SZKICE O PAŃSTWIE I POLITYCE

Transkrypt

1 Studenckie Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach SZKICE O PAŃSTWIE I POLITYCE TOM XI UNIWERSYTET ŚLĄSKI, KATOWICE 2010

2 Redakcja Agnieszka Kandzia Korekta Dominika Uliczka Współpraca Grzegorz Szewczyk Skład i łamanie: Piotr Pielach Recenzenci prof. UŚ dr hab. Joachim Liszka, prof. UŚ dr hab. Bogdan Łomiński, prof. UŚ dr hab. Sylwester Wróbel, prof. UŚ dr hab. Stanisław Michalczyk, prof. UŚ dr hab. Marian Gierula, prof. UŚ dr hab. Zbigniew Oniszczuk, dr hab. Piotr Świercz, dr Olga Szura-Olesińska, dr Małgorzata Kubicka, dr Tomasz Słupik, dr Mirosława Wielopolska-Szymura Opiekun Koła Naukowego Politologów dr Tomasz Słupik Opiekun Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych dr Olga Szura-Olesińska Publikacja ukazała się staraniem Koła Naukowego Politologów Uniwersytetu Śląskiego przy współpracy Koła Naukowego Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Śląskiego. Copyright 2010 Uniwersytet Śląski ISBN: Wydawnictwo i-press info@i-press.pl

3 Wstęp Z wielką radością oddajemy do Państwa rąk jedenasty już tom Studenckich Zeszytów Naukowych Szkice o Państwie i Polityce, wydawanych przez Koło Naukowe Politologów Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach we współpracy z Kołem Naukowym Stosunków Międzynarodowych. Pojawienie się kolejnej pozycji, to doskonała okazja do przypomnienia, iż seria ta swoimi korzeniami sięga jeszcze lat osiemdziesiątych. Szkice z każdym kolejnym wydaniem są lepsze i znacznie pomnażają liczbę czytelników, a przy tym na stałe już wpisały się w pejzaż intelektualny, nie tylko Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa, ale także całego Wydziału Nauk Społecznych. Są forum, na którym swoje rozważania mogą prowadzić zarówno studenci wkraczający dopiero w świat nauki, jak i doktoranci, posiadający i rozwijający swe doświadczenia związane z prowadzeniem pracy naukowej. Podobnie jak to było w przeszłości, tak i teraz wydawnictwo ma formę otwartą. Przekrój tematyczny niniejszej publikacji w sposób dobitny ukazuje, jaką złożonością i obfitością podejmowanej problematyki, mogą poszczycić się nauki społeczne. Skupiają się one bowiem nad tym, co dla człowieka podstawowe, a co zarazem stanowi największą i niezgłębioną tajemnicę jego własnym istnieniem i tym wszystkim, czemu daje ono swój początek. Przekłada się to wprost na niesamowitą wręcz rozpiętość podejmowanych w nim zagadnień i problemów. Nie należy tego jednak, bynajmniej, poczytywać za słabość publikacji. Wręcz przeciwnie, każdy z czytelników odnajdzie w niniejszym zeszycie coś, co na pewno go zainteresuje i na co szczególnie liczymy zainspiruje do własnej i pogłębionej refleksji. Tym to sposobem wydawnictwo obfituje w niesamowite bogactwo myśli. Znajdziemy w nim teksty, które odwołują się do problematyki międzynarodowej, zarówno obecnej, jak i te dokonujące analizy historycznej. Ale także artykuły podejmujące różnoraką problematykę wybranych wątków lokalnych i regionalnych. Oprócz tego teksty z płaszczyzny marketingu politycznego i medioznawstwa oraz oczywiście te, które najpewniej zaliczyć można do dziedziny wiedzy, jaką jest historia idei czy filozofia polityczna. Na koniec chcielibyśmy Państwu życzyć owocnej lektury, szczerze licząc przy tym na to, iż treści wypełniające niniejszą publikację, zainteresują Państwa i dzięki rosnącemu wciąż poziomowi merytorycznemu, będą stanowić rodzaj intelektualnej zachęty do zastanowienia się nad poruszonymi zagadnieniami, problemami, czy wreszcie zaistniałymi aporiami. mgr Agnieszka Kandzia Redaktor Tomu XI mgr Grzegorz Szewczyk Przewodniczący KNP UŚ

4

5 Tomasz Okraska Stosunki chińsko-amerykańskie w XXI wieku. Walka o hegemonię? Zagadnienia omawiane w niniejszej pracy koncentrują się na relacjach pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Chińską Republiką Ludowo-Demokratyczną, stanowiących jeden z najistotniejszych czynników współczesnych stosunków międzynarodowych, którego ranga cały czas się zwiększa. Jest to implikowane przede wszystkim poprzez wzrost potęgi Chin, obserwowany w wymiarach politycznym, gospodarczym i militarnym. Pozwala on Państwu Środka na formułowanie polityki zagranicznej o zasięgu nie ograniczającym się wyłącznie do Azji Południowo-Wschodniej. Globalne możliwości oddziaływania sprawiają zaś, iż Pekin próbuje podjąć wyzwanie walki o światową hegemonię z jedynym dotychczasowym supermocarstwem, czyli Stanami Zjednoczonymi. Zakreślenie ram podjętej analizy na pierwszą dekadę XXI wieku, z selektywnym uwzględnieniem wydarzeń lat wcześniejszych, jest uwarunkowane w największym stopniu dwoma czynnikami. Z jednej strony wzmiankowany okres stał się areną intensyfikacji amerykańskich działań o charakterze hegemonicznym w środowisku międzynarodowym, z drugiej zaś stanowił tło dla znacznego wzrostu potencjału Chin. Autor stawia sobie za cel prezentację najistotniejszych uwarunkowań, które wpłynęły na charakter omawianego problemu, a także weryfikację hipotezy, stwierdzającej, iż w krótko lub średnioterminowej perspektywie Chiny będą w stanie osiągnąć status mocarstwowy, jakim obecnie legitymują się Stany Zjednoczone lub wręcz zdystansować USA w wyścigu o globalną hegemonię. Zarys relacji bilateralnych w latach 90. XX wieku Najistotniejszą determinantą stosunków chińsko-amerykańskich po zimnej wojnie stał się rozpad Związku Radzieckiego, a tym samym sytuacja, w której zabrakło wspólnego wroga, będącego spoiwem dwustronnego partnerstwa. Chińska percepcja nowych okoliczności wiązała się z obawami przed uznaniem przez Zachód Państwa Środka za głównego przeciwnika ideologicznego, wzmocnionymi ponadto sankcjami za doprowadzenie do masakry na Planu Tienanmen. Dodatkową okolicznością, jaka wymusiła zmianę sposobu myślenia elit chińskich w kategoriach geopolityki i geostrategii była pierwsza wojna w Zatoce Perskiej, która ujawniła rozmiar militarnej supremacji USA nad resztą świata. Zobligowało to Pekin do podjęcia wojskowej modernizacji na szeroką skalę1. Polityka administracji Billa Clintona wobec Chin charakteryzowała się równoległym ustępowaniem Pekinowi w określonych kwestiach i próbami utrzymania dotychczasowej przewagi Stanów Zjednoczonych w innych obszarach. Zagadnieniem, do którego Stany Zjednoczone przestały przywiązywać tak dużą wagę, była z pewnością kwestia przestrzegania praw człowieka w Chinach. Aktualne pozostały co prawda działania polegające na 1 M. Kaczmarski, Polityka wobec Azji Wschodniej, [w:] Polityka zagraniczna USA po zimnej wojnie (red. J. Zając.), Toruń 2005, s

