spontánní reakcí na život kolem sebe, způsobem, jakým se vždy a znovu vyrovnával s nástrahami každodenního života. Vzpomínám na osmdesátá léta a na pana Suka, stařičkého ústavního řidiče, jenž vždy postával u docházky, aby se hodně dověděl a mohl o tom rychle informovat soudružku ředitelku Hrzalovou. A vzpomínám na jeho zděšení, když u této docházky našel jakési mapy se záhadnými značkami a nadpisem Mobilizační příkaz. Vzpomínám na báječný ústavní mejdan poté, co jsme byli s Vladimírem jmenováni členy jakési požární hlídky, a vzali jsme to vážně a rozhodli se uspořádat hasičský bál. Pozoruhodnou akcí ze sklonku osmdesátých let byl I. naiadologický seminář, který se konal za hojného zájmu publika pátého června 1988 v Domě slovenské kultury. Tuto mystifikační akci inicioval Vladimírův překlad knihy estonského spisovatele Enna Vetemaa Klíč k určování rusalek neboli Úvod do naiadologie. Na akci, jíž se účastnil nejen sám autor přeložené knihy, ale i skupina mírně nespokojených rusalek, byl nastolený vědecký problém detailně probrán mnoha odborníky nejen z hlediska literární vědy, ale i jaderné fyziky, ekologie, chemie, matematické statistiky, muzejnictví, vrcholového sportu, sémiotiky, etymologie, pedagogiky A řečeno pěknou frází: naiadologický seminář položil základ obdobným mezioborovým konferencím konaným péčí Vladimíra Macury a jeho přátel ve svobodnější polistopadové době. A nebyl by to Vladimír Macura, kdyby poté, co se v roce 1992 stal ředitelem (a já jeho zástupcem), nenalezl v soužití s armádou zajímavý podnět uvědomil si, že na kasárnách, do nich se ústav v nouzi přestěhovat, visí pamětní deska oznamující, že zde J. K. Tyl napsal text písně Kde domov můj. Uspořádal konferenci na téma hymna, která začala slavnostním kladením věnců, k čemuž nám armáda zapůjčila nejen vyškolené kladeče, ale i celou posádkovou hudbu. (Konference o hymně byla ovšem jen jedna z mnohých, Macura v první polovině devadesátých let s neutuchající energií přicházel s novými a novými nápady na konference, které v mnohých vzbuzovaly podezření tím, že českou literaturu hravě spojovaly s tak podezřelými tématy, jako byla dívčí válka, tabu a sex, hospody, vlaky atd.). Sotva se však náš ústav v kasárnách zabydlel, ukázalo se, že jeho útočiště je patrně pouze dočasné a že kasárna budou prodána. Zatím se ale nevědělo komu a co s námi bude. Vědomí provizoria a pocit bezmoci nás s Vladimírem ponoukly k drobné hře. Vyrobili jsme (ředitel a jeho zástupce) a do ústavu jsme si poslali dopis na hlavičkovém papíře japonské

18 firmy Jushiba se skoro českým textem, který oznamoval, že kasárna sice chce koupit japonská firma, nicméně je ochotna nás v nich nechat, pokud se kromě české budeme věnovat i japonské literatuře. Pracovníci ústavu dopis podepsaný Jorikou Jushiba-Kovácz s radostí přivítaly, neboť naše situace se tím zdála vyřešená. Hospodářská zpráva se rychle smířila s novými japonskými spolupracovnicemi a někteří vědečtí pracovníci začali uvažovat o tom, že je odjakživa zajímal japonský román. Tehdejší tajemnice ústavu chtěla Japoncům ihned volat a dohodnout konkrétní podmínky. To jsme si ovšem nemohli dovolit, neboť telefonní číslo bylo zcela vymyšlené. Teprve když hrozilo nebezpečí, že mystifikaci uvěří i nadřízení v Akademii věd, vyzvali jsme ji, aby čísla vytočila, a bylo i pro nás překvapením, když se z telefonu ozvalo: Knoflíkový ráj. Čas šel a ukázalo se, že