IDENTYFIKACJA WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ I WYZWAŃ DLA BEZPIECZEŃSTWA ROZWOJU CYWILIZACYJNEGO W XXI WIEKU

Transkrypt

1 IDENTYFIKACJA WSPÓŁCZESNYCH ZAGROŻEŃ I WYZWAŃ DLA BEZPIECZEŃSTWA ROZWOJU CYWILIZACYJNEGO W XXI WIEKU Bezpieczeństwo narodowe jako dorobek społeczeństw demokratycznych stanowi środek zapewniający korzystanie przez każdą osobę z jej praw. 1 Jednocześnie, o czym przekonują nas doświadczenia historyczne, usprawiedliwiane się koniecznością zapewnienia bezpieczeństwa państwa, często stanowiło przypadki łamania praw człowieka i podstawowych wolności. Każda władza powierzona w określonym celu jest przez ten cel ograniczona. 2 Z tego Lockowskiego stwierdzenia można wywieźć także inne jego rozwinięcie, które sprowadza się do tego, że cel ten powinien ograniczać sprawujących władzę poprzez prawo, które stanowi nakaz i obowiązek kształtowania treści i formy tej umowy społecznej, co też powinno stanowić przedmiot badan naukowych. Generalnie konflikty i zagrożenia w globalnej polityce wypełniają funkcję integracyjną. Dzisiaj globalne zagrożenie wskazuje na brak możliwości przetrwania i w ten sposób otwiera drogę do globalnych działań 3, co ma zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania ponadnarodowych struktur. Fundamentalna wieloznaczność współczesnych zagrożeń polega na tym, że popychają one do działań, które przy wykorzystaniu narzędzi demokracji deklarują jej restrykcyjne ograniczenia. 4 Ci którzy w imię doraźnego bezpieczeństwa rezygnują z istotnych wolności nie zasługują ani na wolność ani na bezpieczeństwo. 5 Kluczowym zagadnieniem w rozpatrywanej sprawie jest brak legalnej definicji bezpieczeństwa państwa i zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa. Pojęcie bezpieczeństwo związane jest z bytem człowieka i jego formami współżycia w społeczności międzynarodowej, lokalnej oraz indywidualnie pojmowanej egzystencji. Termin ten używany jest w wielu dyscyplinach naukowych i przepisach prawa. Bezpieczeństwo jako stan pożądany i wartościowany pozytywnie jest przedmiotem licznych zabiegów człowieka. 6 7 Współczesne pojęcie bezpieczeństwa jest wieloznaczne. Polisemantyczność tego terminu i prawnych wobec niebezpieczeństwa elementów jest możliwa jedynie do odczytania w oparciu o standardy cywilizacyjne Współistnienie z innymi ośrodkami cywilizacyjnymi wynikać może jedynie z tożsamego pojmowania ideału wolności i równości zakorzenionej już w społeczeństwach o tradycji demokratycznej z rozbudowaną treścią społeczną. 11 Doświadczenia w tej sprawie zmaterializowane przepisami prawa stanowią efekt naukowych teorii, doktryn będących jednocześnie uogólnieniem zachodzących w rzeczywistości zjawisk i procesów. Opisany w publikacji problem określa przedmiot badań oraz przestrzeń czasową zakresu pracy i terenu badań. Ujęcie metodyczne przedmiotu rozważań wymaga rozwinięcia uzasadnienia dla zastosowanego operatu wyboru próby, przy założeniu, że anomalia występujące jako zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa rozwoju cywilizacyjnego w XXI wieku, mają obecnie powszechny charakter i do rozważenia pozostaje przyjęcie do realizacji, przy doborze próby, następujących etapów: a) zdefiniowanie podmiotu badań w obszarze militarnego i niemilitarnego bezpieczeństwa, b) określenie operatu wyboru i wielkości próby, c) określenie metody doboru i implementacja założeń, d) zbieranie danych, e) sprawdzenie poprawności doboru. Przy identyfikacji współczesnych zagrożeń i wyzwań dla bezpieczeństwa rozwoju cywilizacyjnego w XXI wieku, założono też możliwość: a) wyjaśnienia związków w ustalonych anomaliach jako zdań twierdzących lub pytających oraz elementów je kształtujących; b) ustalenia parametrów określonych elementów badanej struktury oraz ustalenie ich ilościowego oraz jakościowego wpływu na efektywność kształtowanego bezpieczeństwa. 1

2 I. WSPÓLCZENE ZAGROŻENIA ZEWNĘTRZNE Już w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 roku w rozdziale II zostały zidentyfikowane wyzwania oraz zagrożenia zewnętrzne i wewnętrzne dla bezpieczeństwa Polski, które w ujęciu systemowym obejmują koncepcję bezpieczeństwa narodowego, cele i zadania sektorowe. Ponadto przewidywane istotne zagrożenie dla militarnego i niemilitarnego bezpieczeństwa stanowić będą: ataki cybernetyczne; szpiegowanie w sieci oraz brak skutecznej ochrony centrów łączności, systemów rządowych. Koniecznym też dla kształtowania bezpieczeństwa będzie badanie zarządzania nim poprzez budowanie systemów wspomagania decyzji oraz systemów analiz ich poprawności poprzez standardy jakimi są: a) polityka (strategia); b) cele; c) identyfikacja szans i zagrożeń; d) ustalone odpowiedzialności; e) monitorowanie, audyty; f) ocena skuteczności; g) analiza i doskonalenie organizacji (aktualizacja celów). Ponadto według Huntingtona obecnie może dochodzić do poważnych konfliktów pomiędzy poszczególnymi cywilizacjami. Dowodzi, że w okresie po zakończeniu zimnej wojny, kiedy to przyczyną konfliktów były spory ideologiczne, na pierwsze miejsce powrócą spory kulturowe. Uważa on ponadto, że Cywilizacja Zachodu systematycznie traci swoje wpływy we współczesnym świecie. Aby zapobiec jej marginalizacji, musi dojść do pojednania i ściślejszej współpracy dwóch najważniejszych ogniw tej cywilizacji europy i Stanów Zjednoczonych. Według Huntingtona priorytetem współczesnej polityki międzynarodowej powinno być zażegnywanie konfliktów na granicach cywilizacji. 12 Większość państw jest heterogeniczna, to znaczy zamieszkują je co najmniej dwie grupy etniczne, rasowe bądź religijne. Występują w niektórych silne podziały międzykulturowe między przedstawicielami tej samej cywilizacji (była Czechsłowacja, obecnie kanada) lub podziały cywilizacyjne. Kraje, w których przebiegają linie podziałów międzycywilizacyjnych, Huntington nazywa rozszczepionymi. W odróżnieniu od państw rozszczepionych w krajach na rozdrożu występuje jedna dominująca kultura, która określa przynależność danego państwa do określonej cywilizacji, jednak przywódcy państwa chcą, aby znalazło się w obrębie innej. Główne cechy Zachodu odróżniające go od innych cywilizacji wytworzyły się przed modernizacją. Są to: filozofia grecka, prawo rzymskie, łacina i chrześcijaństwo. 13 Inne to rozdział władzy duchowej i doczesnej, rządy prawa, pluralizm społeczny, gremia przedstawicielskie, indywidualizm. Od XVIII wieku w konsekwencji rozwoju wiedzy naukowej i technicznej trwają na świecie procesy modernizacyjne według Huntingtona na modernizację składają się industralizacja, urbanizacja, alfabetyzacja, wyższy poziom wykształcenia, zamożności i mobilności społecznej. Umożliwiają one panowanie ludzi nad środowiskiem. 14 Najszybciej procesy te rozpoczęły się w cywilizacji zachodniej, ponieważ dotyczyły również środków transportu i techniki militarnej, umożliwiło to ekspansję polityczną Zachodu (m.in. kolonializm) na cywilizacje niezachodnie. Upowszechnianie się modernizacji naukowo-technicznej i dominacja Zachodu doprowadziły do powstania poglądu o powstawaniu cywilizacji uniwersalnej, której cywilizacje niezachodnie miały ulegać, przyjmując ideologię i instytucje Zachodu miały podlegać: 1. Westernizacji. Jednak w zetknięciu z Zachodem cywilizacje niezachodnie zareagowały głównie na trzy sposoby: odrzucając równocześnie modernizację i westernizację, przyjmując jedno i drugie (herodianizm) albo akceptując modernizację i odrzucając wartości zachodnie (reformizm). Przykładami państw, w których odrzucano i modernizację i westernizację, były w przeszłości Japonia i Chiny. 2. Przyjęcie modernizacji i westernizacji (Toynbee nazywa to herodianizmem) wychodzi z założenia, że modernizacja jest potrzebna, miejscowej kultury nie można z nią pogodzić, więc trzeba ją zarzucić, społeczeństwo należy zwesternizować, aby mogło być zmodernizowane. Metodę taką zastosowali kemaliści w Turcji, była stosowana również w 2

3 Rosji (reformy Piotra Wielkiego) oraz w Meksyku. W żadnym z tych państw nie nastąpiła całkowita westernizacja. W Turcji nastąpiło odrodzenie islamu, w Rosji powstały podziały społeczne (słowianofile i okcydentaliści, współcześnie okcydentaliści, atlantyści, kosmopolici kontra euroazjatyści, nacjonaliści ). W Meksyku proces zachodzi od lat 80., jego przyjęcie do NAFTA budzi częściowy sprzeciw w USA, pełna zrozumienia reakcja meksykańskich elit intelektualnych na rewoltę w stanie Chiapas stawia wg autora znak zapytania co do przyszłości amerykanizacji kraju. Huntington stwierdza, że wszystkie te próby zmiany kręgu kulturowego i westernizacji nie zakończyły się sukcesem, kraje te pozostają krajami na rozdrożu. 3. Reformizm to trzecia opcja, która polega na wprowadzaniu modernizacji i zachowaniu podstawowych wartości, zwyczajów i instytucji rodzimej kultury. Jest ona najpopularniejsza wśród niezachodnich elit. Już w Chinach w ostatnich latach dynastii QING głoszono hasło Ti yong: Chińskie nauki zachowujemy dla podstawowych zasad, zachodnie są potrzebne na praktyczny użytek. Japończycy zastosowali regułę Wakon, Yosei (japoński duch, zachodnia technika). Próbę pogodzenia islamu z nowoczesnością podjęli Dżamal ad-din al-afghani i Muhammad Abduh. Wg Maxime a Rodinsona pobożni muzułmanie mogą rozwijać nauki ścisłe, szariat nie koliduje z masową edukacją. Huntington stawia tezę, że modernizacja nie musi oznaczać westernizacji, modernizacja wręcz umacnia niezachodnie kultury i osłabia względną siłę Zachodu, świat staje się zasadniczo bardziej nowoczesny i mniej zachodni. Huntington przychyla się do poglądów głoszących, iż cywilizacja zachodnia podlega identycznym ewolucjom i przemianom dynamicznym jak inne cywilizacje. W związku z tym może stopniowo zanikać jeszcze dziesiątki lub setki lat. Może jednak również przeżyć okres odrodzenia, odwrócić proces słabnięcia. Zasadnicze według autora znaczenie ma powstrzymanie wewnętrznych procesów rozkładu (przestępczość, narkomania, rozkład rodziny, spadek wzajemnego zaufania społecznego, upadek etosu pracy, folgowanie potrzebom, słabnąca aktywność intelektualna). Przyszłość Zachodu ma m.in. zależeć od uporania się z powyższymi problemami dostarczającymi argumentów o moralnej wyższości muzułmanów i Azjatów. Kolejnym problem jest dla Huntingtona zagadnienie imigracji i asymilacji imigrantów. Groźny dla Zachodu brak asymilacji autor dostrzega u muzułmanów w Europie i u Latynosów w USA. W Stanach Zjednoczonych istnieje wręcz groźba wewnętrznego konfliktu, przekształcenia w kraj rozszczepiony i rozpadu państwa. Pod koniec XX w. amerykańskie składniki tożsamości narodowej stały się celem ataku wpływowych intelektualistów i publicystów, w imieniu wielokulturowość zaczęto propagować tożsamość grup rasowych i etnicznych, krytyce poddano identyfikowanie się Ameryki z cywilizacją zachodnią. Odrzucenie Amerykańskiego Credo (American s Creed) i cywilizacji zachodniej oznacza koniec Stanów Zjednoczonych Ameryki w znanej dotąd postaci. Europa jest dodatkowo zagrożona słabnięciem chrześcijaństwa będącego jej centralnym składnikiem. Przyszłe konsekwencje dla środowiska bezpieczeństwa dwóch wielkich rewolucji: informacyjnej i geopolitycznej (globalizacja, rozpad świata dwubiegunowego) są trudne dzisiaj do przewidzenia. Czy uinformacyjnienie świata ułatwi zapanowanie nad jego turbulencyjnością polityczną, czy może jeszcze ją spotęguje? W tej sytuacji mówiąc o właściwościach współczesnych systemów bezpieczeństwa tworzonych dla realizacji koncepcji strategicznych należy podkreślić ich wielką różnorodność. Można w istocie mówić o całej sieci systemów bezpieczeństwa indywidualnego i zbiorowego, narodowego i międzynarodowego, militarnego i niemilitarnego. Tak jak cała problematyka bezpieczeństwa również systemy bezpieczeństwa przeszły ewolucję, zmieniając się wraz z rozwojem ludzkości od form prostych do coraz bardziej złożonych; od pierwotnych systemów bezpieczeństwa indywidualnego, rodowego, poprzez systemy bezpieczeństwa narodowego do współczesnych systemów bezpieczeństwa międzynarodowego. Wśród tych ostatnich wyróżnić można trzy podstawowe formy: porozumienia (traktaty) dwustronne i wielostronne, koalicje i sojusze. Porozumienia są miękkimi systemami bezpieczeństwa, ustanawiają jedynie pewne zasady współdziałania autonomicznych (oddzielnych) podmiotów w dziedzinie bezpieczeństwa. Przykładami mogą być porozumienia Polski z Francją i Wielką Brytanią w 3