6 wnoszeniu skarg do Komisji Praw Człowieka ONZ czy też werbalne potępienia (zwłaszcza ze strony Kongresu), jednak realny skutek mogły przynieść tylko sankcje gospodarcze2. Tymczasem administracja Clintona w 1993 roku zdecydowała o oddzieleniu zagadnień praw człowieka od kwestii stosunków handlowych z Chinami, do końca kadencji sukcesywnie decydując o przedłużaniu klauzuli najwyższego uprzywilejowania dla Państwa Środka. Zarazem USA pozbawiły się możliwości nacisku, wyrażając zgodę na rozpoczęcie negocjacji Chin w sprawie przystąpienia do Światowej Organizacji Handlu, które ostatecznie dokonało się w 2001 roku3. Głównym środkiem powstrzymywania Pekinu było angażowanie się Stanów Zjednoczonych w kwestię tajwańską. Politykę USA wobec napięć w Cieśninie Tajwańskiej cechuje dychotomia. Z jednej strony, począwszy od 1979 roku, Amerykanie potwierdzają swoją politykę trzech nie, tj. nie dla niepodległości Tajwanu, nie dla dwóch Chin i nie dla członkostwa Taipei w organizacjach międzynarodowych, których członkami są państwa. Zarazem, na mocy uchwalonego w tym samym roku przez Kongres Taiwan Relations Act USA zobowiązały się do obrony wyspy w razie chińskiego ataku4. Przełomowym momentem w amerykańskiej polityce wobec Tajwanu był wrzesień 1992 roku, kiedy to prezydent George H.W.Bush zdecydował o zniesieniu 10-letniego embarga na sprzedaż broni na wyspę. Ta decyzja i kontrakty zbrojeniowe, które za nią poszły, umocniły amerykańskie gwarancje bezpieczeństwa dla Taipei. Egzemplifikacją zdecydowanej postawy USA wobec kwestii tajwańskiej były działania podjęte przez administrację Billa Clintona w 1996 roku wobec agresywnych manewrów chińskiej marynarki wojennej wokół wyspy5. Prezydent nakazał wysłanie w rejon Cieśniny Tajwańskiej dwóch zespołów lotniskowców, co skutecznie ustabilizowało sytuację. Steven Mosher poddaje jednak krytyce ówczesne działania administracji, stwierdzając, iż znacznie skuteczniejsze byłoby poinformowanie Pekinu, że jeśli jeszcze raz dopuści się takich jawnych aktów agresji, Stany Zjednoczone natychmiast uznają demokratyczny rząd Tajwanu. Autor wskazuje na konieczność wyperswadowania Chinom, iż próby użycia siły wobec Taipei przyniosą skutek odwrotny od zamierzonego, bowiem podniosą międzynarodowy status wyspy6. Wobec problemu koreańskiego politykę obu mocarstw również cechowały rozbieżności. Mimo iż ChRL w 1992 roku nawiązało stosunki z Koreą Południową, przyjmując politykę równowagi z obydwoma państwami koreańskimi, to w dalszym ciągu nie było skłonne ulegać naciskom Stanów Zjednoczonych w kwestii sankcji wobec Phenianu. Było to 2 Chiny co pewien czas wykonywały pojednawcze gesty, jak np. podpisanie dwóch podstawowych paktów praw człowieka przed wizytą Jiang Zemina w Waszyngtonie w 1997 r., jednak nie niosły one za sobą faktycznych następstw w działaniach władz w Pekinie. Zob. J. Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych , Warszawa 2007, s W zamian Stany Zjednoczone wymusiły na Chinach podjęcie działań umożliwiających lepszą ochronę własności intelektualnej, a także szersze otwarcie rynku dla przedsiębiorstw amerykańskich. 4 Należy zauważyć, iż wśród amerykańskich polityków istnieją różnice zdań w kwestii reakcji na ewentualny chiński atak na Tajwan. Zazwyczaj Kongres pozostaje na bardziej pryncypialnym stanowisku niż władza wykonawcza, co uwidoczniło się m.in. w uchwaleniu 16 października 1999 roku ustawy wzmacniającej gwarancje bezpieczeństwa ze strony USA. Zarazem jednak Amerykanie skutecznie powstrzymują Taipei przed ogłoszeniem niepodległości, argumentując, iż wówczas nie podejmą kontrakcji militarnej w razie chińskiego zagrożenia. Korzystnym dla Stanów Zjednoczonych jest utrzymywanie się status quo, pozwalającego trzymać Pekin w strategicznym szachu, a zarazem nie narażać się na konflikt zbrojny. 5 Miały one na celu wywarcie presji na mieszkańców Tajwanu, by, w kontekście odbywających się wówczas wyborów prezydenckich, nie popierali opcji niepodległościowych. 6 S. W. Mosher, Hegemon. Droga Chin do dominacji, Warszawa 2007, s

7 spowodowane przyjętą strategią, zakładającą utrzymanie Korei Północnej w swojej strefie wpływów, niedopuszczenie do upadku obecnego reżimu i blokowanie zjednoczenia półwyspu7. Zarazem jednak Pekin nie dążył do zaognienia sytuacji wokół programu atomowego KRL-D, czego dowodem było włączenie się do negocjacji w 1997 roku wraz z Seulem i Waszyngtonem. Warto również zwrócić uwagę na politykę Stanów Zjednoczonych wobec Japonii. Była ona powodowana chęcią zwiększenia roli Tokio w regionie, a tym samym zrównoważenia dwustronnego sojuszu, potwierdzanego w dokumentach, takich jak Wspólna deklaracja Japonii i USA w sprawie bezpieczeństwa sojusz XXI wieku z 17 kwietnia 1996 roku czy też, podpisana rok później, umowa regulująca podział zadań między oboma państwami na wypadek konfliktu zbrojnego w regionie. Dowodem na trwałość amerykańsko-japońskiego sojuszu było rozpoczęcie w 1999 roku współpracy w dziedzinie badań i rozwoju systemów przeciwrakietowych8. Kontekst globalny stosunków dwustronnych w XXI wieku Pierwszym znaczącym wydarzeniem we wzajemnych relacjach w czasie prezydentury George a W.Busha było zderzenie samolotów obu państw nad wybrzeżem Chin, które zaowocowało próbą sił w kwestii zwrotu amerykańskiej załogi wraz z maszyną (ostatecznie doszło do tego, a Bush jedynie wyraził ubolewanie, nie przepraszając za śmierć chińskiego pilota). Ponadto amerykański prezydent zaostrzył retorykę względem Państwa Środka w stosunku do postawy swojego poprzednika. Mimo początkowych zadrażnień, a także, wynikającego z szerszego spojrzenia, prawdopodobnego konfliktu obu mocarstw o hegemonię9, stosunki amerykańsko-chińskie w czasie prezydentury Busha należy zaklasyfikować jako poprawne. Najistotniejszym przyczynkiem do tego był fakt istnienia zwiększających się współzależności ekonomicznych pomiędzy tymi państwami. Proces ten jest strategicznie niekorzystny dla USA, gdyż Chińczycy, kupując obligacje rządu Stanów Zjednoczonych, w coraz większym stopniu finansują amerykański dług publiczny. Z kolei niska wartość jena w stosunku do dolara powoduje dużą nadwyżkę chińskiego eksportu we wzajemnym handlu. Efektem tych tendencji jest swoisty paradoks, ponieważ wojna w Iraku była opłacana, de facto, właśnie przez Państwo Środka10. Pośrednim efektem powyższych zjawisk była amerykańska zgoda na przyjęcie Chin do Światowej Organizacji Handlu w 2001 r., a także poszanowanie chińskich interesów w sprawie Korei Północnej oraz Iranu. Istotnym aspektem kryzysu finansowego, który dotknął USA, było podważenie zaufania do dolara amerykańskiego jako waluty światowej. Pomyślną dla Stanów Zjednoczonych okolicznością było jednak to, iż Chiny nie zdecydowały się na rezygnację z dolara 7 J. Szczudlik-Tatar, Stanowisko Chin wobec próby atomowej w Korei Północnej, Biuletyn PISM nr 40 (572), M. Kaczmarski, op.cit., s Benjamin Barber słusznie wskazuje na zapis w Narodowej Strategii Bezpieczeństwa z roku 2002, mówiący iż USA nie mogą dopuścić, by jakiekolwiek inne mocarstwo uzyskało pozycję równą tej, którą miała Ameryka po upadku Związku Radzieckiego. Barber zwraca uwagę na militarny aspekt tej materii i wskazuje, iż obok nowej doktryny prewencji, w koncepcjach Busha mieliśmy również do czynienia ze starą doktryną odstraszania. Zob. B. R. Barber, Imperium strachu. Wojna, terroryzm i demokracja, Warszawa 2005, s D. S. Zbytek, Azjatycka szachownica, Warszawa 2008, s