Ústav se bude muset skutečně stěhovat. Objekty, které nám za tím účelem byly nabízeny, by si nevymyslel ani Vladimír Macura s veškerou svou hravostí. Pozoruhodné bylo například třetí patro v garážích v Trojické ulici, kde nebyl vchod, ale jen vjezd, a kde byl výtah jen pro auta, která měla parkovat nad a pod námi. Vytvořili jsme s Vladimírem návrh prvního vědeckého ústavu typu drive in. Opájeli jsme se s Vladimírem i celou další řadou více či méně fiktivních možností, kam by se ještě dal ústav a jeho knihovny přestěhovat, počínaje památníkem na Vítkově a nekonče řadou bibliobusů, které by operativně měnily místo a představovaly by první mobilní vědeckou instituci okamžitého zásahu. Za této situace se také stala historka, které nemálo šokovala neznámou ženu v Ostravě. Byli jsme tam tehdy spolu na konferenci a Vladimír mi chtěl detailně ukázat svoje rodné město. Oba nás tlačily nové boty, nicméně prohlídka byla vzhledem k jeho úpornosti nevyhnutelná. Vyvrcholila, když jsme přišli k těžní věži zrušeného dolu, jehož jméno jsem si bohužel nezapamatoval, a začali jsme zcela spontánně rozvíjet myšlenku, zda by se ústav nedal přestěhovat právě do tohoto objektu. Myšlenka pracoven a knihoven rozmístěných pod zemí v jednotlivých chodbách nás zaujala natolik, že jsme okamžitě začali prakticky řešit problém, jak tento důl včetně těžní jámy přestěhovat do Prahy. Teprve po chvilce jsme si povšimli, že kousek od nás postává postarší žena, která vidí dva seriozně oblečené muže a nevěří svým uším. Její pohoršení bylo velmi opravdové: Pražáci nám chtějí ukrást už i ten důl! Pokud jste byli naladěni na stejnou strunu, začít hrát jazykovou a situační hru s Vladimírem Macurou nebylo těžké a zpravidla to spontánně vyplynulo z groteskních situací, které on neomylně přitahoval a utvářel. Kdysi jsme spolu seděli v jedné z opavských hospod

19 a patrně rozmlouvali natolik učeně, že jsme v jednom z místních opilců vzbudili podezření, že jsme intelektuálové. Místo aby nám rozbil hubu, připotácel se k nám a ztěžklým jazykem nás, překvapené, požádal, abychom mu hned definovali, co to vlastně je to naše Slezsko. Však zde žiju, ne kurva, su Slezan, ale o tom, co to je, vim hovno, když je to Slezsko aj v tom Polsku... Vladimír neodolal a okamžitě mu začal vyprávět, že i on je Slezan a Slezané jsou jeden z nejstarších národů na světě, starší než Řekové, a že jen nespravedlností osudu trpí pod Čechy a Poláky. Musel jsem tedy reagovat a neznámého jsem ujistil, že jeho potřeba definice Slezska je teď už zbytečná, protože předseda vlády Klaus se už dohodl, že Slezsko se sjednotí a připadne Polsku výměnou za rakouské Vitorazsko. To neznámého opilce silně rozčílilo a začal na celou hospodu vykřikovat: Opava Polsku? Nikdy! To nám ten přece ten Klaus nemože udělat. Když pak tento dobrý muž začal spekulovat, jestli by po spojení mohla být levnější vodka, problém odstoupení Opavska Polsku zaujal snad půlku hospody. Z Vladimíra se záhy stal vůdce tvrdého křídla hájícího nedělitelnost vlasti: Ani piď pudy Polakom nedame, kdybysme se měli do krve rubat!. Za což získal, na rozdíl ode mne, několik panáků, o které se však poctivě rozdělil. Přesto jsme tu hospodu opustili poměrně dost rychle. Vladimír byl laskavý čtenář a laskavý posluchač, který ovládal kouzlo společně rozvíjené myšlenky, která tak neměla jednoznačného autora, ať už výsledný text napsal kdokoli. Během jednoho z