4 1939 roku. Koalicje są bardziej zorganizowanymi systemami bezpieczeństwa i obejmują nie tylko współdziałanie na poziomie kierownictw podmiotów, ale także tworzenie wspólnych sił wykonawczych. Przykładami mogą być koalicja USA i Wielkiej Brytanii w czasie II wojny światowej lub koalicja antyiracka podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku. Najwyższą forma systemów bezpieczeństwa są współcześnie sojusze. W sojuszach istnieją nie tylko wspólne siły wykonawcze, ale także wspólne kierownictwa odpowiedzialne za bezpieczeństwo sojuszników. Przykładami sojuszów są i były Układ Warszawski i NATO. Zasady i sposoby funkcjonowania poszczególnych elementów systemów bezpieczeństwa ujmowane są w doktrynach. Najbardziej dotąd rozwiniętymi doktrynami są doktryny militarne, dotyczące sposobów przygotowania i działania sił zbrojnych, jako jednego z podstawowych, wyspecjalizowanych elementów systemu bezpieczeństwa. Podobnymi elementami, tworzonymi i utrzymywanymi wyłącznie dla potrzeb bezpieczeństwa są: wywiad i kontrwywiad, policja, straż graniczna, siły ratownicze (np. straż pożarna, pogotowie ratunkowe, formacje obrony cywilnej). One też powinny mieć, i w zasadzie mają, choć nie zawsze tak nazwane, własne doktryny operacyjne. Stosownie do przewidzianych w koncepcjach strategicznych zadań systemów bezpieczeństwa każda doktryna zawierać musi procedury postępowania w odniesieniu co najmniej do czterech podstawowych grup zadań, a mianowicie zadań przygotowawczych, prewencyjnych, kryzysowych i obronnych. Działania przygotowawcze obejmują przede wszystkim stanowienie prawa międzynarodowego i narodowego w dziedzinie bezpieczeństwa, opracowywanie i uaktualnianie koncepcji i doktryn bezpieczeństwa, bieżące utrzymywanie systemów bezpieczeństwa (planowanie, programowanie, budżetowanie, rozwój organizacyjno-techniczny i doskonalenie sprawnościowe, w tym szkolenie). Ponadto lokalne konflikty na tle etnicznym i religijnym oraz działalność organizacji terrorystycznych lub przestępczych stwarzają sytuacje kryzysowe o różnym zasięgu międzynarodowym. Również kryzysy wewnętrzne (wewnątrzpaństwowe) promieniują na zewnątrz w o wiele większym stopniu, niż to było kiedyś. Dlatego warto podkreślić, że współczesne strategie reagowania kryzysowego są w zasadzie strategiami międzynarodowymi. Inna ważna tendencja w tej dziedzinie to coraz bardziej zanikająca granica między militarnymi i pozamilitarnymi (cywilnymi) zagrożeniami kryzysowymi. Pociąga to za sobą z kolei konieczność zintegrowanego, cywilno-wojskowego reagowania kryzysowego. Dziś jesteśmy świadkami gwałtownego, niezwykle przyspieszonego rozwoju potencjału informacyjnego. Nowoczesne środki rozpoznania, łączności, walki radioelektronicznej, zautomatyzowane i skomputeryzowane systemy dowodzenia zmieniają pole walki. 19 Nie ulega wątpliwości, że dzisiejsza rewolucja informacyjna zmienia pole walki. Ponadto nowe warunki oznaczają konieczność odchodzenia od teorii masowych, bezpośrednich, wyniszczających walk i operacji zwartych zgrupowań wojsk na rzecz bardziej wyrafinowanych koncepcyjnie i elastycznie w sposób zautomatyzowany prowadzonych działań pośrednich (asymetrycznych) i manewrowych, które wymagają nowych teorii. 20 Asymetryczność zagrożeń i działań terrorystycznych, gdzie regułą jest brak reguły wykształtowała potrzebę posiadania wyszkolonych żołnierzy jako przewagi nad ilością ich wykorzystania co wskazuje na załamanie się paradygmatu ilościowego w myśleniu o modelu rozwoju sił zbrojnych. Zauważalny jest też koniec: a) ery zaskoczenia na rzecz planowania ewentualnościowego ( contingency planning ); 21 b) epoki specjalistycznego (w tym zwłaszcza militarnego) podejścia do problemów bezpieczeństwa na rzecz podejścia kompleksowego stanowiącego organizację i prowadzenie operacji zintegrowanych, cywilno-wojskowych; c) myślenia o indywidualnym bezpieczeństwie na rzecz potrzeby zintegrowanego podejścia do spraw bezpieczeństwa, dostrzeganie zintegrowanych (cywilnowojskowych) zagrożeń kryzysowych i wojennych. 4

5 II.ZAGROŻENIA USTROJOWE POLITYKA. Zapoczątkowane w czasach nowożytnych procesy demokratyzacji sprzyjały obiektywizacji poglądów na genezę i społeczną rolę polityki i polityków. Wyrazem tego współczesna definicja zakładająca, że polityka to uzgadnianie zachowań współzależnych społeczeństw o sprzecznych interesach. Jej szersza wykładnia wyjaśnia, iż polityka to działalność polegająca na przezwyciężaniu sprzeczności interesów i uzgadnianiu zachowań współzależnych grup społecznych i wewnątrz nich za pomocą perswazji, manipulacji, przymusu i przemocy, kontestacji,negocjacji i kompromosów, służąca kształtowaniu i ochronie ładu społecznego korzystnego dla tych grup stosownie do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów. Realia dziejów ludzkości i współczesności dowodzą, że polityki korzystnej dla wszystkich po równo zazwyczaj nie ma. Podobnie definiuje politykę Stephen D. Tansey konstatując że polityka obejmuje szeroki wachlarz sytuacji, w których ludzie kierujący się odmiennymi interesami działają wspólnie dla osiągnięcia celów, które ich łączą, i konkurują ze sobą, gdy cele są sprzeczne. I z tych pozycji zakłada, że warto raczej krytycznie odnieść się do standardowych akademickich definicji polityki i władzy. Tym samym owa konkurencja może stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa. Za podstawę nowożytnych definicji polityki uchodzą teorie Maksa Webera, twierdzącego, że polityka to dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy, czy to między państwami, czy też w obrębie państwa, między grupami ludzi, jakie to państwo tworzą. I uściślającego wcześniejsze definicje konstatacją, iż istotną właściwością polityki jest "odwoływanie się do przemocy", bo w sferze stosunków politycznych "groźba przemocy i, ewentualnie, jej zastosowanie jest jednak swoistym środkiem, a zawsze ultima ratio, gdy inne środki zawiodą". Definicja ta jest o tyle uniwersalna, że akcentuje dwa wymiary polityki: wewnętrzny (wewnątrzpaństwowy) i zewnętrzny (międzypaństwowy). Ze względu na upływ czasu od powstania tej definicji (1. połowa XX wieku), dziś należałoby ją uzupełnić o stosunki państw narodowych z organizacjami międzynarodowymi oraz o stosunki między tymi organizacjami i w ich obrębie (zwłaszcza w kontekście Unii Europejskiej). W amerykańskiej literaturze współcześnie popularne jest definiowanie polityki jako sztuki bycia wybieranym (zdobywania władzy). Inne definicje zakładają, iż "Polityka" to stosunek między tym, co rząd próbuje robić, a tym, co się naprawdę dzieje. Leszek Sobkowiak w Leksykonie politologii pod redakcją Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta [wyd. V, Wrocław 1999] ukazuje cztery podstawowe ujęcia. polityki; że jest to: a) orientacja formalnoprawna, czyli polityka to działalność instytucji państwowych, aparatu państwowego), b) podejście behawioralne czyli dowolny układ stosunków społecznych, w których występuje wyraźna obecność kontroli, wpływu, władzy lub autorytetu (za: R.A. Dahl, Modern Political Analysis, Prentice Hall 1991), c) orientacja funkcjonalna rozumiana jako funkcja systemu społecznego zapewniająca jego rozwój poprzez rozwiązywanie konfliktów, d) podejście racjonalne podejmowanie decyzji w ramach procesu sprawowania władzy i gry o władzę, w którym biorą udział rozmaite podmioty, stanowisko postbehawioralne przez które polityka rozumiana jest jako służba dążąca do zmniejszenia, czy też usuwania ograniczeń w zaspokajaniu potrzeb ludzi. Definicja profesora Kazimierza Opałka: Działalność wytyczona przez ośrodek decyzji sformalizowanej grupy społecznej organizacji), zmierzająca do realizacji ustalonych celów za pomocą określonych środków. 22 Monopol legalnej przemocy fizycznej (niem. Gewaltmonopol des Staates) posiadanie monopolu do używania legalnej przemocy fizycznej jest jednym z wyznaczników teorii państwa, który zaproponowany został przez Maksa Webera w jego pracy Polityka jako Powołanie, opublikowanej w październiku 1919 roku. Myśl ta dominowała w prawodawstwie oraz filozofii politycznej XX wieku. Istotą państwa stanowi stosunek panowania ludzi nad ludźmi oparty na legalnej (lub za taką uznawanej) przemocy. Zwolennicy istnienia tej teorii są przekonani o potrzebie istnienia centralnego organu mającego monopol stosowania środków przymusu lub w ostateczności władzy zbliżonej do monopolu. Pozapaństwowe stosowanie środków przemocy powinno być uniemożliwiane oraz karane, dopóki nie jest stosowane jako 5