8 jako głównej waluty rezerwowej11. Było to uwarunkowane faktem, iż Pekin jest głównym beneficjentem światowego (tj. w znacznym stopniu amerykańskiego) popytu. Kondycja gospodarcza Państwa Środka w bardzo dużej mierze zależy od eksportu, co jest postrzegane przez decydentów chińskich jako zagrożenie12. Wzajemne uzależnienie ekonomiczne Stanów Zjednoczonych i Chin zmusza oba państwa do prowadzenia polityki nienacechowanej chęcią zdestabilizowania sytuacji konkurenta i w tym względzie nie należy się spodziewać zmian, przynajmniej w ciągu najbliższych lat. W perspektywie długookresowej rywalizacja obu mocarstw na polu ekonomicznym może stanowić decydujący czynnik w walce o hegemonię w Azji Południowo- Wschodniej, a potencjalnie także na innych obszarach. Będzie ona dla USA istotniejsza niż obecna recesja, której skutki powoli mijają. Zarazem jednak ewentualne strukturalne zmiany przeprowadzone w efekcie kryzysu w amerykańskiej gospodarce mogą znacząco wpłynąć na współzawodnictwo z Chinami13. Analizując kontekst militarny wzajemnych relacji należy zwrócić szczególną uwagę na kilka kwestii. Mimo wyraźnego progresu wydatków ChRL na zbrojenia, Stany Zjednoczone utrzymały w tym względzie wyraźną przewagę nad Państwem Środka14. USA ustępują Chinom jeśli chodzi o liczbę żołnierzy (1 546 tys. przy tys. Chin), jednak mają nad Pekinem niekwestionowaną przewagę w ważniejszej klasyfikacji. Utrzymując w posiadaniu ok głowic nuklearnych, Stany Zjednoczone nie są poważnie zagrożone poprzez chiński arsenał, liczący ok. 300 głowic (przy czym trudno oszacować liczbę głowic możliwych do użycia w razie konfliktu zbrojnego). USA są zdolne do zneutralizowania potencjału atomowego Chin, same pozostając władne wyprowadzać uderzenia za pomocą okrętów podwodnych, przystosowanych do przenoszenia głowic. Armia chińska nie dysponuje z kolei pełnym wachlarzem środków przenoszenia broni atomowej. Mimo iż doktryna nuklearna ChRL zakłada dysponowanie zarówno wyrzutniami lądowymi, jak i przystosowanymi do przenoszenia ładunków samolotami oraz łodziami podwodnymi, jak dotąd Pekinowi nie udało się ukończyć budowy rzeczonego okrętu, który stanowi najskuteczniejsze narzędzie odstraszające. Przeszkodą jest brak kompetencji technologicznych oraz bardzo wysoki koszt projektu Chiński minister: Nikt nie mówi o porzucaniu dolara, minister Nikt_nie_mowi_o_porzuceniu_dolara.html, z dnia Edward Haliżak wskazuje na dwa istotne zagrożenia wynikające z chińskiej struktury handlu międzynarodowego. Według danych Światowej Organizacji Handlu, eksport państw azjatyckich do Chin jest niemal w całości realizowany poprzez specjalny region administracyjny Hongkongu. Położenie Hongkongu czyni go zaś wrażliwym na wszelkiego rodzaju blokady handlowe, które mogą być podjęte w razie ewentualnego konfliktu. Jako drugie zagrożenie Haliżak wskazuje na możliwość wojny handlowej i wprowadzenia sankcji ekonomicznych przez USA lub Unię Europejską. Chiny uznają tę groźbę za realną, gdyż USA oficjalnie nie uznają chińskiej gospodarki za rynkową, wobec tego są w stanie łatwo nałożyć cła retorsyjne lub wprowadzić postępowanie antydumpingowe wobec chińskich towarów. Zob. E. Haliżak, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa, Warszawa 2007, s Przykładowo część ekonomistów uważa, że problemem gospodarki USA nie jest niedowartościowany juan, ale słabnąca konkurencyjność własnego przemysłu. Gdyby Waszyngton zdecydował się na posunięcia radykalne i doszłoby do obłożenia wysokim cłem chińskich towarów, to zastąpią je nie produkty rodzime, lecz wietnamskie, indyjskie, tajskie czy brazylijskie. Za: W. Gadomski, Wojna walutowa dolara z juanem, Gazeta Wyborcza, Przykładowo w 2005 roku wydatki Ameryki na cele obronne wyniosły 495 mld USD, zaś Chin 99,5 mld USD. 15 D. S. Zbytek, op.cit, s

9 Z kolei sposobem na powstrzymywanie szybkiego wzrostu potencjału militarnego Pekinu był ze strony USA skuteczny nacisk na europejskich sojuszników, by ci nie znosili embarga na dostawy broni do Państwa Środka, nałożonego po masakrze na Placu Tiananmen. Tym samym Chińczycy skazani byli na importowanie broni z Rosji, która nie jest skłonna udostępniać Pekinowi najnowszej technologii, zdając sobie sprawę z osłabiania takimi działaniami własnej pozycji strategicznej w Azji16. Zbigniew Brzeziński zauważa jednak, iż sukcesy administracji Busha w uregulowaniu stosunków z Chinami na niwie gospodarczej i utrzymywanie przewagi militarnej, nie mogą przesłonić faktu, że już w połowie prezydentury Busha chińska i rosyjska polityka zagraniczna w najpoważniejszych kwestiach były bliższe sobie niż polityce amerykańskiej 17. Jedną z takich kwestii był bez wątpienia sprzeciw Moskwy i Pekinu wobec amerykańskich planów zbudowania systemu obrony przeciwrakietowej. Dla Chin system ów stanowiłby realne zagrożenie, ponieważ mógłby zneutralizować niezbyt liczne chińskie siły jądrowe18. Kwestia tajwańska Kwestią sporną pomiędzy USA i ChRL jest status Tajwanu. Stany Zjednoczone pozostają przy stanowisku obrony wyspy w razie chińskiej agresji, sprzedając zarazem Taipei duże ilości broni. Pekin z kolei konsekwentnie stosuje w przytaczanej kwestii politykę jedności Chin, nie próbując jednak siłą doprowadzić do zaanektowania Tajwanu19. Chińczycy są wszakże przygotowani na wypadek wzmocnienia tendencji niepodległościowych na wyspie (m.in. dokonują wzmocnień tych formacji wojskowych, które znalazłyby zastosowanie w ewentualnym konflikcie w Cieśninie Tajwańskiej, takich jak np. nowoczesna flota podwodna). Dla Państwa Środka niezależność Tajwanu, obok kwestii prestiżowych, geopolitycznych i historycznych (na wyspę uciekły pokonane w wojnie domowej siły nacjonalistyczne), jest kłopotliwa również z tego powodu, iż demokratyczny model rządów na wyspie stanowi niepożądany przykład dla obywateli ChRL20. W kontekście sporu o Tajwan Chiny są postrzegane przez USA jako główne zagrożenie w potencjalnym konflikcie natury symetrycznej. Dowodem może być choćby raport z czteroletniego przeglądu obronnego Stanów Zjednoczonych opublikowany w 2006 roku, którego jedną z zasadniczych tez była konieczność radykalnego zwiększenia liczby okrętów wojennych (szczególnie lotniskowców) na Pacyfiku21. Mimo to, analizując przewagi omawianych państw, Edward Haliżak nadal postrzega Stany Zjednoczone jako mocarstwo morskie22. Wskazuje, iż USA za pomocą floty oraz sił powietrznych jeszcze przez długi czas będzie kontrolować akweny w całej Azji Wschod- 16 A. Bryc, Rosja w XXI wieku. Gracz światowy czy koniec gry?, Warszawa 2008, s Z. Brzeziński, Druga szansa, Warszawa 2008, s M. Kaczmarski, Rosja na rozdrożu. Polityka zagraniczna Władimira Putina, Warszawa 2006, s J. Fenby, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, Kraków 2009, s E. Haliżak, Polityka i strategia Chin w kształtowaniu międzynarodowego bezpieczeństwa, Warszawa 2007, s J. Dołęga, Kierunki polityki obronnej Stanów Zjednoczonych. Perspektywy, Biuletyn PISM nr 15 (355), USA posiadają bazy floty w Japonii, Korei Południowej i Australii oraz porozumienia o korzystaniu z portów w Singapurze, Malezji, Brunei, Indonezji i na Filipinach. 9

