Journal of Agribusiness and Rural Development

Transkrypt

1 ISSN Journal of Agribusiness and Rural Development 2(12) 2009, INTENSYWNOŚĆ ORGANIZACJI PRODUKCJI A POZIOM MECHANIZACJI PRAC W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH ROLNYCH LUBELSZCZYZNY Edmund Lorencowicz Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Abstrakt. Przeanalizowano 167 gospodarstw badanych w latach 1992 i Określono związki pomiędzy intensywnością organizacji produkcji a wskaźnikami charakteryzującymi poziom mechanizacji. Stwierdzono, że istnieje zależność liniowa niska pomiędzy zmianą w poziomie intensywności organizacji produkcji a wskaźnikiem umaszynowienia oraz nasyceniem energetycznym badanych gospodarstw. Słowa kluczowe: mechanizacja gospodarstw, intensywność organizacji produkcji WSTĘP Gospodarstwa rolne w Polsce charakteryzują się małą średnią powierzchnią użytków rolnych 10,02 ha (w tym indywidualne 6,27 ha) i dużym zróżnicowaniem regionalnym. Największą średnią powierzchnię mają gospodarstwa w województwach zachodniopomorskim 29,68 ha i warmińsko-mazurskim 22,81, a najmniejszą w małopolskim 3,75 ha i podkarpackim 4,41 ha [Rocznik statystyczny , Średnia powierzchnia ]. Województwo lubelskie plasuje się na 12 miejscu w Polsce ze średnią 7,34 ha. Zróżnicowana jest także organizacja produkcji. Pomimo relatywnie małej powierzchni większość gospodarstw w Polsce jest wyposażona w ciągniki i podstawowe maszyny, których wykorzystanie roczne jest niewielkie. Celem pracy jest pokazanie zależności pomiędzy intensywnością organizacji produkcji a mechanizacją oraz zmianami tych wskaźników w badanym okresie. Copyright Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu Adres do korespondencji Corresponding author: dr hab. inż. Edmund Lorencowicz, Katedra Eksploatacji Maszyn i Zarządzania w Inżynierii Rolniczej, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Głęboka 28, Lublin, Poland, edmund.lorencowicz@up.lublin.pl

2 112 E. Lorencowicz MATERIAŁ I METODY BADAŃ Materiał stanowiły dane zgromadzone w trakcie badań przeprowadzonych w 1992 i 2001 roku w wybranej grupie 199 gospodarstw rodzinnych [Lorencowicz 2005]. Badania prowadzono metodą wywiadu standaryzowanego. Zebrane dane wprowadzono do specjalnie opracowanej bazy [Lorencowicz i Kocira 2004], a następnie wyniki przekazano do dalszej obróbki do arkusza kalkulacyjnego Excel oraz programu Statistica. Ze zgromadzonych danych wykorzystano informacje dotyczące struktury i wielkości produkcji roślinnej oraz zwierzęcej w celu określenia intensywności organizacji produkcji, wykorzystując metodykę opracowaną przez Kopcia [1983, 1987] oraz dodatkowe współczynniki przeliczeniowe [Encyklopedia ]. Wartości poszczególnych wskaźników intensywności przyjęto dla trzeciego poziomu zagospodarowania. Intensywność organizacji produkcji określono według formuły: I = Σupr wr + Σlsd wz (1) gdzie: I intensywność organizacji produkcji w gospodarstwie (pkt), upr udział powierzchni danej rośliny w powierzchni użytków rolnych (%), wr wskaźnik intensywności dla danej rośliny (pkt/%), lsd liczba sztuk dużych poszczególnych gatunków zwierząt (SD/100 ha), wz wskaźnik intensywności dla poszczególnych gatunków zwierząt (pkt/sd/ 100 ha). W celu oceny poziomu zmechanizowania określono dwa wskaźniki: wskaźnik umaszynowienia Um oraz nasycenia energetycznego Ne. Pod pojęciem umaszynowienia rozumiana jest wartość brutto ciągników i maszyn przeliczona na 1 ha. Um = ΣWbm/P (2) gdzie: Um wskaźnik umaszynowienia gospodarstwa (tys. zł/ha UR), Wbm wartość maszyny brutto (tys. zł), P powierzchnia gospodarstwa (ha UR). gdzie: Natomiast nasycenie energetyczne określono według zależności: Ne = ΣM/P (3) Ne nasycenie energetyczne gospodarstwa (kw/ha UR), M moc środka energetycznego (kw). Ze zgromadzonego materiału badawczego do analizy parami przyjęto 167 gospodarstw, odrzucając kwestionariusze z niepełnymi danymi. Po obliczeniu intensywności organizacji produkcji, umaszynowienia i nasycenia energetycznego przeprowadzono analizy statystyczne wykorzystując arkusz kalkulacyjny Excel oraz program Statistica. Określono korelacje, zarówno linową Pearsona, jak i rangową Spearmana, pomiędzy intensywnością a pozostałymi wskaźnikami i ich zmianami w badanym okresie. Journal of Agribusiness and Rural Development