6 samoobrona przed przemocą. Uważają oni, że w przypadku braku centralnego ośrodka państwowego mającego monopol do legalnego stosowania przemocy, indywidua lub tworzące się grupy w krótkim czasie uzbroją się i zaczną walczyć między sobą. Zapanuje anarchia, która może stać się przyczyną o wiele większej przemocy, niż jakiekolwiek środki przymusu stosowane przez "najagresywniejsze" państwo. Jako przykłady potwierdzające te tezy przywoływane są miejsca oraz okresy, w których takie scentralizowane źródło legalnej przemocy nie istniało (lub panował tam w pewnym sensie "wolny rynek" w zakresie stosowania przemocy oraz zapewniania bezpieczeństwa), takie jak współczesna Somalia czy Europa w okresie ciemnych wieków. Z punktu widzenia bezpieczeństwa społeczności międzynarodowej jednym z najważniejszych czynników jest zrozumienie istoty władzy jako teorii i koncepcja organizacji biurokratycznej. 23 W Polsce polityka natomiast nieuchronnie łączy się z wyborami moralnymi, ma wymiar symboliczny i emocjonalny. Weber podkreślał, że polityka jest dziedziną życia społecznego, w której nie można działać według zasad etyki absolutnej, choć nie twierdził, że w ogóle nie ma ona z etyką nic wspólnego. Ostrzegał, że etyka może występować w fatalnej roli politycznej. Uważał, że politykiem z powołania może być tylko ten, kto potrafi zaakceptować etyczne paradoksy działalności politycznej i przyjmuje odpowiedzialność nawet za te skutki swych działań, których nie mógł przewidzieć. Polityk nie może przerzucać odpowiedzialności za innych, musi patrzyć na świat bez rozgoryczenia, nie negując go i nie odrzucając. Weber ostrzegał jednocześnie przed niejasnym i niespójnym systemem prawnym, dowolnie zmienianym i podporządkowanym doraźnym interesom, ostrzegał też przed korupcją, prywatą oraz rządami partii przypominających luźne, choć nieliczne gromady pospolitego ruszenia. Sprawujący władzę to tak zwana elita władzy. Według Milesa w skład elity władzy wchodzą osoby zajmujące stanowiska, które umożliwiają im wzniesienie się ponad zwykłe środowisko zwyczajnych ludzi, dzięki czemu mogą podejmować decyzje pociągające za sobą doniosłe konsekwencje. To, czy podejmują takie decyzje, czy też nie, jest mniej ważne niż sam fakt, że zajmują owe kluczowe stanowiska: nawet jeśli nie działają, to tym samym dokonują aktu, który może nieraz wywołać skutki bardziej doniosłe niż decyzja, jaką rzeczywiście podejmują. Elita władzy nie rządzi sama. Jej wyższe koncepcje i decyzje przygotowują często różnego rodzaju doradcy, rzecznicy, i manipulatorzy opinii publicznej. Mills, autor książki elita władzy, opublikowanej w 1956 roku przedstawił nowe spojrzenie na system władzy w USA. Według niego na ową elitę składa się triumwirat elit biznesu, elit politycznych i wojskowych, który stanowi wyraźnie identyfikowalną, acz nieujednoliconą grupę, sprawującą władzę. Uznał, iż ta grupa powstaje w procesie racjonalizacji pracy we wszystkich społeczeństwach przemysłowych, w których władza zostaje skoncentrowana w rękach stosunkowo małej, zamkniętej i zdemoralizowanej grupy społecznej. Odzwierciedla to załamanie się polityki jako areny debaty i oznacza przesunięcie dyskusji na czysto formalny poziom. Te analizy skali makro zmierzały do wykazania, że demokracja degraduje się w obecnych "rozwiniętych" społeczeństwach, oraz że prawdziwa władza nie należy do wybieranych przedstawicieli. Za posiadających władzę uważa się tych, którzy potrafią zrealizować swoją wolę, nawet jeśli inni się temu opierają. Wynika stąd, że nie może naprawdę posiadać władzy ten, kto nie ma dostępu do stanowisk kierowniczych w głównych instytucjach. Władzę bowiem rzeczywiście posiadają przede wszystkim ci, którzy rozporządzają owymi instytucjonalnymi środkami władzy. Tego rodzaju instytucjonalną władzą dysponują politycy i najwyżsi urzędnicy państwowi; a także wojskowi oraz główni akcjonariusze i dyrektorzy dużych korporacji. Prawdą jest, że nie wszelka władza opiera się na owych instytucjach i wykonywana jest za ich pośrednictwem, ale tylko w ich obrębie i dzięki nim może istnieć władza o pewnej mniejszej lub większej trwałości i znaczeniu. Koła wyższe (the higher circles), które zajmują decydujące stanowiska kierownicze czy też skupiają się wokół nich określa się często w oparciu o kryterium posiadania. Mówi się, że elitę stanowią ludzie, którzy mają większy niż inni udział w rzeczach i najwyżej cenionych wartościach. Z tego punktu widzenia elita to ci, którzy posiadają najwięcej tego, co można posiadać, to znaczy według ogólnego mniemania pieniędzy, władzy i prestiżu, i którzy w związku z tym reprezentują styl życia, jaki czynniki te umożliwiają. W rzeczywistości jednak 6

7 elita to nie po prostu ludzie, którzy posiadają najwięcej. Nie mogliby "posiadać najwięcej", gdyby nie zajmowali stanowisk w wielkich instytucjach: to owe instytucje są bowiem nieodzowną bazą ich władzy, bogactwa i prestiżu, a jednocześnie głównymi środkami wykonywania władzy, zdobywania i utrzymania bogactwa oraz realizacji ich większych roszczeń do prestiżu. Również i bogactwo zdobywa się oraz utrzymuje w instytucjach i dzięki nim. Jednakże - z drugiej strony - osoby z elity zajmują wysoką pozycję w korporacjach dzięki swoim predyspozycjom psychofizycznym, wykształceniu i pochodzeniu z bogatych rodzin. Zatem "posiadanie najwięcej" oraz zajmowanie wysokich stanowisk jest ze sobą nierozerwalnie związane i wynikające ze wspólnych uwarunkowań. W ten sposób powstaje władza ekonomiczna (Holzer, Sorensen), którą stanowi możliwość wywierania przez jednostkę bądź grupę rzeczywistego wpływu na istotne okoliczności życia przez ukierunkowywanie własnego postępowania (władza nad sobą - indywidualna) lub postępowania innych osób (władza nad innymi - społeczna). Władza społeczna jest zdolnością ukierunkowywania zachowań innych ludzi niezależnie od tego, czy jest to zgodne z ich interesem i wolą. Tam, gdzie przeważa zgodność interesów i woli współzależnych osobników, zbędne są stosunki władcze. Ze względu na charakter relacji można mówić o władzy: a) indywidualnej - panowania nad sobą i swym postępowaniem względem innych przez wybór między alternatywnymi wariantami zachowań; b) wspólnotowej - wynikającej z bezpośrednich relacji międzyosobniczych (np. rodzinnych, sąsiedzkich, towarzyskich, mafijnych), c) publicznej - obejmującej duże, niepowiązane więzami osobistymi społeczności, występującej w formie władzy państwowej, ekonomicznej i ideologicznej. Władza wspólnotowa i publiczna należą do szerszej kategorii władzy społecznej. Mianem tym określa się stosunek społeczny zachodzący między jednostkami społecznymi lub grupami społecznymi, w którym jedna ze stron tego stosunku ma możliwość w sposób trwały i uprawniony narzucania własnej woli drugiej stronie, nawet pomimo jej oporu, i ma środki zapewniające kontrolę tego postępowania; tak pojęte stosunki władzy występują w każdej grupie społecznej, w której ktoś wydaje polecenia, a ktoś inny je wykonuje. Z relacjami władzy i podporządkowania mamy do czynienia wszędzie tam, gdzie istnieje podział na przełożonych i podwładnych. Władza polityczna to zdolność ukierunkowywania zachowań współzależnych społeczności o sprzecznych interesach za pomocą nakazów i zakazów egzekwowanych uznawanymi za dopuszczalne środkami, na tyle skuteczna i długotrwała, na ile uznawana przez podporządkowanych za prawomocną. Naturalnym zadaniem generalnym władzy politycznej jest kreowanie i ochrona ładu umożliwiającego współżycie i współdziałanie podległej jej wpływom społeczności poprzez uzgadnianie zachowań i przezwyciężanie sprzeczności wewnętrznych i z innymi nacjami. Patologicznym wynaturzeniem władzy politycznej bywa potęgowanie i kreowanie wewnętrznych i międzynarodowych skonfliktowań po to, by pełniej zapanować nad skłócanym i zastraszanym narodem. Władza społeczna - wspólnotowa i publiczna - może się opierać na dobrowolnej akceptacji mającej źródło w uznaniu jej autorytetu i prawowitości (legalizm) bądź na przymusie społecznym, a nawet przemocy fizycznej. Władza ekonomiczna, rodzaj stosunków społecznych, polegających na tym, że jedni mają możliwość narzucania swej woli, zmuszania do określonych zachowań i kontrolowania drugich poprzez czynniki ekonomiczne. Najczęstszymi źródłami władzy ekonomicznej są: a) własność posiadacze środków produkcji (fabryki, maszyny, urządzenia) mogą stosować przymus ekonomiczny (np. oferując określone warunki pracy i płacy) wobec tych, którzy tych środków nie mają, b) wiedza, zwłaszcza umiejętność kierowania ludźmi i zarządzania przedsiębiorstwem, posiadanie innego rodzaju władzy, przede wszystkim władzy politycznej. Podmiotami władzy ekonomicznej mogą być instytucje, państwo, organizacje międzynarodowe, a także poszczególni ludzie np. właściciele fabryk, przedsiębiorstw, zakładów. Wg koncepcji liberalnych (liberalizm) władzę 7