10 niej. Ponadto zwraca uwagę na wyraźną przewagę strategiczną Ameryki w siłach nuklearnych, pozwalającą na skuteczne odstraszanie przy minimalnym ryzyku odwetu 23. Obecny prezydent Tajwanu Ma-Ying-jeou opiera swoją politykę na zasadach nie dla niepodległości i nie dla zjednoczenia, starając się zarazem ocieplić stosunki z Chinami. Wyrazem tej postawy było podpisanie przez oba podmioty w czerwcu br. układu o wolnym handlu. Ekonomista Liu Ho-tai ocenia tę umowę jako konieczną, podkreślając, że Tajwan musi się obronić jako gospodarka, by mógł zachować faktyczną suwerenność polityczną24. Polityka regionalna Sytuacja międzynarodowa w Azji Południowo-Wschodniej, którą zastała administracja George a W.Busha, nacechowana była wysokim stopniem skomplikowania, nie pozwalającym na swobodne formułowanie strategii przez nowe władze amerykańskie. Trafnie opisywał ją Francis Fukuyama stwierdzając, że: Korea Północna stała się głównym krótkofalowym zagrożeniem dla bezpieczeństwa regionu; Chiny są zagrożeniem długofalowym, ale na razie mogą okazać się pomocne w sprawie koreańskiej; Korea Południowa zbliżyła się do Północnej i oddaliła od Stanów Zjednoczonych, a Japonia próbuje wykorzystać sojusz z USA dla zrównoważenia Chin i Korei Północnej 25. Wpływ na stosunki z Chinami miało niewątpliwie zacieśnienie sojuszu Stanów Zjednoczonych z Japonią oraz intensyfikacja kontaktów z Indiami. Istotne stało się zwłaszcza to drugie zagadnienie, z racji na dynamiczny wzrost potencjału ekonomicznego Indii, który pociąga za sobą również wzmocnienie polityczne i militarne najludniejszej demokracji świata. W 2004 roku, uwieńczając sukcesem trzyletnie negocjacje, Bush wraz z premierem Atalem Bihari Vajpayee, ogłosili rozwój strategicznego partnerstwa, uwzględniającego również dziedzinę obrony przeciwrakietowej. Najbardziej znaczącą amerykańską decyzją było zniesienie sprzeciwu wobec indyjskiego programu atomowego, mimo że, jak stwierdza Zbigniew Brzeziński: Kraj ten nie spełniał wymogów traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej przyjętych przez pięć wymienionych w nim mocarstw posiadających taką broń 26. W 2006 roku zawarto umowę umożliwiającą współpracę w dziedzinie energii jądrowej, a także, sfinalizowane w dwa lata później porozumienie nuklearne, zaakceptowane przez MAEA i Grupę Dostawców Nuklearnych (NSG)27. Nastąpił również intensywny rozwój współpracy w dziedzinie dostaw amerykańskiego sprzętu wojskowego, w tym nowoczesnych radarów E. Haliżak, Zmiana układu sił USA-Chiny a transformacja porządku międzynarodowego, Warszawa 2005, s M. Kruczkowska, Tajwan bliżej Chin, Gazeta Wyborcza, F. Fukuyama, Ameryka na rozdrożu. Demokracja, władza i dziedzictwo neokonserwatyzmu, Poznań 2006, s Z. Brzeziński. op.cit., s J. Zajączkowski, Rola Azji Południowej i Wschodniej w strategii międzynarodowej USA, [w:] K.A.Kłosiński op.cit., s Nie oznacza to, iż w stosunkach wzajemnych nie pojawiały się sprzeczności. Dotyczyły one m.in. wsparcia Stanów Zjednoczonych dla Pakistanu (w tym zapowiedzi sprzedaży myśliwców F-16), braku zgody Amerykanów na postanowienia dotyczące liberalizacji rolnictwa i usług w negocjacjach w ramach WTO czy też współpracy energetycznej Indii z Iranem. Delhi twierdziło, iż USA w hegemoniczny sposób ograniczają rolę Indii w środowisku międzynarodowym, choćby nie udzielając poparcia w kwestii uzyskania przez nie stałego miejsca w RB ONZ. Zob. J. Zajączkowski, Indie w stosunkach międzynarodo- 10

11 Wzmocnieniu partnerstwa z Indiami towarzyszyła zarazem zmiana polityki wobec ich konkurenta w regionie Pakistanu. Była ona uwarunkowana koniecznością zdobycia sprzymierzeńców przy okazji rozprawy z afgańskimi Talibami, zaś pakistański reżim gen. Perveza Musharaafa miał największe możliwości wpływu na sytuację w Afganistanie. Islamabad został zatem nagrodzony za lojalną wobec USA postawę dużymi kwotami dotacji, a także statusem major non-nato ally (głównego amerykańskiego sojusznika spoza NATO)29. Warto zaznaczyć, iż wcześniej Pakistan pełnił rolę satelicką wobec Chin, które wykorzystywały wpływ na władze w Islamabadzie do szachowania Indii. Japonia, w przeciwieństwie do Indii, jest obecnie uznawana za państwo będące raczej w fazie stagnacji niż dynamicznego rozwoju30. Stąd też przywódcy Kraju Kwitnącej Wiśni są zdeterminowani, by utrzymywać sojusze z silniejszymi podmiotami w celu równoważenia potęgi Chin. Zarazem jednak Tokio nie chciało jednostronnie polegać na Stanach Zjednoczonych, stąd też podjęło próby przełamania impasu w stosunkach z Rosją. Okazały się one jednak nieskuteczne w obliczu nieumiejętności rozwiązania sporu terytorialnego o Wyspy Kurylskie31. Tokio pozostało zatem przy ścisłym sojuszu z Amerykanami, ignorując lub umieszczając na planie dalszym kontrowersyjne kwestie, w tym rozmieszczenie helikopterowej amerykańskiej bazy Futenma na Okinawie, wywołujące protesty mieszkańców wyspy. Mimo iż część japońskiej elity politycznej (ciesząca się znacznym poparciem społecznym) dążyła do likwidacji bazy, a nawet wyprowadzenia wojsk USA z Japonii, uzasadnianego potrzebą większej samodzielności i integracji politycznej z Azją, o losie Futenmy przeważyły względy natury strategicznej. W zasięgu operacji prowadzonych z bazy znajdują się bowiem tereny Chin, Tajwanu i obu Korei. Japonia zaś czuła się zagrożona nie tylko poprzez Pekin, ale także działania Pjongjangu32. Ponadto w 2007 r. dwukrotnie przeprowadzono wspólne manewry morskie USA i Japonii z udziałem okrętów Indii oraz Australii. Skłoniły one niektórych analityków do sformułowania koncepcji, iż powstaje swoiste azjatyckie NATO, czyli sojusz między tymi czterema demokratycznymi państwami33. Wydaje się, iż jest to nieco przedwczesny osąd, choć z pewnością strategia Stanów Zjednoczonych w tym regionie ma na celu ograniczenie potęgi Chin z pomocą innych państw34. wych, Warszawa 2008, s R. Włoch, op.cit., s W sierpniu 2010 r. ujawniono dane mówiące, iż miejsce Japonii jako drugiej gospodarki świata zajęły Chiny. W dalszym ciągu jednak, jeśli chodzi o wartość PKB per capita Państwo Środka zdecydowanie ustępuje azjatyckiemu konkurentowi na statystycznego Chińczyka wypada 3,6 tys. dol., na Japończyka 37,8 tys. dol. Przeciętny dochód mieszkańca USA to 42,2 tys. dol. Za: M. Kruczkowska, Chiny przegoniły Japonię, Gazeta Wyborcza, A. Kirpsza, Rosyjsko-japoński spór o Wyspy Kurylskie z perspektywy konstruktywistycznej, [w:] Pojedynek o hegemonię w podwubiegunowym świecie, (red. P. Sosnowski, W. Wesołowski), Warszawa 2010, s J. Szczudlik-Tatar, Problem bazy Futenma na Okinawie w stosunkach amerykańsko-japońskich, Biuletyn PISM nr 67 (675), Sceptycznie do tej kwestii podchodzą Zbigniew Brzeziński i Brent Scowcroft, uznając, iż sojusz amerykańsko-indyjski nie został przez USA przemyślany ze strategicznego punktu widzenia. Szczególną wagę przypisują potencjalnej możliwości rozbudowy arsenału jądrowego przez Hindusów (dzięki amerykańskiej pomocy), który mógłby wywołać analogiczną reakcję ze strony Chin, dotychczas realizujących praktykę minimalnego odstraszania nuklearnego. Zob. Z. Brzeziński, B. Scowcroft, Ameryka i świat, Łódź 2009, s Steven Mosher zaleca USA pozyskiwanie jak największej ilości sojuszników oraz rozbudowę baz amerykańskich w Azji Południowo-Wschodniej i powstawanie nowych, tak by utwierdzić państwa za- 11