3 Intensywność organizacji produkcji a poziom mechanizacji prac WYNIKI BADAŃ W okresie średnia powierzchnia użytkowana rolniczo (P) w badanych gospodarstwach (po uwzględnieniu dzierżaw) zwiększyła się z 7,61 do 10,93 ha UR. Rolnicy powiększyli produkcję roślinną, ograniczając zwierzęcą. Zmieniła się struktura upraw udział zbóż wzrósł z niecałych 50 do 63%, a okopowych spadł aż o połowę (do 9,5%). Zmniejszyła się też obsada zwierząt zanotowano spadek aż o około 30%. Jak wynika z analizy tych zmian, intensywność organizacji produkcji ogółem zmniejszyła się. W 1992 roku najwięcej badanych gospodarstw charakteryzowało się intensywnością w przedziale punktów (42 gospodarstwa/26,1%) i punktów (33 gospodarstwa/20,5%). W 2001 roku w przedziale punktów znajdowało się 30 gospodarstw (18,6%), a aż 29 osiągnęło poziom intensywności poniżej 200 punktów (18%) (rys. 1). 6,2% 4,3% 3,7% 1,9% 8,1% 5,6% 15,5% 18,6% 18,6% 5,6% > 550 pkt pkt pkt pkt 26,1% 14,3% pkt pkt 20,5% 16,8% pkt 8,7% 3,1% 4,3% 18,0% pkt < 200 pkt Rys. 1. Struktura badanych gospodarstw według intensywności organizacji produkcji Fig. 1. Structure of farms according to intensity of organisation of production Średnia wartość punktowa intensywności organizacji produkcji w 1992 roku wynosiła 384,2 (147,5-763,8 mediana 378,4 punkta, współczynnik zmienności 26%), a w 2001 roku 307,9 (92,9-703,8 mediana 307,0 punktów, współczynnik zmienności 38%) i zmniejszyła się średnio o ponad 17%. Bardzo wyraźnie zmienił się poziom intensywność produkcji zwierzęcej, który zmniejszył się aż o 35%: z 229,4 do 171,6 punkta. Tendencja spadku intensywności organizacji produkcji potwierdza się także w badaniach większych gospodarstw [Sawa 2000]. W badanej grupie, gospodarstwa zorganizowane bardziej intensywnie w 1992 roku także w 2001 roku miały wyższy poziom intensywności. Udział gospodarstw, które powiększyły intensywność był stosunkowo nieduży i wynosił zaledwie 26,7%. Pozostałe gospodarstwa obniżyły poziom intensywności (rys. 2). 2(12) 2009

4 114 E. Lorencowicz Liczba gospodarstw Number of farms Spadek Decrease Wzrost Incerease % 100% 80% 60% 40% 20% 0% > 60% 40-60% 20-40% 0-20% 0-20% 20-40% 40-60% 60-80% % > 100% Zmiana intensywności organizacji (%) Changes in intensity (%) Liczba Number of farms Łączny udział Share Rys. 2. Histogram względnych zmian w intensywności organizacji produkcji Fig. 2. Histogram of relative changes of intensity of production organisation MECHANIZACJA A INTENSYWNOŚĆ ORGANIZACJI PRODUKCJI ROLNICZEJ Powiązanie pomiędzy intensywnością produkcji a nasyceniem energetycznym wyglądało w poszczególnych latach badań różnie. Wyraźniejszy związek pomiędzy tymi parametrami wystąpił w populacji z 2001 roku (rys. 3). 35 Nasycenie energetyczne (kw/ha) Power per hectare (kw/ha) y = 0,0124x + 0,4178 R 2 = 0, Intensywność organizacji produkcji (pkt) Intensity of production (points) Rys. 3. Nasycenie energetyczne a intensywność organizacji produkcji w badanych gospodarstwach w 2001 roku Fig. 3. Power per hectare versus intensity of production organisation in investigated farms in year 2001 Journal of Agribusiness and Rural Development