8 ekonomiczną mają ci, którzy posiadają dobra umożliwiające pozyskiwanie usług innych ludzi. 24 Szczególnego wyeksponowania w kształtowaniu bezpieczeństwa wymaga wskazanie wyobraźni socjologicznej jako reakcji, którą Mills nazywa najbardziej potrzebną cechą umysłu. Jest to umiejętność postrzegania siebie samego wśród innych ludzi, swojego miejsca w szerszej społeczności, powiązań i relacji z innymi; świadomość własnej pozycji i roli w strukturze społecznej, świadomość własnego miejsca w procesie dziejowym. Jest to także umiejętność postrzegania samego siebie i swoich współczesnych jako twórców przyszłego społeczeństwa. Pozwala lepiej zorientować się, co dzieje się w społeczeństwie, lepiej to zrozumieć i lepiej odnaleźć własne miejsce i rolę. "Wyobraźnia socjologiczna umożliwia nam zrozumienie historii i biografii oraz zachodzących w społeczeństwie relacji między nimi. Takie jest jej zadanie i obietnica" stwierdza Charles W. Mills. Dowiedzieliśmy się, że każda jednostka żyje, z pokolenia na pokolenie, w jakimś społeczeństwie; że przeżywa ona swą biografię i to przeżywa ją w ramach pewnych historycznych sekwencji. Przez sam fakt życia przyczynia się ona, jakkolwiek w drobnej mierze, do kształtowania tego społeczeństwa i do biegu jego historii..." Wyobraźnia socjologiczna jest w pewnej mierze udziałem każdego człowieka żyjącego w społeczeństwie, tworzy się spontanicznie jako warunek sensownego życia i przeżycia wśród innych. Jest to potoczna wyobraźnia socjologiczna, znajdująca wyraz w mądrości ludowej, porzekadłach, przysłowiach. Z kolei naukowa wyobraźnia socjologiczna jest kształtowana przez socjologię, której jednym z głównych zadań jest budowanie systematycznej, precyzyjnej i potwierdzonej w faktach wizji ludzkiego, społecznego świata. Naukowa wyobraźnia socjologiczna korzysta z języka socjologicznego, modeli socjologicznych i teorii socjologicznych. W tej sytuacji zachowanie bezpieczeństwa, jako przedmiotu badań, wymagać będzie ukształtowania struktury działania i współdziałania bez której niebezpieczeństwo militarne i niemilitarne oraz globalne staje się oczywistym następstwem. Według Michała Hempolińskiego wszelkie kontrowersje między radykalnym determinizmem, a woluntatywnym idealizmem interpretują podmiot działania w następujący sposób: a) wszelkie zdarzenia zewnętrzne wobec podmiotu pojawiają się w obrębie określonych sekwencji lub łańcuchów zdarzeń i są całkowicie wyznaczone (kauzalnie) przez zdarzenia wcześniejsze (w danej sekwencji) lub równoczesne (z innych sekwencji); b) wszelkie zdarzenia wewnętrzne podmiotu tworzą określone sekwencje i są całkowicie zdeterminowane bądź przez zdarzenia wcześniejsze (w danej sekwencji wewnętrznej), bądź im równoczesne (z innych sekwencji wewnętrznych), bądź przez wcześniejsze i równoczesne zdarzenia z sekwencji zewnętrznych (np. w wypadku zdarzeń należących jednocześnie do sekwencji wewnętrznych i zewnętrznych); c) tzw. podmiot działania, ujęty jako zbiór sekwencji zdarzeń czysto wewnętrznych (o ile takie istnieją), nie może mieć żadnego wpływu (nie może oddziałać) na przebieg zdarzeń w sekwencji zewnętrznej, natomiast pojęty jako zbiór sekwencji zdarzeń wkomponowany w sekwencje (zbiory sekwencji) zdarzeń zewnętrznych oddziałuje na przebieg tych zdarzeń w taki sam sposób jak jakiekolwiek inne zdarzenia zewnętrzne. Mówiąc krócej, nie istnieje żadne sui generis działanie swoiste i odmienne od oddziaływania jednych zdarzeń na drugie, lub determinowanie jednych zdarzeń przez drugie, a pojęcia zewnętrzne, wewnętrzne odniesione do zdarzeń są całkowicie i jednakowo zrelatywizowane do rozpatrywanych sekwencji (lub zbiorów sekwencji) zdarzeń. Przedstawione twierdzenia determinizmu mają charakter ogólny i mogą być połączone z rozmaitymi sposobami szczegółowych precyzacji modelu świata, charakteru i rodzajów uwarunkowań, w szczególności kauzalnych, i związków między nimi, naturalistycznej interpretacji człowieka jako podmiotu działania, a w szczególności sposobu interpretacji tzw. zdarzeń introspekcyjnych, w tym także zamierzeń i decyzji, sposobu redukcji działania do deterministycznie (energetycznie) rozumianego oddziaływania. W wieku XX naturalistyczna orientacja w rozważaniu tych zagadnień przyjmowała bardziej sprecyzowane wersje fizykalizmu, behawioryzmu, teorii tożsamości, epifenomenalizmu. Wspólny dla nich jak się zdaje był następujący dylemat: skoro zasada determinizmu ma charakter uniwersalny, a w związku z tym wszelkie zdarzenia nazywane zamierzeniami, decyzjami i działaniami człowieka są całkowicie wyznaczone przez 8

9 sekwencje zdarzeń pozostających w zupełności poza jego kontrolą, to człowiek nie ma możliwości podejmowania innych decyzji lub działań poza tymi, jakich dokonał, czyli nie ma możliwości wyboru; tak więc człowiek nie może być uważany za sprawcę autonomicznego (wyłącznego) swych czynów oraz ich rezultatów. Jak twierdzi Sempoliński punktem wyjścia musi być; 1. Po pierwsze, przyjęcie deterministycznej interpretacji sekwencji zdarzeń zewnętrznych wobec podmiotu działania oraz uznanie, że sam podmiot działania jest bytowo pochodny wobec sekwencji zdarzeń deterministycznie uporządkowanych. Nauki biologiczne nie znają jednak takich zachowań celowych, które nie byłyby oparte na zależnościach deterministycznych, odpowiednio odzwierciedlonych, utrwalonych i zakodowanych. Warto także podkreślić, że pojęcie celowego zachowania stosowane w języku potocznym do szerokiego zakresu układów ożywionych i nieożywionych można nieraz zastąpić bardziej trafnym i precyzyjniejszym pojęciem korelacji lub zależności funkcjonalnej. 2. Po drugie, podmiotem działań celowych może stać się jedynie byt ożywiony o wysokim stopniu psychizmu, mający nie tylko świadomość otoczenia, lecz także jedną z postaci samoświadomości, a przede wszystkim zdolny w pewnym zakresie do kontrolowania własnych zachowań w otoczeniu i ich ukierunkowania. Tylko taki byt może podjąć działania zamierzone dowolne. Umiejętność wyobrażenia sobie sytuacji przyszłych oraz wyróżnienia w nich sytuacji pożądanej, czyli odpowiadającej potrzebom, a następnie podjęcie zamierzonego, ukierunkowanego na cel działania, wszystko to stało się możliwe w wyniku uzyskiwania trafnego rozpoznania prawidłowych sekwencji zdarzeń. Wzrastająca racjonalność myślenia o otoczeniu, w tym także myślenia w kategoriach ogólnych cech zdarzeń, ich rodzajów i gatunków oraz ogólnych (powtarzalnych) związków prawidłowych między nimi, uzupełnione rozwiniętą wyobraźnią odtwórczą i wytwórczą, uzdolniła człowieka do trafnego przewidywania i celowego (świadomie ukierunkowanego) działania. 3. Po trzecie, uznać zachodzenie nierozerwalnego związku działania celowego, świadomie skierowanego na wybrany cel, z oddziaływaniem kauzalnym. Jest to nie tylko związek genetyczny (onto- i filogenetyczny), polegający na tym, że zdolność dowolnego i celowego działania wykształciła się w podmiocie w wyniku prawidłowych (kauzalnych) zależności, jakim ten podmiot podlegał w procesie swego rozwoju; związek ten jest ściślejszy i ujawnia się w każdym poszczególnym zamiarze, w każdej dowolnie podjętej decyzji, a nade wszystko w każdym skutecznym działaniu praktycznym. Zależność porządku teleologicznego od porządku kauzalnego jest pierwotna wobec wtórnej zależności nowo wytworzonego przez podmiot działający porządku kauzalnego od porządku teleologicznego, czyli od realizowanych przez podmiot założeń teleologicznych. W naturalnych sekwencjach zdarzeń, deterministycznie uporządkowanych zawarte są możliwe odpowiedzi na racjonalnie postawione pytania, do których sprowadzają się podjęte przez człowieka praktyczne zadania osiągnięcia założeń teleologicznych. Trzeba jednak koniecznie, aby pytania te (czyli zadania) były rozumnie sformułowane, a ponadto by zostały faktycznie uruchomione właściwe sekwencje kauzalne. I chociaż podmiot działania władny jest uruchomić takie sekwencje zdarzeń, które bez jego interwencji same w sposób naturalny nigdy mogłyby się nie pojawić, to jednak zasada prymatu tego, co realne a więc porządku deterministycznego, nad tym, co idealne, a więc intencyjne i intencjonalne, pozostaje w mocy. Wszystko to prowadzi nas do następujących konkluzji: jeżeli przyjmiemy i mocno zaakcentujemy nierozerwalny związek między skutecznością działania praktycznego i racjonalnością (społecznie uzyskaną i utrwaloną) poznania i programowania działania, wówczas pojęcie działania dowolnego i celowego nie prowadzi do podważenia, ani tym bardziej odrzucenia, przekonania o deterministycznym porządku sekwencji zdarzeń naturalnych. Współcześnie ważną rolę w kształtowaniu się pojęcia bezpieczeństwa, odgrywają zapatrywania danego środowiska politycznego w określonym czasie. Istotnym elementem pozostaje też między innymi: szczebel kultury, formy polityczne i wiele innych okoliczności. 25 Tym samym jak wskazuje Świniarski pełne rozwinięcie i zrozumienie problemu 9