12 Należy zwrócić uwagę, iż równolegle do amerykańskiego zaangażowania w Azji Środkowej, które nastąpiło po 11 września 2001 roku również Chiny podjęły walkę o wpływy w tamtym rejonie. W czerwcu 2001 roku powołana została Szanghajska Organizacja Współpracy, za pomocą której Pekin realizuje swoje interesy względem takich państw jak: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Uzbekistan, zwłaszcza na polu zapewnienia sobie dostaw surowców energetycznych. Pekin był zaniepokojony geopolityczną ekspansją Amerykanów w środkowoazjatyckich republikach i dążył do ukrócenia obecności wojsk amerykańskich w regionie. Szczególną uwagę zwracano na bazę Manas, znajdującą się zaledwie 200 mil od granicy między Chinami a Kirgistanem. Jednakże równie istotną dla Pekinu kwestią było zagrożenie infiltracją muzułmańskich fundamentalistów, która mogłaby zdestabilizować region Sinciang, zagrożony ujgurskim separatyzmem. Chiny były skłonne nie naciskać zbyt mocno na władze w Biszkeku, ponieważ obecność Amerykanów zapobiegała rozprzestrzenianiu się wpływów radykalnych islamistów uwzględniając interesy gospodarcze Państwa Środka35. Rywalizacja w Afryce XXI wiek stał się dla ChRL czasem intensywnej ekspansji na kontynencie afrykańskim. W odróżnieniu od Stanów Zjednoczonych bądź krajów Unii Europejskiej, Chiny nie uzależniają przyznawania pomocy gospodarczej biednym państwom Afryki od tego czy dotrzymują one standardów dotyczących demokracji i rządów prawa. Postawa taka spotyka się z krytyką Zachodu, zwłaszcza w kontekście chińskiego wsparcia dla takich państw jak Zimbabwe Roberta Mugabego czy też Sudan, przez który przetaczają się czystki dokonywane przez nielegalne milicje. Protesty wzbudza również intensywna eksploatacja afrykańskich surowców, zwłaszcza zaś podpisywanie długoletnich kontraktów na ich dostawy do Chin. Zwolennicy chińskiego zaangażowania w Afryce odpowiadają, iż przynosi ono rozwój gospodarczy oraz rozbudowę infrastruktury w postaci nowych dróg, szkół i szpitali, natomiast zachodnie zarzuty dotyczące grabieżczej polityki wobec zasobów naturalnych i dewastacji środowiska są wyrazem neokolonialnego podejścia i pragnienia uzyskania bogactw dla siebie. Nie można zaprzeczyć, iż aktywność Chin w Afryce przyczyniła się do wzrostu zainteresowania tym kontynentem również ze strony pozostałych mocarstw USA, UE i Indii. Faktem jest też, że niezależnie od preferowanej przez afrykańskich satrapów metody oddzielenia polityki od umów gospodarczych, chińskie firmy są w stanie wykonać większość inwestycji na podobnym poziomie jak przedsiębiorstwa zachodnie, natomiast w znacznie krótszym czasie. Reakcją na intensywne działania Chin o charakterze dyplomacji ekonomicznej na kontynencie afrykańskim było powołanie przez administrację Busha w lutym 2007 r. AFRI- COM-u, czyli Amerykańskiego Dowództwa w Afryce. Wywołało ono przychylne reakcje większości państw afrykańskich liczących na znaczniejsze wsparcie wojskowe ze strony Stanów Zjednoczonych. Część obserwatorów postrzegała jednak utworzenie AFRICOM -u jako wyrazu neokolonialnych tendencji w polityce Stanów Zjednoczonych, twierdząc, że głównym zadaniem Dowództwa ma być ochrona interesów naftowych USA36. grożone wzrostem potęgi Chin w przekonaniu, że Stany Zjednoczone nie porzucą spraw regionu na rzecz współpracy z Pekinem. Zob. S. Mosher, op.cit., s R. Weitz, Chiny, USA, Rosja spoglądają na Biszkek, z dnia K. Zajączkowski, Afryka w polityce zagranicznej USA, [w:] K. A. Kłosiński: op.cit., s

13 Współdziałanie i rywalizacja na forum ONZ Ponieważ Chiny są członkiem stałym Rady Bezpieczeństwa Organizacji Narodów Zjednoczonych, bez ich poparcia, a w najlepszym wypadku braku weta, nie można podjąć w ramach ONZ decyzji uderzających w państwa takie jak Iran, prawdopodobnie dążący do wyprodukowania broni atomowej, Korea Północna czy Sudan. Tymczasem Chińczycy nie są skłonni do głosowania w Radzie Bezpieczeństwa przeciwko krajom, z którymi łączą ich interesy ekonomiczne, a Zachód nie dysponuje skutecznymi środkami nacisku, z pomocą których mógłby perswadować swoje stanowisko. Każdorazowo przyjęcie rezolucji wprowadzającej sankcje wobec wymienionych państw lub choćby potępiającej je, wymagało żmudnego osiągania kompromisów z Pekinem. Jednocześnie Chiny starają się zachować umiarkowanie w popieraniu reżimów, które zanadto narażają się społeczności międzynarodowej. Stąd to właśnie chińska dyplomacja pomagała zażegnać konflikt w Darfurze, Pekin powstrzymuje też od radykalnych posunięć dyktatorów Korei Północnej i Birmy, nie dążąc jednak do trwałego rozwiązania konfliktów w tych państwach. Zarazem ChRL stara się zdjąć z siebie odium kraju nastawionego agresywnie wobec swoich sąsiadów, m.in. poprzez współpracę na forum Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej. Prawa człowieka Na skutek wzrostu potęgi Chin znacznie zmniejszyły się możliwości i chęci krytykowania Państwa Środka w kontekście łamania praw człowieka. Znamienną była kompromitująca postawa zachodnich gigantów informatycznych, które w imię potencjalnych pokaźnych zysków na chińskim rynku, zgadzały się na wszechstronną współpracę z władzami. Szczególnie skandalicznymi były wypadki podawania przez Yahoo bądź Google informacji pozwalających na zlokalizowanie i uwięzienie chińskich opozycjonistów. Niedawno we władzach powyższych podmiotów pojawiła się refleksja, iż być może należy w swoim postępowaniu w większym stopniu skupić się na kwestiach etycznych. Stało się to jednak dopiero po cyber-atakach na serwisy Google w USA, wystosowanych przez chińskich hakerów, prawdopodobnie przy cichym poparciu rządu37. Mimo licznych apeli prezydent Bush nie odrzucił zaproszenia na ceremonię otwarcia Igrzysk Olimpijskich w Pekinie w 2008 roku, pomimo że kilka miesięcy wcześniej w stolicy Tybetu Lhasie wybuchły zamieszki na dużą skalę, prawdopodobnie brutalnie spacyfikowane i owocujące trwałymi represjami. Jedynymi przejawami wsparcia dla represjonowanej mniejszości tybetańskiej są rzadkie i nienagłaśniane spotkania amerykańskich polityków z Dalajlamą38. Ponadto chińskie władze zdyskontowały obecność pierwiastka fundamentalizmu religijnego w konflikcie z Ujgurami, skutecznie próbując włączyć walkę z nimi do światowej wojny z terroryzmem, podjętej po roku. Zakończenie Wzrost potęgi Chin spowodował, że Amerykanie, dotychczas czujący się pewnie jako gwarant stabilności i sui generis opiekun państw azjatyckich, musieli zmierzyć się z am- 37 M.Bosacki, USA idą na wojnę z Chinami, _z_chinami.html, z dnia Obama spotkał się z Dalajlamą, _z_dalajlama.html, z dnia