našich posezení v dnes již neexistující hospodě v Konviktu, jehož se zúčastnil i historik Jiří Rak, se tak například zrodila idea nově objevených kapitol Babičky Boženy Němcové, jejichž pomocí by Němci mohli tuto kultovní knihu zostudit jako první českou pornografickou prózu. Článek na toto téma jsem napsal pod pseudonymem Jahoda do Tvaru já. Každého mystifikátora potěší, když na jeho mystifikaci někdo naletí. Dosti nás tedy pobavilo, když možnost, že by Němci naši paní Boženu takto zneuctili, zaujala tehdejší předsedkyni Spolku Boženy Němcové do té míry, že intervenovala u ministra kultury, aby proti tomu diplomaticky zasáhl. Pár lidí vzalo vážně také způsob, jakým jsme s Vladimírem v roce 1992 zareagovali na zklamání účastníků valné hromady Obce spisovatelů, že se na tomto vrcholném spisovatelském setkání nestalo nic opravdu podstatného. Kdyby se tam alespoň někdo pohádal! Pokusili jsme se tedy vytvořit alespoň zdání nějaké aféry a vydali v Tvaru článek tohoto znění: Smutná dohra. V neděli okolo třetí hodiny ranní byli v blízkosti pražského hotelu Intercontinental policií zadrženi dva muži, kteří se vzájemně častovali nejvulgárnějšími urážkami a pokoušeli se jeden druhého fyzicky napadnout, což se jim vzhledem ke značné opilosti nemohlo podařit. Oběma mužům byla uložena bloková

20 pokuta a po zásluze dopraveni na záchytku. Je smutné, musí-li náš literární týdeník uveřejnit zprávu, která by spíše patřila do černé kroniky některého deníku. Jestliže však vyšetřováním bylo zjištěno, že oněmi rušiteli nočního klidu byli literární kritici a vědci, považujeme to za svou povinnost vůči čtenářům. Vladimír M. a Pavel J. se patrně nemohli vyrovnat s nepovedeným pokusem o uspořádání valné hromady Obce spisovatelů jinak než návštěvou řady vináren a barů. Svůj tah Prahou, při němž podle očitých svědků zničili nejen několik luceren a odpadkových košů, ale i osobní auto, patřící velvyslanectví jednoho ze spřízněných států (nikoli Estonské republiky), zakončili v baru hotelu Intercontinental. Zde mezi nimi patrně došlo k prudké hádce o výklad díla spisovatele Jarmila K., která skončila tak, jak jsme již výše popsali ( ). Odkaz na Jarmila K. v uvedeném článku souvisí s naší mystifikací z roku Tehdy jsme s Vladimírem získali oprávněný pocit, že současná česká literatura a kritika opomíjí tak významné téma jako je Sametová revoluce, a ve snaze zaplnit tuto mezeru jsme pod jmény a ve stylu několika kritiků rozdílné orientace pro Tvar napsali sérii recenzí na fiktivní knihu Jarmila Křemena Sametová Anna. Napodobili jsme styl osmi českých kritiků i svůj vzájemně a stvořili obraz neexistující knihy. Dokladem toho, že se nám to patrně povedlo, byl telefonát jednoho z parodovaných, který zvažoval, jak je možné, že ve Tvaru vyšla jeho recenze na knihu, o níž nic neví a kterou nečetl. Někteří po přečtení přečtení příslušného čísla sháněli Tvaru Sametovou Annu po knihkupectvích. Neexistující kniha neexistujícího spisovatele vyvolala živý ohlas, který vyvrcholil až mezinárodní konferencí věnovanou životu a dílu Jarmila Křemena, konanou v Praze 23. října 1991 v tehdejším Klubu spisovatelů a v Domě slovenské kultury. Setkání přineslo nejen řadu odborných pohledů na Křemenovo dílo, ale například i osobní svědectví dvou z mnoha Křemenových žen, které společně vystoupily v rámci dvoureferátu Já-jediná žena v životě Jarmila Křemena. Křemenovská akce vtáhla do hry