10 bezpieczeństwa, znajduje się w cybernetyce społecznej obejmującej jego socjostrukturę oraz socjokulturę czyli pojmowaniu i kształtowaniu prawa jako przyczyny celowej związanej z preferowanymi wartościami, etyką i moralnością. 26 Generalnie czas przemian i transformacji, przełomów i radykalnych zwrotów sprzyja szansie na doskonalenie życia, ale również zwiększa możliwość działań destrukcyjnych. Jedno i drugie jest źródłem dynamicznie rozwijanej refleksji autora opracowania o bezpieczeństwie po to, aby uniknąć pomyłek i nie spowodować degradacji podstawowych wartości w warunkach nowej politycznej egzystencji. Bardzo istotnym zjawiskiem związanym z bezpieczeństwem okazuje się być kultura polityczna jako styl i przekonanie do działania. Przekonania te wpływają na zachowanie jako wynik wiedzy, doświadczenia i uczuć powodując proces decyzyjny zgodny z normami, oczekiwaniami, wartościami i preferencjami. Kultura polityczna to systematyczne rozwiązywanie problemów wśród których poszukuje się kompromisu w sytuacjach rozbieżności w kierunku zastosowania sprawdzonych metod i rozwiązań, które jako powtarzalne i bezpieczne gwarantują rozwój demokratycznych społeczności. 27 Poczucie bezpieczeństwa związane jest także z poczuciem sprawiedliwości, jako pewnym stanem emocjonalnym, którego oczekuje się od prawa stanowionego w zakresie sfery indywidualnych spraw, jak i spraw o znaczeniu ogólnym. Jego istota zmyka się w przekonaniu którego źródło wynika z oceny rozbieżności, jaka zachodzi między tym, co jest urzeczywistnione, a tym co chcielibyśmy spełnić w otaczającej nas rzeczywistości. 28 Owe poczucie implikuje emocjonalną granicę między poczuciem prawa i bezprawia. Jako stan emocji stanowi także istotny czynnik dla motywacji naszych działań oraz uzasadnia zrozumienie pojęcia wartości wyższych odgrywających zasadniczą rolę zarówno w wymiarze życia indywidualnego, jak i zbiorowego. 29 Aksjologiczne podstawy etyczne opisujące kanony sprowadzają się do tego, że etyczna zasada praworządności orzeka, że działanie jest ze wszech miar etyczne, jeżeli jest zgodne z taką wolą człowieka i prawem powszechnym, z którym identyfikuje się każdy, a powoduje dawanie każdemu, co byśmy chcieli, aby się należało, było dawaniem uczciwym i powszechnie aprobowane. Tym samym Zasada sprawiedliwości orzeka, że działanie jest ze wszech miar etyczne, jeżeli zachowuje równość, proporcjonalność i wzajemność, a nie podporządkowuje jeden punkt widzenia i go wartościuje jako jedynie słuszny. Zasada słuszności orzeka, że działanie jest ze wszech miar etyczne, jeżeli jest racjonalne, zgodne z prawami i aktywne. Natomiast zasady orzekają, reguły nakazują, dyrektywy zaś proponują, chwyty radzą, a fortele usprawniają, 30 ale tylko wtedy jeżeli wypełniają etyczne zasady praworządności. Brak bezpieczeństwa niemilitarnego to stan niepokojów wewnętrznych. Zbyt duża dysproporcja w indywidualnym pojmowaniu wolności przez rządzących prowadzi do kształtowania społecznych postaw dezaprobaty rzeczywistości ukształtowanej pozytywnie. Jak słusznie twierdzi Maria Szyszkowska interpretując poglądy Kanta Stan wrogości między ludźmi jest spowodowany nieskrępowanym dążeniem do zaspokojenia popędów, ambicji, żądzy władzy oraz żądzy posiadania. 31 Jednym z najgroźniejszych zjawisk w systemach demokratycznych jest nihilizm konstytucyjny i płaski legalizm spowodowany parytkularnymi celami politycznymi. Najczęściej zjawiska te mają swoje miejsce i źródło w okresach szybkich i radykalnych przeobrażeń systemu prawnego, kiedy to następują zmiany podstawowych założeń aksjologicznych systemu, a sformułowania dotychczasowego prawodawstwa tracą swój dotychczasowy sens. 32 W życiu zbiorowym nieodzowne są rozstrzygnięcia porządkujące o charakterze powszechnym i koniecznym, jakim jest prawo pozytywne. Właśnie za pośrednictwem prawa następuje sprzężenie zwrotne wpływu społeczeństwa na człowieka, które zaspokaja potrzebę jego bezpieczeństwa. Zasada praworządności nie może być tylko rozumiana w sposób formalny i oznaczać powinna zgodne z prawem sposób funkcjonowanie państwa. Natomiast troska o bezpieczeństwo nie powinna stanowić podstawy do nadmiernej ingerencji w stosunku do praw i wolności jednostki. Kształtowanie bezpieczeństwa państwa i jego obywateli powinno stanowić świadome działanie rządzących, stanowiące zbiór decyzji i konkretnych czynności, a w tym prawotwórczych, podejmowanych wobec zagrożeń i 10

11 gwarancji zapisanych w Konstytucji. O ile uznawanie praw człowieka stanowi podstawowy warunek jego rozwoju oraz społeczności w której funkcjonuje, tak więc ich przestrzeganie poprzez jasno sprecyzowane klauzule ograniczające w Konstytucji stanowią płaszczyznę porozumienia społecznego. W praktyce naukowego badania w tym przypadku zagrożeń obejmujących paradygmaty militarnego i niemilitarnego bezpieczeństwa w systemie bezpieczeństwa państwa występuje określone przepisami prawa, zawężenie szerokości ujęcia problematyki badawczej i terenu badań. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U. z 2010 r., Nr 182, poz. 1228) w uzasadniony prawem sposób chroni pewne informacje wskazując na ich konieczną zakresową reglamentację, nawet dla tych, którzy mają do nich uprawniony dostęp. W tej sytuacji tylko nieliczni z badaczy mogą dysponować kompleksowymi danymi: a) z jednostek organizacyjnych, które dostarczą danych do przeprowadzenia analizy i usprawniania procesów zarządzania bezpieczeństwem (zakres podmiotowy); b) stanowiącymi przypadki militarnych i niemilitarnych zagrożeń (ograniczony zakres przedmiotowy). Podobnie też; a) w ustawie z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276) wprowadzono reglamentację udostępniania danych i przedkładania wszelkich dokumentów i materiałów zawierających informacje niejawne; b) w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926, z późn. zm.) wprowadzono ograniczenia związane z dostępem do tych danych jako źródle, o ile ma to związek z wiadomościami zawierających informacje niejawne z którego pochodzą dane. Nawet w ustawie z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U. Nr 112, poz. 1198, z późn. zm.) istnieje możliwość odmówienia prawa dostępu do informacji publicznej ze względu na wyłączenie jej jawności z powołaniem się na ochronę danych osobowych, prawo do prywatności oraz tajemnicę inną niż informacja niejawna, tajemnica skarbowa lub tajemnica statystyczna. a) Powyższe stanowi istotne ograniczenie dla podmiotów badających, co między innymi implikuje wpływ postęp w badaniach nad bezpieczeństwem. Ponadto w przedmiotowej sprawie zarówno wyeksponowana powyżej reglamentacja może być wartościowana negatywnie i pozytywnie o czym przekonuje uzasadnienie z którego wynika, że wątpliwości nauki lub jej słabości mogą być wykorzystane do kreacji zagrożeń i powodowania niebezpieczeństwa. Poglądy Becka w zakresie oceny społeczeństwa ryzyka w drodze do innej nowoczesności wskazują na to, że w rozwiniętej cywilizacji naukowa praktyka poznania staje się usprawiedliwieniem decyzji politycznych. 33 W społeczeństwie ryzyka pojawiają się inne umiejętności konieczne do życia to jest umiejętność antycypowania 34 niebezpieczeństw, radzenia sobie z nimi. 35 Nauka staje się przyczyną, medium definicyjnym i źródłem rozwiązania problemu. Nauki są konfrontowane ze swoją przeszłością i teraźniejszością, są konfrontowane z samą sobą jako produktem i producentem rzeczywistości i problemów, które muszą rozwiązywać i analizować (bilans zwycięstw i bilans porażek). 36 Następuje tu demistyfikacja nauki powodująca zmiany pomiędzy nauką, praktyką, polityką i opinia publiczną. Parlamenty tracą znaczenie centrum racjonalnego kształtowania woli. 37 Powstały korporacyjne grupy nacisku i polityczne grupy władzy. Powstają też podmioty charakterze politycznym, stowarzyszenia, związki przedsiębiorców, związki zawodowe. 38 Powstaje przenikanie państwa do grup społecznych jako korekta umocowania się władzy oraz zwiększenie przewidywalności wyborców. 39 Zupełnie nieprzewidywalnymi są inicjatywy obywatelskie i nowe ruchy społeczne jako przeciwwaga niezadowolenia z oczekiwań społecznych partii politycznych. 40 Warunki rozdzielenia polityki niepolityki załamują się w trakcie refleksyjnej modernizacji. Powyższe implikuje utratę władzy scentralizowanego systemu politycznego. 41 Ponadto ryzyko jest produktem historycznym, odbiciem działań i 11

12 zaniedbań ludzkich. Współcześnie rozwinięte społeczeństwa charakteryzują się niemożnością zewnętrznego przypisania położenia zagrożenia. Natomiast naukowe podejście wymusza też jego ogląd poprzez tak zwane ukryte skutki uboczne, które współcześnie legitymizują rzeczywiste zagrożenie. 42 Nie można mówić o nieprzewidywalności skutków ubocznych. Są one przecież wytwarzane. O skutkach zagrożeniach mówimy wtedy, gdy możemy wprowadzić ich rozróżnienie pomiędzy obliczalnością i oszacowaniem. W tej sytuacji istnieje potrzeba, w przypadku nieobliczalności skutków, ich oszacowanie. Uzasadnienie tego stanu rzeczy wynika z tego, że zmniejszająca się nieobliczalność idzie w parze z jej zwiększającą się oszacowalnością. Trzeba więc rozważyć różnego rodzaju konsekwencje i kręgi odniesienia w ich wzajemnych powiązaniach, a także ich znaczenia względem siebie i względem innych sytuacji. W ten sposób faktyczne skutki stają się coraz bardziej nieobliczalne, a następstwa możliwe do oszacowania. 43 II. TERRORYZM A W TYM TERRORYZM POLITYCZNY JAKO ZEWNĘTRZNE I WEWNĘTRZNE ZAGROŻENIE USTROJOWE Z doświadczeń historycznych wynika, że głównym źródłem napięć społecznych były zawsze skrajne poglądy polityczne. Nie ulega wątpliwości, że ważną rolę w kształtowaniu się pojęcia bezpieczeństwa publicznego i demokracji odgrywają poglądy społeczne i demonstrowane wartości, które eksponowane przez rządzących czy też skrajną opozycję kształtują obecnie poziom rozwoju społeczności zorganizowanej w państwo. Określając państwo jako polityczną i suwerenną, terytorialną i przymusową organizację społeczności uniwersalnej tworzącą i zabezpieczającą w ramach tej społeczności za pomocą systemu prawnego pewien porządek wyznaczony normatywnie to działalność państwa, zapewniająca porządek, bezpieczeństwo i spokój publiczny jest funkcją ściśle związaną z jego istnieniem. 44 Jego też charakter i rodzaj sprawowanej władzy uzależniony od tego, jak daleko będzie organizacją przymusową taką będzie tworzyć społeczność uniwersalną. Ogólnie przez porządek publiczny rozumieć należy całokształt form umożliwiających normalny rozwój życia w organizacji państwowej. Jeśli państwo określa co jest niebezpieczeństwem, więc możemy wnioskować, że z jednej strony będą nim zjawiska przeszkadzające i utrudniające osiągnięcie celów państwa, bądź to przez zahamowanie działalności organów państw, bądź to przez uszkodzenie lub zagrożenie uszkodzeniem urządzeń państwowych. Polityka to walka o władzę, a ostatecznym rodzajem władzy jest przemoc - napisał C. Wright Mills. Jak nazywa się zjawisko, gdzie przecinają się polityka i przemoc w nadziei dostarczenia władzy? Na podstawie opublikowanego w 1996 roku raportu sztokholmskiego Instytutu Badań nad Pokojem (SIPR) oraz Departamentu Stanu w USA wynika że, głównym źródłem niepokojów dla narodów jest religijny fundamentalizm w tym i katolicko narodowy oraz skrajne poglądy polityczne, zarówno prawicy, jak i lewicy. Aktualne liczne publikacje oraz wiele pozycji historycznych powoduje, że nasza wiedza o dyktaturze i jego pochodnych jest stosunkowo obszerna. Jako zjawisko i jego historia pozwala nam na identyfikację jego źródeł i ogólnych mechanizmów. Analiza pozwala nam także oszacować jego tendencje rozwojowe. Z pewnością symptomem dyktatury jest działanie przeciw społeczeństwu, które godzi we wspólne dobra. 45 Ponadto działania takie cechuje metoda walki politycznej oparta na fanatyzmie. Jego podłoża należy szukać przy braku możliwości zrealizowania skrajnych koncepcji w warunkach przez skrajną część społeczeństwa częściowo akceptowanych, a przez władze uznawanym chociażby na granicy prawa. Często takie zjawisko związane jest z nadużyciem urzędu lub władzy i nabiera z czasem wyraźnie kryminalnych implikacji. Thomas Thorton określał przymiotnikowo takie działania jako terror polityczny, sprowadzające się kreowania w polityce aktów symbolicznych, przeznaczony na pobudzenie zachowania politycznego za pomocą zagrożenia przemocą naruszającą rzekomą tożsamość. 46 Czym jest zachowanie stanowiące całą gamę aktów konfliktów politycznych mających na celu zastraszenie społeczeństwa, wywarcie na nie presji i sprowokowanie rządu lub społeczeństwa, do podjęcia działań korzystnych dla inicjatorów i kreatorów tej formy walki o władzę? Takie działanie jest terrorem politycznym. Oparcie swoich narodowych wartości na biedzie, frustracji, krzywdzie opartej w historii, walka o rzekomą suwerenność to 12