14 bicjami Państwa Środka sięgającymi wejścia w rolę samodzielnego hegemona w regionie. Czynnikiem, który w największym stopniu uwarunkował zmianę sytuacji politycznej w Azji Południowo-Wschodniej była gospodarka. Z jednej strony istotną kwestią stały się konsekwencje kryzysu, które Stany Zjednoczone odczuły zdecydowanie boleśniej niż Chiny, z drugiej zaś skutki długoterminowych procesów globalizacyjnych na świecie39. W kontekście stosunków bilateralnych, ich najbardziej znaczącym przejawem było to, iż Chiny stały się państwem, które kupując obligacje rządu USA w znacznym stopniu finansują amerykański deficyt budżetowy. Tym samym Waszyngton nie dysponuje swobodą w kształtowaniu stosunków z Pekinem, mając świadomość, iż ewentualne agresywne działania ekonomiczne Chińczyków (np. odejście od dolara na rzecz euro) mogą doprowadzić do krachu gospodarki amerykańskiej40. Amerykanie usilnie wywierają też nacisk na Chiny, by te zaprzestały praktyki sztucznego zaniżania kursu juana, umożliwiającej przedsiębiorcom Państwa Środka łatwiejszy eksport. Władze chińskie zdają sobie sprawę, iż będą musiały zezwolić na umocnienie swojej waluty, jednak chcą ten proces rozłożyć w czasie41. USA, nie będąc w stanie wywrzeć skutecznego nacisku na Chiny w wielu istotnych dla ładu międzynarodowego kwestiach, musiały skupić się na utrzymywaniu dotychczasowych aktywów, takich jak faktyczna niezależność Tajwanu, a także na podtrzymywaniu i szukaniu sojuszy (Japonia, Indie, Korea Południowa, Wietnam). Mimo osiągnięcia pewnych sukcesów w tej materii należy ocenić, że pierwsza dekada XXI stulecia geopolitycznie należała do Chin. Symbolem bezsilności Stanów Zjednoczonych stał się gest amerykańskich sportowców, którzy na uroczystości otwarcia igrzysk w 2008 r. honor niesienia flagi narodowej powierzyli pochodzącemu z Darfuru obywatelowi USA Lopezowi Lomongowi42. Pytaniem otwartym pozostaje: czy i kiedy Chiny będą w stanie uzyskać status mocarstwowy równy Stanom Zjednoczonym oraz jak wpłynie to na relacje obu państw? Konrad Seitz przewiduje, że USA będą musiały być gotowe na pełne włączenie Chin do krwiobiegu światowej gospodarki i polityki oraz zrobienie im miejsca na czele. Pekin z kolei będzie musiał uznać rolę Stanów Zjednoczonych jako mocarstwa czuwającego nad Azją Wschodnią oraz rozwiązywać konflikty z innymi państwami kontynentu w sposób pokojowy i na zasadach równouprawnienia43. Mimo oszałamiającego postępu osiąganego przez Państwo Środka w wielu wymiarach, chińscy przywódcy nadal borykają się z wieloma problemami, zarówno w polityce we- 39 Najnowszą kwestią sporną, która ujawniła się w stosunkach Pekinu z USA, Japonią i państwami Unii Europejskiej jest uzależnienie światowego przemysłu wykorzystującego metale ziem rzadkich od chińskiego eksportu tychże. Tymczasem Chiny zasugerowały możliwość wykorzystania tej zależności w polityce zagranicznej, wprowadzając nieformalne embargo na dostawy 17 pierwiastków do Japonii w okresie sporów terytorialnych z Tokio. Za: A. Kublik, Świat się łączy przeciw Chinom, Gazeta Wyborcza, Ken Miller wydaje się jednak słusznie zwracać uwagę, iż obie strony są zakładnikami wzajemnej polityki ekonomicznej, a Chiny nie wykonają pierwszego kroku w kierunku jej zmiany. K. Mille, Coping With China s Financial Power, Foreign Affairs July/August 2010, s Geng Xiao wskazuje, iż zanim kurs juana zostanie uwolniony Chiny muszą przejść wiele trudnych reform: rolną sektora energetycznego, państwowych przedsiębiorstw i zabezpieczenia społecznego. Konieczne będzie także wycofywanie subsydiów tak, by ceny na rynku wewnętrznym dostosowały się do poziomu światowego. Za: W. Gadomski, Wojna walutowa dolara z juanem, Gazeta Wyborcza, Znamiennym jest także afront, jakiego doznały USA w czasie dyskusji wielostronnych na klimatycznym szczycie w Kopenhadze. Licząc na współpracę Chin i wypracowanie consensusu w rozmowy osobiście zaangażował się prezydent Obama, natomiast Pekin przysłał tylko wiceministra spraw zagranicznych. 43 K. Seitz: Chiny-powrót olbrzyma, Warszawa 2008, s

15 wnętrznej44, jak i zagranicznej. Brak konieczności odpowiadania przed wyborcami przez Hu Jintao z pewnością korzystnie wpływa na możliwość realizowania długofalowej polityki państwa. Z drugiej strony niedobór wolności politycznych i nierespektowanie praw człowieka sprawiają, iż Chiny nie mogą liczyć na osiągnięcie statusu umożliwiającego globalne oddziaływanie również w sferze kulturowej, co jest jednym z wyznaczników potęgi supermocarstw. Artykuł jest rozwinięciem tematyki poruszanej w pracy dyplomowej autora. 44 Wśród istotnych wad chińskiego wzrostu wymienia się m.in.: mizerne rezultaty wprowadzania zielonych technologii (43% rzek monitorowanych przez państwo jest tak zanieczyszczone, że człowiek nie powinien mieć z nimi kontaktu, 16 spośród 20 najbardziej zanieczyszczonych miast świata to miasta chińskie), gigantyczną korupcję, nagminne gwałcenie własności intelektualnej, najwyższy na świecie wskaźnik samobójstw wśród kobiet oraz mieszkańców wsi. Niezwykle istotne jest także, jak długo jeszcze uda się utrzymać niskie koszty pracy w Chinach przyciągające zagranicznych inwestorów. Na skutek robotniczych protestów już dziś przedsiębiorcy przenoszą swoje fabryki z wybrzeża w głąb państwa, a częściowo także do Wietnamu czy Indonezji. Warto również zwrócić uwagę na kwestie starzenia się społeczeństw. Wg prognoz w Chinach już od 2015 r. zacznie spadać liczba pracujących poniżej 65. roku życia, zaś do roku 2050 liczba osób powyżej 65. roku życia wzrośnie trzykrotnie. Z kolei Stany Zjednoczone w prognozach demograficznych są traktowane znacznie łagodniej. Uważa się, iż w połowie XXI wieku USA będą młodszym społeczeństwem od większości krajów rozwijających się i o wiele młodszym od Chin. Zob. A. Lubowski, Mocarstwo czy beczka prochu?, Gazeta Wyborcza, ; T. C. Fishman, Świat w pułapce starości, Gazeta Wyborcza, XI.2010; A. Leszczyński, Fabryka świata na wulkanie, Gazeta Wyborcza,