mnoho spoluautorů, a tak se Sametová Anna v anketě Lidových novin o nejlepší českou knihu umístila na třetím místě pouze o několik hlasů za vítězem. Redaktorem Janem Lukešem však byla ze soutěže svévolně vyřazena s trapným odůvodněním, že anketa je pouze pro existující díla. V době vrcholící krize Československa vznikly i národnostní spory o to, jaké národnosti Křemen vlastně je. Ukázalo se totiž, že jedním z jeho možných rodišť by mohla být Sredná na Slovensku. Křemen toto připustil, protestoval však proti tomu, že by měl být Slovák. Na druhé straně ovšem přiznal, že jeho otec byl na Slovensku četníkem a i on má rád mladé Slovenky, zejména v kroji nebo

21 na cibulce. Toto jeho prohlášení se pak jako důkaz českého šovinismu mělo stát impulsem pro interpelaci jedné z poslankyň Slovenské národní rady. Sekundárním důsledkem křemenovského kultu byl vznik Křemenovy vlastenecké společnosti, jejíchž aktivit se zúčastňovaly celá řada stálých a příležitostných členů. Jak dokládá pečlivě vedená kronika, v rámci tohoto neformálního spolku jsme pořádali vlastenecké výlety, jejichž cílem bylo najít Křemenovo pravé rodiště nebo alespoň českou identitu. Vzniklo i Křemenovo heslo pro Slovník českých spisovatelů po roce 1945 tedy ale Vladimírovi jako řediteli došla odvaha a jeho publikování v knize mi jako ředitel zakázal. Poslední velkou mystifikační konferencí, do níž jsme spolu s Vladimírem šli, bylo o pět let později setkání v kině Mat nazvané Mrazík. O tvar a strukturu uměleckého díla (16. prosince 1996). Tato konference byla naší reakcí na českou mytizaci poněkud nablblé a v Rusku téměř neznámé pohádky. Princip byl opět stejný jako v případě rusalek a Křemena: odborníci v různých oborech interpretovali dané téma po svém, tentokrát nejen z hlediska literárního, ale i feministického, homosexuálního nebo dendrologického (ředitel botanické zahrady Větvička). Jedním z vrcholů konference bylo vystoupení fyzika Pražáka, který názorně propočítal, jaké síly bylo zapotřebí k vyhození kyjů na oběžnou dráhu a k tomu, aby v příslušnou dobu přistály na stanoveném místě. Fyzikálně rovněž analyzoval přechod živé osoby do pevného skupenství zmrazením a naopak. Mnoho her jsme s Vladimírem rozehráli pouze ústně. Jedním z nich byla představa literární diety. Chtěli jsme napsat-přeložit knihu jakoby amerického autora, která by vycházela z předpokladu, že člověk může jíst, co chce, pokud se ale před tím příslušně naladí četbou správné literatury, hubne. Šlo by tedy o kombinace pseudomystické předmluvy s čítankou. Nepochybovali jsme přitom, že dobří čtenáři by skutečně hubli. Jinou mystifikací z těch, které se nám nepodařilo realizovat, byla představa fiktivního deníku. Idea vycházela z představy důvěrných deníkových záznamů, které by nesly všechny rysy autentického dokumentu, včetně spousty ověřitelných faktů. Současně by ale tento deník realitu obratně a pravděpodobně transformoval, vnášel by do ní řadu skandálních odhalení a překvapivých souvislostí, jež by zcela měnily obraz doby, vnitřních souvislostí a motivací. A kdyby se na těchto mystifikačních faktech shodovaly dva autentické deníky Říkali jsem si, že bychom takové deníky mohli zanechat ve své pozůstalosti, nejlépe s povolením otevřít až po padesáti letech. Jakou radost bychom jimi učinili našim potomkům, kteří by je po dlouhé době konečně otevřeli a konečně pochopili, jak to tehdy všecko bylo doopravdy!