13 pole do kształtowania zaszczytnych idei, a stosowane środki usprawiedliwiają okolicznościami zakładane cele oparte na instytucji zemsty zbiorowej i protezie stosunków społecznych uzasadnionych w wartościach wyłącznie religijnymi płynącymi z jednego ośrodka w kraju. Niebezpiecznym zjawiskiem dla społeczności międzynarodowej i państw jest stosowanie polityki dyskryminacji (charakter instytucjonalny) polegający na sugerowaniu społeczeństwu stereotypów stanowiących część ideologii, która jak się planuje ma być głęboko zakorzeniona w społeczeństwie bez kwestionowania. Natomiast element dyskryminacji osadza się na odmienności traktowania wynikającej z etykietowania definiującego pewne narodowości lub grupy jako podrzędne. Jako uprzedzenia awersyjne wprowadzono tu mechanizm uwalniania silnych negatywnych emocji oraz wyrobienie w świadomości społecznej poczucia, że każdy przedstawiciel danej grupy jest traktowany jako zagrożenie dla bezpieczeństwa. Skrajne poglądy stają się obecnie na wyraz obecne i społecznie szkodliwe. Jako ich skutek uboczny to po przyjęciu władzy przez takie grupy polityczne obserwowany jest wzrost wzmocnienia swoich politycznych korzyści poprzez polityczną i prawną inkwizycyjność jako przykład tak zwanego płaskiego legalizmu. Generalnie ich konstrukcja materializuje nihilizm konstytucyjny oparty na teoriach spiskowych, wszechogarniającego zła i poczucia o słuszności własnej misji ukształtowania narodowego porządku prawnego. Owe poczucie implikuje emocjonalną granicę między poczuciem prawa i bezprawia. Jako stan emocji stanowi także istotny czynnik dla motywacji działań normotwórczych. Jedyne i tylko polityczne wytłumaczenie takiego stanu rzeczy to jakość kultury politycznej projektodawców, których cechy egoistyczne i będące sprawcami antagonizmów międzyludzkich, były niezbędne dla rozumianego tylko przez nich postępu, który w istocie jest destrukcją społeczną, albowiem nie może istnieć połowiczny respekt dla praw człowieka, nie można i nie wolno się godzić na utrzymywanie dwóch różnych standardów ochrony w dziedzinie praw i wolności fundamentalnych. Tym samym kształtowanie w ten sposób prawa stanowi przykład nasilającej i typowej dla rządów skrajnych, tendencji do nadregulacji. Z treści art. 2 Konstytucji wynika, że Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej, to słowo jest, jak wynika z doktryny, zostało użyte wyłącznie w znaczeniu normatywnym. Oznacza, że nasze państwo powinno odpowiadać wymaganiom państwa rządów prawa, a nie stwierdza, że jest nim w rzeczywistości. Doświadczenie uczy, że nie jest dobrym instrumentem ochrony demokracji i państwa prawa credo idealistycznego myślenia, zawarte w stwierdzeniu jeżeli rzeczywistość nie jest zgodna z moimi ideami, to tym gorzej dla rzeczywistości, co materializuje koncepcja skrajnie prawicowa egzemplifikująca cywilizację nienawiści torując drogę do naruszenia zasady państwa prawnego związanego z dyskwalifikacją w obrocie prawnym retroakcji prawa (lex retro non agit). Zasada ta odnosi się głównie do nie obowiązywania normy w czasie, lecz jej stosowania. Jest to skierowany do ustawodawcy zakaz stanowienia aktów prawnych przewidujących wsteczne działanie zawartych w nich postanowień stanowiąc z mocy zasady sprzeciw konstytucji wobec takich praktyk. Powtarzając za francuską Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku.... nieprzestrzeganie praw człowieka jest przyczyną zła publicznego Generalnie troska o ludzi najbiedniejszych ma oczywistą wartość humanitarną i społeczną. W tym kontekście wypada mocno podkreślić, że stosunek do ludzi biednych jest dziś miernikiem humanizmu. Z drugiej strony dlaczego przeciwnik polityczny w poglądach skrajnych musi być przegrany i niemoralny? Podobnie jak pytanie, to każda odpowiedź może być tylko bezsensownym zbiorem zadań. Politologiczna odpowiedź sprowadza się do tego, że im większa pogarda do ludzi, im większa żądza władzy tym więcej w uzasadnieniu swoich działań, moralnych frazesów takich jak bezpieczeństwo, dobro społeczne, co ma zawoalować polityczne ciągoty totalitarne. W takich warunkach rodzi się kultura, która nie opiera się na prawie lecz na światopoglądowym pojmowaniu jakiegoś narodowego honoru, który trzeba chronić poprzez agresywne odwzajemnianie faktycznych i przy okazji politycznie ocenianych innych niegodziwości. Generalnie zemsta jest odruchem obronnym ludzi nie w pełni dojrzałych. Zemsta bierze się z pychy, ignorancji i uzurpacji. Użyte w preambule i ustawie sformułowania to polityczno-historyczne określenia i oceny, 13

14 których zbiór nie jest czytelny do indywidualnego zakwalifikowania. Założenie to można określić ogólnie jako zasadę dostatecznej określoności ustawowej ingerencji w sferę konstytucyjnych wolności i praw jednostki. W tej sytuacji należy zadać pytanie czy w Rzeczypospolitej Polskiej uprawianie polityki jest funkcją prawa czy też prawo ma być funkcją polityki tej formacji? Swego rodzaju drogowskaz poprawności i rozstrzygnięcie w przedmiocie stanowi wypowiedź Kojdera, który owym rozważaniom przypisuje następującą konkluzję ograniczeniem demokracji jest właśnie aksjologia rządów prawa. Pod rządami prawa demokracja jest powściągliwa i ma raczej skromną posturę, ale jest bezpieczna. Instrumentem wolności nie jest przeto demokracja, ale rządy praw. 47 Tym samym sprawdza się kantowskie określenie, że prawo jest ogółem warunków, które pozwalają pogodzić samowolę jednej osoby z samowolą drugiej 48 Doświadczenie uczy też, że nie jest dobrym instrumentem ochrony demokracji i państwa prawa credo idealistycznego myślenia, zawarte w stwierdzeniu jeżeli rzeczywistość nie jest zgodna z moimi ideami, to tym gorzej dla rzeczywistości, co materializuje koncepcja skrajnej cywilizacji nienawiści. Taki przejaw aktywności politycznej uświadamia nam pojawienie się nowoczesnego wartościowanego negatywnie sprawowania władzy związanego z rodzajem ukrytej lub zastępczej wojny, która pozwala gdy się jest w opozycji i słabszym politycznie na konfrontację z większymi, silniejszymi rywalami bez większego ryzyka. Politologiczna odpowiedź sprowadza się do tego, że im większa pogarda do ludzi, im większa żądza władzy tym więcej w uzasadnieniu swoich działań, moralnych frazesów takich jak bezpieczeństwo, dobro społeczne, co ma zawoalować polityczne ciągoty totalitarne. Współczesny terroryzm polityczny zakłada zemstę. Generalnie zemsta jest odruchem obronnym ludzi nie w pełni dojrzałych. Zemsta bierze się z pychy, ignorancji i uzurpacji. Najczęściej lider tej formacji to przywódca świętej inkwizycji o ukształtowanych poglądach i założonych celach politycznych opartych o: 1. Przekonanie co do cech swojego działania wskazującego na rzekomo prospołeczny charakter. 2. Prowokowany permanentnie konflikt polityczny motywowany pragnieniem dokonania zmiany. 3. Wrogość polityczną, która oznacza brak więzi z całym obecnym aparatem państwa i jego przedstawicieli oraz grupami popierającymi władzę. 4. Utworzone wewnętrzne standardy polityczne oparte na prawie oporu i nieposłuszeństwie. Realizację skrajnych poglądów w ujęciu doktrynalnym, mającym urzeczywistnienie w warunkach społeczności zorganizowanych w państwo, kształtuje zawsze: a) obecność jednostki owładniętej manią rewolucyjną; b) styk kultur i położenie geograficzne, c) partie i podziały między ludźmi; d) rozprzestrzenianie politycznych naruszeń prawa; e) wpływ myślenia utopijnego; f) nieodpowiednie reformy polityczne; g) zachowania związane z religią; h) kryzysy gospodarcze. Reasumując takie działanie to destrukcja dla społeczeństwa demokratycznego, to też destrukcja tworzonego systemu prawa, który aby mógł efektywnie oddziaływać na życie społeczne, tworzyć musi spójną całość, tj. taki zbiór norm uwzględniających odważne traktowanie polityczności przestępstwa, dla którego na podstawie odpowiednio spójnej wiedzy znaleźć można odpowiednie uzasadnienie aksjologiczne w uporządkowanym systemie wartości. 49 Obserwując życie polityczne należy stwierdzić, że Zjednoczona Europa `będzie musiała rozwiązać w najbliższych latach społeczne poparcie dla ugrupowań skrajnie prawicowych, które nie kryją swoich poglądów ocierając się o terroryzm państwowy i przestępczość o charakterze politycznym. Ponadto wiele z programów politycznych odwołuje się do rewanżyzmu, walki o prawa poszkodowanych w wyniku nowego podziału świata będącego konsekwencją uzgodnień mocarstw po drugiej wojnie światowej. Tym samym społeczność Europejczyków będzie musiała poszukać nowego kształtu formacji społeczno- 14

15 politycznej opartej na połączeniu mądrości, pędu do nauki i poświęceniu oraz cnocie. W tej sytuacji optymalnym rozwiązaniem wydaje się być stosowanie tak zwanej zasady sprawczej poprzez skutki. Z doktryny wynika, że władza gospodarki światowej nieprzerwanie wzmacnia swój rozwój dzięki stałemu dostępowi do: a) instytucjonalnych oraz kognitywnych (poznawczych) warunków i możliwości produkcji, b) produkcyjnej i innowacyjnej siły nauki. Ponadto dla kapitału innowacje techniczne były zawsze kluczową strategią rynku i władzy. 50 Dużo rzadziej zdajemy sobie sprawę z konfliktu zachodzącego między potrzebą osobistego bezpieczeństwa, a twórczością i innowacją. Nowe idee naukowe zaburzają stabilność środowiska w którym żyjemy (należy się uczyć, samokształcenie np. teoria strun, brany). Owe idee stwarzają nowe zagrożenia dla człowieka związane z ryzykiem i niebezpieczeństwem. 51 Rozwijająca się globalizacja jako druga nowoczesność, obejmująca też transfer wiedzy, wymusza dla swojego bezpieczeństwa uwzględnienie ryzyka występującego pomiędzy: a) polityką reprezentowaną przez ponadnarodową konsolidację państw, b) transnarodową społecznością, c) aktorami gry rynkowej. Innowacje w kształtowaniu bezpieczeństwa z wykorzystaniem działalności gospodarczej, jak też sama działalność produkcyjna, powinna uwzględniać następujące klasyczne elementy: 1. Innowacje podażowe, a w tym: a) wprowadzenie na rynek produktu nieznanego, którego cechuje nowa jakość; b) możliwości technologiczne producenta, c) zastosowanie nowych metod produkcji, d) otwarcie nowego rynku na produkty; e) nowe źródła zaopatrzenia w surowce; f) nowa organizacja produkcji dostosowana do zmian globalnych. 2. Innowacje popytowe, a w tym: a) wymagania rynku, b) potrzeby społeczne wymuszone przez konsumentów. 52 INNOWACJE Innowacje popytowe, a w tym: a) wymagania rynku, b) potrzeby społeczne. (wymuszone przez konsumentów) Innowacje podażowe, a w tym: a) wprowadzenie na rynek produktu nieznanego; b) możliwości technologiczne producenta; c) zastosowanie nowych metod produkcji; d) otwarcie nowego rynku na produkty; e) nowe źródła zaopatrzenia w surowce; f) nowa organizacja produkcji. Rys. nr 1.Innowacje w kształtowaniu bezpieczeństwa z wykorzystaniem działalności gospodarczej. 15