16

17 Izabela Szatanek Na skraju przepaści. Stosunki amerykańsko-radzieckie podczas kubańskiego kryzysu rakietowego Kryzys kubański, nazywany też w historiografii radzieckiej kryzysem karaibskim, był najgroźniejszym konfliktem dyplomatycznym zimnej wojny pomiędzy dwoma ówczesnymi supermocarstwami Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. Żaden inny nie był tak poważny. Mógł bowiem doprowadzić do wojny nuklearnej, której wybuch przyniósłby katastrofalne skutki dla całego świata. Dwa wrogie obozy stanęły naprzeciwko siebie. Na szczęście, dzięki rozsądkowi obu przywódców, uniknięto konfrontacji zbrojnej. Oszczędzono tego ludzkości. Zaistniałą sytuację najlepiej obrazują słowa Johna Lewisa Gaddisa, który napisał, że kryzys kubański był: jedynym wypadkiem po II wojnie światowej, w którym przecięły się wszystkie najważniejsze obszary rywalizacji sowiecko-amerykańskiej: wyścig zbrojeń nuklearnych, [ ], sprzeczne aspiracje ideologiczne, konkurencja w Trzecim Świecie, stosunki z sojusznikami, wewnętrzne implikacje polityki zagranicznej i osobowości przywódców. Kryzys ten był czymś w rodzaju lejka, do którego nagle wszystko wpadło i się wymieszało. Na szczęście, po drugiej jego stronie nie czyhała żadna czarna dziura 1. Ale jak do tego wszystkiego doszło? Należy zacząć od początku. Od czasu II kryzysu berlińskiego przez blisko rok w stosunkach amerykańsko-radzieckich nie działo się nic, co mogłoby zagrozić pokojowi na świecie. Można powiedzieć, że atmosfera uległa zamrożeniu. Oficjalnie ani Amerykanie, ani Rosjanie nie podejmowali przeciwko sobie żadnych wrogich kroków. Jednak tak naprawdę obie strony nie próżnowały i przez cały ten czas nie ustawały w wysiłkach, by bronić swych interesów w różnych częściach świata. Takim zapalnym punktem w stosunkach pomiędzy oboma supermocarstwami stała się Kuba, która już od blisko trzech lat wymykała się z rąk Amerykanów. Przez Kreml została ona uznana za łakomy kąsek, a to na skutek fatalnie prowadzonej polityki zagranicznej wobec tej wyspy przez dyplomację USA, czego symbolem stała się spektakularna katastrofa w Zatoce Świń2. Inwazja w Zatoce Świń pozostawiła po sobie posmak upokorzenia u Amerykanów, zwłaszcza u ich prezydenta. John Fitzgerald Kennedy i jego administracja postanowili pozbyć się w jakiś sposób problemu, którym był dla nich Fidel Castro Ruz3. Nie chciano 1 D. A. Brugioni, Inwazja na Kubę, [w:] Zimna wojna, (red. Robert Cowley), Warszawa 2009, s Była to przygotowana przez Centralną Agencję Wywiadowczą inwazja 1400-tu kubańskich uchodźców w celu obalenia reżimu Fidela Castro. Akcja ta, opatrzona kryptonimem Operacja Zapata, miała miejsce 17-ego kwietnia 1961 roku. Zakończyła się ona jednak kompletnym niepowodzeniem z uwagi na nieotrzymanie wsparcia militarnego ze strony Waszyngtonu oraz brak pomocy ze strony miejscowej ludności na Kubie. 3 W związku z tym opracowano plan nazwany Operacja Mangusta. Jej nieoficjalnym celem miało być zamordowanie Fidela Castro, w czym CIA próbowała posłużyć się mafią. Gama pomysłów przechodziła ludzkie pojęcie. Brano tu pod uwagę tak pożałowania godne pomysły, jak np.: podrzucenie kubańskiemu premierowi zatrutych cygar, zatrutego pióra, dosypanie trucizny a nawet pozbawienie go brody, aby umniejszyć jego autorytet w społeczeństwie. Jakikolwiek komentarz do tych absurdów jest zbyteczny wg. The Church Committee, Assassination Planning out the plots: Cuba

18 pozostawić sprawy nierozstrzygniętej, m. in. ze względu na Republikanów, którzy na pewno zamierzali drążyć temat podczas mających się odbyć jesienią 1962 roku wyborów do Kongresu, a także w czasie wyborów prezydenckich w 1964 roku. Mogło to więc mieć katastrofalne skutki dla Demokratów. Liczono się też z amerykańską opinią publiczną, która podchodziła niechętnie i z obawą do socjalistycznego reżimu na Kubie. Do rozpętania psychozy w społeczeństwie przyczynili się zresztą przywódcy USA, którzy od początku zimnej wojny straszyli swój naród komunistami i ich chęcią zdobycia władzy nad światem4. Stanom Zjednoczonym zaczęło zależeć na doprowadzeniu do międzynarodowej izolacji Kuby. Podczas konferencji 22 stycznia 1962 roku, Organizacja Państw Amerykańskich uchwaliła rezolucję potępiającą socjalistyczną dyktaturę Castro i wykluczającą Kubę ze struktur tejże organizacji. To, a także embargo na handel z Kubą nałożone przez Stany Zjednoczone, sprawiło, że gospodarka wyspy była w coraz bardziej katastrofalnym stanie. Wiosną i latem 1962 roku amerykańska marynarka wojenna prowadziła manewry na Karaibach, prawdopodobnie na wypadek, gdyby Castro został jednak obalony lub zamordowany. To w zupełności utwierdziło kubańskiego przywódcę w przekonaniu, że rząd USA planuje kolejną inwazję. W obawie przed amerykańskim atakiem, El Comendante rozpoczął zabiegi o uzyskanie pomocy militarnej od ZSRR5. Sam Fidel Castro początkowo nie chciał u siebie rakiet nuklearnych. Uważał, że broń konwencjonalna całkowicie wystarczy, aby zapobiec inwazji. Chruszczow usilnie starał się go przekonać do swego pomysłu: Kiedy Castro i ja omawialiśmy ten problem, wciąż się kłóciliśmy. Nasza kłótnia była bardzo gorąca. Ale w końcu Fidel zgodził się ze mną 6. Dla radzieckiego premiera ochrona dyktatury Castro, jako przyczółka komunizmu na półkuli zachodniej, była bardzo ważna. Chruszczow uważał za swój obowiązek bronić socjalistycznego ustroju Kuby, gdyż jego klęska zahamowałaby rozwój ruchu rewolucyjnego na świecie, a komuniści w wielu krajach uznaliby, że Związek Radziecki jest zbyt słaby, aby stanąć w obronie sojuszników przeciwko amerykańskiemu imperializmowi. Chodziło zresztą nie tylko o ideologiczny pragmatyzm, ale była w tym także duża doza romantyzmu starego bolszewika, który całkowicie utożsamiał się z tym, co zaszło na dalekiej wyspie7. Castro po z dnia Inną częścią Mangusty był pomysł sabotowania Kuby przez niszczenie dużych ilości cukru, który był podstawowym towarem eksportowym wyspy wg Program Review by the Chief of Operations, Operation Mongoose (Lansdale), 18 January 1962, w: U.S., Department of State, Foreign relations of the United States , Volume X, Cuba, , Washington, DC. mongoose.htm, z dnia H. Brogan, John Fitzgerald Kennedy, Wrocław 2003, s J. L. Gaddis, Teraz już wiemy. Nowa historia zimnej wojny, Warszawa 1997, s W lipcu 1962 roku do Moskwy przybyła delegacja kubańska, której przewodniczył minister obrony Raul Castro. Goście brali udział w rozmowach z wysokimi przedstawicielami radzieckich sił zbrojnych, w tym także z Chruszczowem. Podczas spotkań omówiono szczegóły dostarczania i rozmieszczenia na Kubie rakiet średniego zasięgu z głowicami nuklearnymi. Od końca lipca zaczęły napływać na wyspę radzieckie dostawy broni oraz żołnierze Armii Czerwonej i specjaliści wojskowi. Aż do wybuchu kryzysu Rosjanie zorganizowali blisko sto takich transportów wg M. Smoleń, Stracone dekady. Historia ZSRR , Warszawa 1994, s Pełny opis z detalami, co i w jakich ilościach przewożono znajduje się w: R. Malinovsky and M. Zakharov, Memorandum on Deployment of Soviet Forces to Cuba, 24 May z dnia Cała operacja radziecka otrzymała nazwę Anadir. 6 N. S. Khrushchev, Khrushchev Remembers: The Last Testament, Boston 1974, s J. L. Gaddis, Teraz już wiemy, s