22 -A přece z tohoto nápadu něco zbylo: k jednomu z Vladimírových výročí jsme jej v práci chtěli překvapit a chtěli jsme si pořídit trička s jeho podobiznou. Vyrobil jsem k tomu fotomontáž spojující jeho hlavu s tělem zápasníka sumo. Na trička sice nedošlo, ale obrázek se Vladimírovi dost líbil. Uložil jej dokonce do své pozůstalosti a tu v předtuše budoucího nedlouho před svou smrtí předal Literárnímu archivu. Doplnil jej jen o skromný připisek: Já s tělem Pavla Janouška

23 MACIEJ MĘTRAK PATRIOCI, HOCHSZTAPLERZY, NEOPOGANIE DŁUGIE ŻYCIE SŁOWIAŃSKICH FAŁSZERSTW ARCHEOLOGICZNYCH O tym, że przedstawianie minionych wydarzeń w odpowiednim świetle może zapewnić wymierne korzyści ludziom żyjącym współcześnie, wiedziano na długo przed opublikowaniem w Roku 1984 George a Orwella słynnego partyjnego sloganu: kto rządzi przeszłością, w tego rękach jest przyszłość; kto rządzi teraźniejszością, w tego rękach jest przeszłość. Od starożytności historiografowie i kronikarze prezentowali wydarzenia historyczne w swojej subiektywnej interpretacji, zależnej od aktualnych politycznych i ideologicznych trendów. Wśród ludów słowiańskich pierwszymi przykładami tego typu działania są powstające przez całe średniowiecze kroniki i genealogie. Przedstawiały one dotychczasowe dzieje w sposób odpowiadający interesom aktualnie panującej dynastii. Legitymizowały jej władzę, udowadniały związek rodu panującego z mitycznymi lub historycznymi bohaterami, a historię narodu wyprowadzały z dziejów państw starożytnych. Z dzisiejszego punktu widzenia można by takie postępowanie określić mianem fałszowania źródeł historycznych, choć stanowiłoby to nieuzasadnione przeniesienie współczesnych kategorii rozumowania w czasy, gdy podporządkowanie historiografii interesom panującego było czymś oczywistym. Problem podrabiania historii przy jednoczesnym kładzeniu nacisku na jej rzekomą obiektywność i autentyczność pojawił się na dużą skalę wraz z końcem wieku XVIII i narodzinami nowoczesnej idei narodowej. Dotychczasowe fałszerstwa, motywowane wyłącznie przyniesieniem twórcy lub jego zleceniodawcy wymiernej, politycznej czy finansowej korzyści, stosunkowo łatwo było zdemaskować. Zakres ich oddziaływania był niewielki, a czas ich aktualności krótkotrwały. Gdy jednak ideologiczny aspekt fałszerstwa zaczął dotyczyć interesów nie jednej osoby czy rodu, ale wspólnoty narodowej, powstające wówczas podrabiane źródła historyczne i teksty narracyjne znacznie trudniej było zdemaskować jako oszustwo. Romantyczna fascynacja historią i zainspirowane przez nią uzupełnianie skąpej wiedzy o przeszłości w sposób niekoniecznie uczciwy, przyniosło w całej Europie eposy narodowe oparte na źródłach o kwestionowanej autentyczności. Najsłynniejszy przykład stanowią zapewne zredagowane przez Jamesa McPhersona Pieśni Osjana, a na