16 Innowacyjne ryzyko to także: a) uwarunkowany czasem spadek zysku w stosunku do kosztów; b) przesunięcie wiedzy poza dotychczasowe granice bez rynkowego popytu; c) z uwagi na spełnienie warunków prawnych brak możliwości opatentowania (dopuszczalne naśladownictwo); d) uwarunkowania prawne stanowiące barierę dla zyskowności lub jej ułatwienie poprzez dotowanie; e) możliwość zastosowania nowszych technologii przez konkurencję, która bezpieczeństwo może ograniczać; f) możliwe zagrożenia środowiskowe z uwagi na brak skutecznej certyfikacji. 53 Należy też pamiętać, że wolność gospodarcza to zrozumienie swojej niewoli (gotowość poniesienia ryzyka i wiedzy jak to zrobić?). 54 III. NAUKA JAKO ZAGROŻENIE ORAZ PRODUKCJA WIEDZY O BEZPIECZEŃŚTWIE Zastosowanie nauki jest współcześnie jej weryfikowaniem, wzbogacaniem wiedzą praktyczną, nowymi interpretacjami na skutek powiązań i kontaktów ośrodków decyzyjnych i władzy. Tym samym nauka utraciła wyłączność na praktykę. Sukces nauki i nowe podejście do wiedzy powoduje niezależność i osłabienie powiązań pomiędzy popytem a podażą spowodowany: pluralizacją ofert wiedzy i metodyczno-krytyczną refleksją Nie fakt, że nauki zawiodły, lecz właśnie sukces nauki zrelatywizował stare prawdy. Istnieje rozbieżność między niezależną praktyką badawczą i przymusem działania wynikającym z praktyki i polityki, w których wątpliwości muszą być systematycznie redukowane i znoszone przez warunki podejmowania decyzji. Ta rozbieżność odpowiada interesom rynku zajmującego się bezpieczeństwem i profesjonalizacji naukowych grup eksperckich. 57 Osobliwym podejściem do bezpieczeństwa, które ze względu na zawarte w nim problemy jest stanowisko Becka, który w pozycji zatytułowane Społeczeństwo ryzyka w drodze do innej nowoczesności implikuje autorską konstrukcję nowych wniosków oraz stwierdza między innymi, że: 1. Badanie bezpieczeństwa dzisiaj ogranicza się do szacowanego i skwantyfikowanego prawdopodobieństwa zdarzenia, co stanowi techniczną manipulację. Istotnym zaś powinien pozostawać katastroficzny potencjał zagrożenia i ryzyka. Tym samym należy mieć na uwadze, że nawet niskie prawdopodobieństwo jest zbyt wysokie dla określonych rodzajów infrastruktury (energia jądrowa, przemysł chemiczny). 2. Nauka staje się co raz bardziej niezbędna i równocześnie coraz mniej występująca instancją, która tworzy społeczne definicje prawdy Zastosowanie nauki jest współcześnie jej weryfikowaniem, wzbogacaniem wiedzą praktyczna, nowymi interpretacjami na skutek powiązań i kontaktów ośrodków decyzyjnych i władzy. 4. Nauka obstaje przy wysokiej jakości swoich wyników, utrzymuje wysokie standardy teoretyczno- metodyczne, aby zabezpieczyć swoje racje Z jednej strony konieczne jest rozmiękczenie naukowych wymagań wobec poznania, aby zdobyć przestrzeń dla prezentacji własnego punktu widzenia. Z drugiej strony kryzys naukowego autorytetu może spotęgować ogólną niejasność ryzyka Nauka spotyka się sama ze sobą rozszerzając swój metodyczny sceptycyzm. Zawodzą też kryteria zastępcze takie jak reputacja. W związku z tym systematycznie produkowana niepewność w procesie unaukowienia przenosi się na zewnętrzne relacje nauki i społeczeństwa, co stanowi istotne zagrożenie dla bezpieczeństwa. 7. Dzisiaj nauka zajmuje się samą sobą swoimi produktami, skutkami i błędami poszukując, co jest najistotniejsze, definicji oraz dystrybucji błędów i ryzyka, powstałego prawdopodobnie z winy nauki. 8. Pozbawienie metodycznej pewności powoduje upadek jej potęgi. 61 Pomiotami tego przełomu są dyscypliny krytyczne stosowane przez naukę do samej siebie: teoria i historia nauki, socjologia wiedzy i nauki, które autodogmatyzowały naukową racjonalność (falsyfikacja nauki) Odbiorcy oferowanych przez naukę usług poznania naukowego nie płacą za odkryte lub opisane błędy lecz za wiedzę. 63 Podczas gdy sukces wewnętrzny polega na demontażu 16

17 dotychczasowych prawd naukowych, to sukces zewnętrzny na utrwalaniu tego demontażu jako zdobyczy nauki (do czasu kolejnego odwołania). 64 W tej sytuacji nauka staje się niezbędna, a jednocześnie pozbawiona swych pierwotnych roszczeń do ważności. 10. Adresaci i użytkownicy wyników naukowych, w polityce i gospodarce, stają się wprawdzie bardziej zależni od naukowych argumentów, ale jednocześnie bardziej niezależni od poszczególnych wyników i osądu o co do prawdy lub fałszu W fazie unaukowienia zmieniają się miejsca i uczestnicy produkcji wiedzy. Adresaci nauki w administracji, polityce, gospodarce i opinii publicznej stają się współproducentami społecznie uznawanego poznania (nauki). Tam gdzie pojawiają się opory tam powstaje irracjonalność, która powinna być przezwyciężona przez podniesienie poziomu racjonalności praktyką Wraz z rozwijającą się ilością naukowych ekspertyz następuje możliwość ich wyboru przez odbiorców i wygodny dla nich dobór ekspertów. Tym samym zmniejsza się bezpieczeństwo wyboru i presji podejmowania decyzji w odniesieniu do opinii eksperckich Złożoność problemów powoduje przyznanie odbiorcom możliwości selekcji tej wiedzy. Politycy i praktycy mogą dokonywać wyborów grup eksperckich i wzajemnie przeciw sobie ich wygrywać. 14. Ponieważ w procesie utraty pewności nauki w obiorze społecznym wzrasta rola praktyków to unaukowienie ich wersji powoduje ich odbieraną społecznie reprezentatywności i prawdziwość. Tym samym nauka nie jest w stanie zaspokoić potrzeb bezpieczeństwa jej odbiorców. W związku z tym nauka przerzuca na praktyków wyłączność odpowiedzialności za redukcję niepewności Oznacza to, że źródła niebezpieczeństwa nie leżą już w niewiedzy lecz w wiedzy. Nowoczesność stała się swoim przeciwnikiem. Stała się zagrożeniem i obietnicą uwolnienia od zagrożenia. Ryzyko staje się motorem samopolityzacji nowoczesności. 69 Jednakże cytowana już Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z 2007 roku, w pkt 138, Nauka i szkolnictwo wyższe stwierdza, że nadrzędnym celem działań państwa jest wspieranie bezpieczeństwa państwa poprzez: a) budowanie społeczeństwa opartego na wiedzy; b) tworzenie wykształconych zasobów osobowych, c) upowszechnianie innowacyjności i nowych technologii w oparciu o potencjał środowisk naukowych i system szkolnictwa wyższego. Ten sam dokument, w dziale 3.5. Bezpieczeństwo społeczne, pkt 65 nauka i edukacja stwierdza, że: 1. Polska dąży do budowy społeczeństwa opartego na wiedzy. W tym celu zabiega o: a) wysoką jakość kształcenia i rozwój nauczania specjalistycznego, b) upowszechnianie wśród obywateli innowacyjności i nowych technologii, c) wspieranie badań naukowych. 2. Przedmiotem wyjątkowej troski państwa musi być: a) system szkolnictwa wyższego, b) powiązanie z rynkiem pracy, c) kierunkami rozwoju gospodarki. Jednocześnie co należy uwzględnić w procesie badań naukowych, pomnażanie wiedzy nie prowadzi do wzrostu pewności. 70 Natomiast ilość wiedzy nie jest proporcjonalna do jej wartości (nieliniowość informacji). Ponadto w przypadku doktrynalnej oceny znaczenia aktywności naukowej człowieka należy stwierdzić, że jego godność jest trójwymiarowa. Pierwszym źródłem jest obrona własnej wartości i systemu przekonań. Drugim jest aktywność skierowana ku innym ludziom. Trzecim jest twórczość. 71 Poczucie własnej godności można osiągnąć tylko pracą i tylko w walce (F. Dostojewski). Zdolność szybkiego uczenia może wkrótce okazać się jedynym trwałym elementem przewagi konkurencyjnej (P.M. Senne). Tym samym ignorowanie osobliwości pracy twórczej, oplatanie jej siatką biurokratycznych przepisów paraliżuje ludzką aktywność i prowadzi do dramatycznych sytuacji i konfliktów, których próba wyjaśnienia implikuje następujące wnioski: 72 17