19 latach stwierdził: Nikita bardzo kochał Kubę. Można powiedzieć, że miał do niej emocjonalną słabość, ponieważ był człowiekiem o silnych przekonaniach politycznych 8. Inną z przyczyn był także narastający konflikt z Chinami o przewodnictwo w świecie socjalistycznym. Chruszczow chciał również umocnić swoją mocno nadwątloną, po wielu niepowodzeniach w polityce wewnętrznej kraju, pozycję w Politbiurze. Chodziło więc o wzrost autorytetu Związku Radzieckiego na arenie międzynarodowej oraz wzrost autorytetu Chruszczowa w gronie jego współpracowników. Ważne znaczenie odgrywała też zimnowojenna rywalizacja obu supermocarstw. Gdyby Stany Zjednoczone nie zdecydowały się na żadne posunięcie w związku z umieszczeniem radzieckich rakiet na Kubie, to osłabłaby pozycja USA w świecie i analogicznie wzrósłby prestiż Sowietów9. Najważniejszą kwestią była chyba jednak próba odegrania się na Amerykanach za to, że umieścili w pobliżu granic ZSRR, a dokładnie na terenie Turcji, rakiety z głowicami nuklearnymi. Już w 1958 roku Chruszczow skarżył się: Co pomyśleliby sobie Amerykanie, gdyby Rosjanie zbudowali bazy wojskowe w Meksyku, czy też w jakimś innym miejscu? 10 Sowiecki przywódca czuł się osobiście urażony faktem umieszczenia rakiet w Turcji i nie potrafił o tym zapomnieć. Podczas każdego pobytu na Krymie uświadamiał wszystkim swoim gościom istnienie na przeciwległym brzegu wycelowanych w jego daczę pocisków. Sam pomysł rewanżu narodził się podczas kolejnego pobytu Chruszczowa nad Morzem Czarnym, tym razem w Warnie, w Bułgarii11. Radzieckie rakiety na Kubie miały ochronić reżim Castro i upokorzyć Stany Zjednoczone. Świadczą o tym dobitnie słowa Chruszczowa: Teraz nareszcie dowiedzą się, jakie to uczucie, gdy nakierowane są na ciebie nieprzyjacielskie rakiety, nie zrobiliśmy nic ponadto, jak tylko daliśmy im skosztować ich własnego lekarstwa 12. Według słów Anatolija Gribkowa [rakiety średniego zasięgu] z terytorium ZSRR nie mogły dosięgnąć terytorium USA, ale rozmieszczone na Kubie, mogły stać się strategiczną bronią nuklearną 13. Braterska pomoc dla narodu kubańskiego mogłaby też służyć jako element przetargowy przy ewentualnych negocjacjach w sprawie usunięcia rakiet z Turcji. Uważano zresztą, że skoro Amerykanie utrzymują na Kubie wojsko (baza w Guantanamo), to dlaczego i Rosjanie nie mieliby tego robić tak byłoby przecież sprawiedliwie. Tym samym Stany Zjednoczone na własne życzenie, choć nieświadomie, zapędziły się w kozi róg, podając Chruszczowowi jak na tacy pomysł z rakietami. Jednakże Chruszczow popełnił dwa poważne błędy. Po pierwsze, nie zadowolił się wysłaniem na wyspę tylko broni konwencjonalnej. To wystarczyłoby do zabezpieczenia rządów Castro i postawienia prezydenta Kennedy ego w trudnej sytuacji politycznej. Drugim, jeszcze poważniejszym błędem, było staranne ukrywanie całej sprawy przed światem, tym bardziej, że dobrowolne przyjmowanie przez rząd kubański radzieckich rakiet nie było sprzeczne z międzynarodowymi normami prawnymi. Castro powiedział: Ostrzegałem Nikitę, że robienie tajemnicy będzie na rękę imperialistom 14. Tak też się stało. To, że Chruszczow od początku nie działał otwarcie, wykorzystał później Kennedy w swoich argumentach przeciwko akcji Związku Radzieckiego. Zadziwia również fakt, że podjęte 8 Idem, Zimna wojna. Historia podzielonego świata, Warszawa 2007, s T. C. Sorensen, Kennedy, New York 1965, s H. Brogan, op.cit., s A. Dobrynin, In Confidence: Moscow s Ambassador to America s Six Cold War Presidents ( ), New York 1995, s H. Brogan, op.cit., s Wywiad z Anatolijem Gribkowem w serialu CNN Cold War: episode 10: Cuba: edition.cnn.com/specials/cold.war/episodes/10/script.html z dnia R. Kennedy, Trzynaście dni. Wspomnienia z kryzysu kubańskiego, Warszawa 2003, s

20 przez niego działania mogły znacząco podkopać pozycję Kennedy ego. Zapewne doskonale zdawał sobie sprawę, że żaden inny człowiek na stanowisku amerykańskiego prezydenta nie byłby mu tak przychylny, jak właśnie John Fitzgerald Kennedy. W sierpniu 1962 roku w USA zaczęły szerzyć się pogłoski, że Rosjanie przewożą na Kubę duże ilości broni, a także specjalistów wojskowych. Informacjom tym nie dawano wiary, gdyż pochodziły z kręgów emigracji kubańskiej. Także dyrektor CIA, John McCone, twierdził, że istnieją dowody, iż Rosjanie budują na wyspie wyrzutnie rakiet ofensywnych. Tymczasem doradcy Kennedy ego i eksperci od spraw wschodnich stanowczo sprzeciwiali się tym rewelacjom, i to jeszcze dość długo: Sowieci nie posuną się tak daleko 15. W swoich twierdzeniach kierowali się faktem, że jak do tej pory, Sowieci trzymali broń atomową w granicach swojego państwa i nie wysyłali jej nawet do krajów Europy Wschodniej. Doradcy utrzymywali ponadto, że Związek Radziecki ograniczy się jedynie do wyposażenia Kuby w broń defensywną, ponieważ Rosjanie ewidentnie zdają sobie sprawę, iż broń ofensywna mogłaby sprowokować amerykańską inwazję na wyspę16. Sytuacja, jaka powstała wokół Kuby, zmusiła Biały Dom do bliższego zainteresowania się tą sprawą i podjęcia odpowiednich działań. Również Moskwa musiała zacząć reagować wobec narastających kontrowersji. 4 września 1962 roku doszło do spotkania radzieckiego ambasadora w USA, Anatolija Dobrynina z prokuratorem generalnym Robertem Kennedym. Podczas rozmowy ambasador przekazał bratu prezydenta zapewnienia Chruszczowa, że na Kubie nie zostaną rozmieszczone nie tylko rakiety ziemia-ziemia, ale też i żadna broń ofensywna. Kubańskie wojsko jest zaopatrywane jedynie w broń defensywną i nie zostaną podjęte żadne kroki mogące zagrozić zarówno bezpieczeństwu USA, jak i stosunkom amerykańsko-radzieckim. Ponadto Dobrynin twierdził, że z sympatii, jaką premier ZSRR darzy prezydenta Kennedy ego, nie chciałby mu zaszkodzić przed wyborami17. Tego samego dnia po południu prezydent wygłosił przemówienie, w którym ostrzegł, że jakakolwiek próba rozmieszczenia na Kubie broni defensywnej wywoła poważne konsekwencje18. W odpowiedzi, 11 września, Moskwa zapewniła, że nie zainstaluje ani na wyspie, ani nigdzie indziej, poza terytorium ZSRR, rakiet jądrowych. To samo napisał w prywatnym liście Chruszczow Kennedy emu września Waszyngton wydał bardziej stanowcze oświadczenie stwierdzające, iż zainstalowanie ofensywnej bazy wojskowej o znaczącym potencjale na Kubie zmusi USA do podjęcia wszelkich kroków mających 15 McCone, Memorandum of Discussion with Mr. McGeorge Bundy, Friday, October 5, 1962, w: CIA Documents on the Cuban Missile Crisis 1962, (red. M. McAuliffe) Washington 1992, s T. C. Sorensen, op.cit., s W tym czasie w USA trwała zaciekła kampania wyborcza. Do uszu kongresmenów i senatorów doszły już słuchy na temat zaopatrywania Kuby w radziecką broń. Republikanie wykorzystali sytuację, aby oskarżyć demokratyczną administrację o opieszałość i brak zainteresowania bezpieczeństwem kraju. Prym w formułowaniu zarzutów pod adresem prezydenta i jego współpracowników wiedli radykalni prawicowi senatorowie. Nawoływali oni do inwazji na Kubę, blokady wyspy lub rozpoczęcia jakiejś innej, bliżej niesprecyzowanej akcji wg Ibidem, s R. Kennedy, op.cit., s Statement by President John F. Kennedy on Cuba, September 4, 1962, (source): U. S., Department of State, Bulletin, Volume XLVII, No (September 24,1962), p jfkstate.htm z dnia Statement by Soviet Union that a US attack on Cuba would mean nuclear war, September 11, 1962, (source): New York Times, September 12, 1962, p z dnia Rosjanie tłumaczyli to tym, że zasięg rakiet jest wystarczający, aby osiągnąć zamierzony cel, odpalając je ze Związku Radzieckiego. W oświadczeniu dodano również, że owo stwierdzenie nie ma na celu zastraszenia kogokolwiek, a potwierdzać to miały oklepane frazesy, iż Związek Radziecki miłuje pokój i nie chce wojny. 20