18 1. Współczesna szkoła powinna nie tyle kształcić ludzi oświeconych, co ludzi twórczych, zdolnych do oryginalnego i niekonwencjonalnego myślenia Nie tyle ważne jest poszukiwanie talentów co ich tworzenie (zmiana programów uczenia) Ludzie, którzy unikają trudu zamiast działać, wycofują się zamiast tworzyć, wybierają bezczynność usuwając się ze społecznej świadomości Wiedza to kapitał do rozważenia pozostaje problem: a) czy lepiej wiedzieć co jest złe uświadamiając sobie pozycję? b) czy lepiej nie wiedzieć, co wcale nie oznacza że problem nie istnieje? 5. Ludzie, którym obce są ideały samorozwoju, często przyjmują strategię toksyczną czy destrukcyjną. Nie wykorzystują oni z reguły swoich możliwości, nie podejmują prób rozwoju swoich możliwości i emocji. W rzeczywistości szybko tracą z nią kontakt nie rozumieją otoczenia i ciągle doznają głębokich frustracji Najbardziej dramatyczny konflikt istnieje między twórczością, a potrzebą osobowego zespolenia, między dążeniem do odkrywania rzeczywistości, a dążeniem do trwałych więzi z ludźmi. 7. Powinniśmy zdawać sobie sprawę z pewnej sprzeczności istniejącej między twórczością, a surową dyscypliną. 8. Oryginalne myślenie wymaga pewnej spontaniczności, tymczasem instytucje w których działamy, żądają twardej dyscypliny. Ponadto zdobycze nauki badającej bezpieczeństwo ograniczane są barierami, które w systemie jego badania obejmującego transfer technologii i komercjalizację wiedzy pozwala na zidentyfikowanie źródeł zagrożeń dla tego procesu, których uporządkowany zbiór stanowią: 1. Bariery strukturalne znajdują swoje korzenie zarówno w sektorze gospodarki, jak i sektorze badań i rozwoju, w braku wypracowanych strategii i realizowanych polityk, potężnych ograniczeniach aktywności sektora instytucji państwowych, którym sprzyjają niestety nieodpowiedzialne często alokacje finansowe oraz słaby rozwój pozarządowych biegunów wzrostu, a w tym: a) nadmierna formalizacja, biurokratyzacja i administracyjna proceduralizacja mechanizmów wsparcia badań naukowych. W konsekwencji prowadzi to do ich niskiej efektywności, wywołanej zbyt ciasnymi, narzuconymi formułami administracyjnymi. Prowadzi do wydawania pieniędzy zgodnie z procedurami, a nie osiągania celów rozwojowych. Następuje unikanie innowacyjnych i ryzykownych przedsięwzięć prorozwojowych na rzecz bezpiecznych i standardowych działań. Próby daleko idącej formalizacji praktyki innowacji prowadzą do rutyny, co jest sprzeczne z jej ideą. Instytucje wskazują, że skomplikowane kwestie administracyjne zajmują do 90% czasu kosztem działań merytorycznych. Znika cel działania na rzecz podpisów, zestawień i rozliczeń itp.; b) w dostępie do środków państwowych wysoko sformalizowana procedura konkursowa, a z drugiej widoczny jest brak pomysłów na: trwałość realizacji programów wsparcia po zakończeniu finansowania; prorynkową orientację i efekty rozwojowe uwzględniające lokalną specyfikę; komplementarność i powiązanie różnych programów wsparcia; c) występuje rozbieżność pomiędzy projektowanymi programami i instrumentami wsparcia a ich implementacją. Wstępne założenia, oparte na wcześniejszych zagranicznych i krajowych doświadczeniach gruntownie zmieniają sposób oddziaływania w wyniku przekładania na wymiar realizacyjny. Następuje to w wyniku drobnych zmian w konstrukcji, wypaczających pierwotny zamysł; d) zachodzące w Polsce od 20 lat zmiany systemowe w niewielkim stopniu dotknęły naukę i sektor B+R w zakresie bezpieczeńśtwa. Uczelnie i instytuty badawcze w niewielkim zakresie zostały poddane rygorom rynkowym. Polski system nauki i techniki zachował podstawy prawne, strukturę organizacyjną oraz większość cech strukturalnych z lat 70. i 80. XX w. Przekształceniu uległo przede wszystkim gospodarcze otoczenie sektora. Cechy strukturalne hamują powszechny niedostatek 18

19 wiedzy w zakresie zarządzania własnością intelektualną przy badaniu bezpieczeńśtwa; e) w polityce alokacji środków unijnych na bezpieczeństwo, mamy faktycznie do czynienia ze swoistą dychotomią. Znaczne środki przeznaczono na: wspieranie szeroko rozumianej przedsiębiorczości, co sprowadza się do prostych form samozatrudnienia oraz stymulowanie innowacyjności sektora MSP. W niedostateczny sposób wspierany jest styk innowacyjności i przedsiębiorczości środowisk akademickich i badań nad bezpieczeństwem. Generalnie możemy nawet mówić o dyskryminacji innowacyjnej przedsiębiorczości akademickiej wobec prostych form opartych na samozatrudnieniu; 79 f) marginalny wpływ wdrożeń i patentów na ścieżkę kariery pracowników naukowych. Pracownicy naukowi stoją przed koniecznością uzyskania w dobrym tempie stopnia doktora i doktora habilitowanego. Zrozumiałe jest zatem, że preferują oni te formy działalności, które są niezbędne do osiągnięcia celu. Z drugiej strony, również całkowity brak współpracy z niebezpieczną rzeczywistością nie stanowi przeszkody w uzyskaniu doktoratu lub habilitacji; g) zła sytuacja ekonomiczna placówek badawczych jest ściśle związana z niskimi nakładami budżetowymi na naukę o bezpieczeństwie w relacji do PKB, które należą do najniższych w Europie. 2. Bariery systemowe to, z jednej strony, nadmierna liczba aktów prawnych i przerost regulacji, a z drugiej, brak przystających do wyzwań czasu i zmieniającego się bezpieczeństwa aktów prawnych mobilizujących badania do innowacyjnego rozwoju wiedzy w tym obszarze, a w tym; a) do podstawowych barier i przeszkód w sferze regulacyjnej należy zaliczyć: ilość, częste zmiany przepisów i niejednoznaczności interpretacyjne, niestabilny i skomplikowany system prawa, wymogi administracyjne (biurokracja, opieszałość urzędników, brak zrozumienia działalności o charakterze innowacyjnym) itp.; b) w Polsce identyfikujemy brak koncepcji kompleksowej polityki bezpieczeństwa, spójnej z poszczególnymi politykami sektorowego bezpieczeństwa. Ta sytuacja powoduje brak koordynacji i wyznaczania kierunków strategicznych rozwoju bezpiecznej egzystencji. Myślenia strategicznego nie odnajdujemy w ramach transformacji systemowej; c) brak solidnych podstaw metodologicznych wykorzystujących dorobek naukowy do prowadzenia polityki wspierania innowacyjnej działalności naukowej; d) słabe bodźce systemowe dla działalności innowacyjnej w badaniach nad bezpieczeństwem oraz istniejący system ulg, zwolnień i subwencji jest wysoce niedoskonały i budzący wiele kontrowersji; e) fiskalizm wewnętrzny uczelni wewnątrz uczelniane bariery, które utrudniają lub wręcz uniemożliwiają uczelniom podejmowanie zadań badawczych i wdrożeniowych dla klientów komercyjnych, gdyż przychody z tytułu zleceń są wewnętrznie opodatkowywane przez uczelnianą administrację; f) Ustawa Prawo o Szkolnictwie Wyższym, konstytuująca w Polsce przedsiębiorczość akademicką i będąca bezsprzecznie przełomem w postrzeganiu przedsiębiorczości w środowiskach naukowych, ma niestety szereg wad, np.: brak kompatybilności niektórych zapisów z innymi aktami prawnymi, nie daje swobody pracownikom naukowo-badawczym, którzy nadal mają ograniczoną możliwość działalności poza macierzystą instytucją. Przede wszystkim nie określa jasnych zasad działania poza macierzystą instytucją, tak by nie było konieczności tworzenia szarej strefy wykorzystywania swojej wiedzy. W dyskusji o szkolnictwie wyższym zakłada się zakaz pracownikom naukowo-badawczym wykonywania dodatkowego zatrudnienia w ramach stosunku pracy u więcej, niż jednego pracodawcy lub prowadzenia działalności gospodarczej łącznie z jednym dodatkowym zatrudnieniem w ramach stosunku pracy bez uzyskania zgody rektora macierzystej uczelni; g) wzajemnie wykluczające się przepisy prawa dotyczące oceny pracowników naukowych i finansowania nauki. Jeżeli uznać, że Ustawa o stopniach i tytułach 19

20 naukowych decyduje o ścieżce kariery naukowej, natomiast Ustawa o zasadach finansowania nauki o przyznawaniu środków na naukę, to istnieje poważna sprzeczność merytoryczna pomiędzy tymi aktami. Ustawa o zasadach finansowania nauki preferuje uzyskiwanie rezultatów społecznie użytecznych, natomiast ustawa o stopniach naukowych i tytułach naukowych preferuje spełnianie niejasnych wymogów, która wyłącznie w odniesieniu do profesorów, w niewielkim zakresie pozwalają na uwzględnienie w dorobku naukowym znaczących (tylko wybitnych) osiągnięć w zakresie działalności badawczo-rozwojowej. Wyłącza to młodych -badawczych z projektów nastawionych na osiągnięcie rezultatów praktycznych, ponieważ stoi to w sprzeczności z ich ścieżką kariery zawodowej ukierunkowanej na zdobycie kolejnego stopnia naukowego; h) szereg jednostek utraciła naukowo-badawczy charakter i utrzymuje się z dochodów nie związanych stricte z działalnością badawczą. Utrzymywanie naukowego charakteru takich instytucji jest fikcją, pogłębiającą stagnację sektora; i) w instytucjach akademickich odczuwa się presję na maksymalizację liczby publikacji wywieraną przez kierownictwo, szczególnie na młodych pracownikach nauki. Kwestie te, w zestawieniu z niską wydolnością pracy rzecznika patentowego (często zatrudnionego na część etatu), prowadzą do alternatywy, czy przygotować zgłoszenie patentowe, czy publikować, zamiast procedury najpierw zgłaszać, a następnie publikować. W takiej sytuacji naukowcy na ogół wybierają publikację, czym uniemożliwiają uzyskanie ochrony patentowej wynalazku; j) opracowywanie i wdrażanie programów przedsiębiorczości ogranicza wewnętrzna struktura organizacyjna instytucji edukacyjnych. Wydziały i kierunki działają zazwyczaj w odosobnieniu, co powoduje wiele trudności dla studentów, którzy chcą interdyscyplinarnych. Ogranicza ona tworzenie ponadwydziałowych, wielofunkcyjnych centrów przedsiębiorczości uznawanych na Zachodzie za najbardziej efektywną formę organizacyjną dla edukacji na rzecz przedsiębiorczości i stymulowania inicjatyw przedsiębiorczych; k) mamy też do czynienia z brakiem jednoznacznego związku pomiędzy korzyściami instytucji z komercjalizacji wynalazku, a osobistymi korzyściami twórcy. Uznaniowość w tym zakresie stanowi czynnik ewidentnie zniechęcający twórców do rejestracji wynalazków. 3. Bariery świadomościowo-kulturowe. Zarówno przedsiębiorcy zajmujący się bezpieczeńśtwem, jak i uczelnie przejęli fałszywe, stereotypowe wyobrażenie o swojej pracy i postawach. Brak zaufania, brak świadomości, niska akceptacja społeczna dla innowacyjnych postaw przy jednocześnie wysokiej samoocenie uczestników relacji nauka biznes, wymaga wielkiej mobilizacji zarówno tych środowisk, jak i środowisk politycznych i zarządzających mediami w kraju, a w tym: a) widoczny jest brak wyraźnej motywacji do ponoszenia ryzyka związanego z komercjalizacją wyników badań nad bezpieczeńśtwem, transferem technologii, utworzeniem przedsiębiorstwa i innowacyjnością. Stan ten dodatkowo komplikuje negatywny odbiór w Polsce i w większości krajów europejskich biznesowego niepowodzenia; b) niski poziom zaufania społecznego oraz brak realnego partnerstwa we wzajemnych stosunkach stwarza bariery dla współpracy i podejmowania obopólnie korzystnych przedsięwzięć nauka-podmioty zewnętrzne; c) niski poziom zaufania społecznego prowadzi do ograniczonej skłonności przedsiębiorców do korzystania z usług (także tych proinnowacyjnych), nawet gdy są one nieodpłatne bądź częściowo odpłatne; d) niskie zaufanie podmiotów zewnętrznych do wiedzy wytwarzanej na polskich uczelniach i obawy przed współpracą z instytucjami naukowymi. Wśród przedsiębiorców dominuje stereotyp środowiska naukowego, które zainteresowane jest przede wszystkim nauką dla nauki, i które wręcz piętnuje przejawy utylitarnego myślenia jako postawę nienaukową. Powszechne jest przekonanie, że instytucje 20