5 Intensywność organizacji produkcji a poziom mechanizacji prac Współczynnik korelacji liniowej r wzrósł z 0,20 (Spearmana r s = 0,21) w 1992 roku do 0,35 (r s = 0,21) na poziomie istotności 0,05. W grupie gospodarstw, które powiększyły powierzchnię użytków rolnych w 1992 roku korelacja nie wystąpiła, a w 2001 roku ujawniła się jedynie korelacja rangowa, dla której r s było równe 0,27. Podobnie kształtowała się korelacja pomiędzy wartością maszyn w gospodarstwie a intensywnością organizacji produkcji. W 1992 roku dla wartości ogółem, a intensywności r = 0,18 (Spearmana r s = 0,28), natomiast wartość w przeliczeniu na 1 ha, a intensywność wyniosła r = 0,17 i r s = 0,28. W 2001 roku pomiędzy wartością maszyn a intensywnością nie było istotnej korelacji liniowej, natomiast współczynnik korelacji kolejnościowej wyniósł r s = 0,20. Zmiany intensywności organizacji produkcji były powiązane ze zmianą wartości wskaźnika umaszynowienia (rys. 4). Umaszynowienie Um było ściślej związane z intensywnością w 2001 roku, gdyż r = 0,40, a r s = 0,30. Jeśli wziąć pod uwagę tylko gospodarstwa, które w badanym okresie powiększyły powierzchnię UR (ponad 53% badanej populacji), to zarówno w 1992, jak i w 2001 roku nie było związku korelacyjnego pomiędzy wartością maszyn ogółem a intensywnością, natomiast wskaźnik umaszynowienia w 2001 roku był skorelowany dodatnio i wynosił r = 0,25 a r s = 0,27. Przyrost wskaźnika umaszynowienia (tys. zł/ha) Increase of machinery factor (thous. zl/ha) y = 0,0356x + 3,0255 R 2 = 0, Przyrost intensywności (pkt) Intensity increase (points) Rys. 4. Przyrost wskaźnika umaszynowienia a zmiana intensywności organizacji produkcji Fig. 4. Machinery factor increase versus increase of intensity of production organisation Jak wynika z analizy współczynnika korelacji Pearsona, niska dodatnia zależność liniowa wystąpiła pomiędzy przyrostem intensywności a takimi wskaźnikami, jak umaszynowienie gospodarstwa, nasycenie energetyczne i przyrosty (zmiany) tych wskaźników (tab. 1). Można więc stwierdzić, że zarówno nasycenie energetyczne, jak i wartość zestawu maszyn, a więc ogólnie mówiąc mechanizacja gospodarstw zależy także od poziomu intensywności organizacji produkcji. 2(12) 2009

6 116 E. Lorencowicz Tabela 1. Współczynniki korelacji liniowej pomiędzy przyrostem intensywności produkcji a wybranymi wskaźnikami charakteryzującymi mechanizację gospodarstw Table 1. Coefficients of correlation between intensity changes and selected factors characterizing farm mechanization Wskaźnik umaszynowienia 2001 Machinery factor 2001 Zmienna zależna Dependent variable Nasycenie energetyczne 2001 (tylko ciągniki) Power per hactare 2001 (only tractors) Nasycenie energetyczne 2001 (ciągniki i kombajny) Power per hectare 2001 (tractors and combines) Zmiana intensywności Intensity changes 0,3144 0,3035 0,3280 Przyrost wskaźnika umaszynowienia Increase of machinery factor 0,3704 Przyrost nasycenia energetycznego (tylko ciagniki) Increase of power per ha (tractors) Przyrost nasycenia energetycznego (ciągniki i kombajny) Increase of power per ha (tractors and combines) 0,3734 0,3625 PODSUMOWANIE I WNIOSKI W wyniku przeprowadzonych badań można sformułować następujące wnioski: 1. Metoda punktowa oceny intensywności organizacji produkcji, opracowana przez Bohdana Kopcia [1983], daje możliwość przeprowadzenia analiz statystycznych pomiędzy strukturą i organizacją produkcji rolniczej a wybranymi wskaźnikami charakteryzującymi poziom mechanizacji gospodarstw. Konieczna jest jednak adaptacja przeliczników stosowanych w obliczeniach tą metodą z uwzględnieniem nowych technologii produkcji. 2. W badanej populacji 167 gospodarstw rodzinnych stwierdzono, że istnieje niska korelacja liniowa pomiędzy intensywnością organizacji produkcji a podstawowymi wskaźnikami dotyczącymi mechanizacji, takimi jak umaszynowienie gospodarstwa i nasycenie energetyczne. 3. Konieczne jest dalsze prowadzenie analiz w tym zakresie. W 2006 roku przeprowadzono kolejny etap badań i jest planowane rozszerzenie analiz zależności poziomu mechanizacji nie tylko od poziomu intensywności organizacji produkcji, lecz także wielkości ekonomicznej gospodarstwa. LITERATURA Encyklopedia ekonomiczno-rolnicza PWRiL, Warszawa. Kopeć B., Metodyka badań ekonomicznych w gospodarstwach rolnych. Wyd. AR, Wrocław. Kopeć B., Intensywność organizacji w rolnictwie polskim w latach Rocz. Nauk Roln. Ser. G, 84, 1, Journal of Agribusiness and Rural Development

7 Intensywność organizacji produkcji a poziom mechanizacji prac Lorencowicz E., Wyposażenie techniczne i formy mechanizacji małych gospodarstw rolnych. Rozpr. Nauk. AR Lubl Lorencowicz E., Kocira S., Analiza wyposażenia technicznego gospodarstw rolnych z wykorzystaniem bazy danych. Probl. Inż. Roln. 4, Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich GUS, Warszawa. Sawa J., Efektywność mechanizacji produkcji rolniczej w różnych warunkach gospodarowania. Probl. Inż. Roln. 3, Średnia powierzchnia gospodarstwa. ARiMR. id2=1 [dostęp ]. INTENSITY OF PRODUCTION ORGANISATION VERSUS LEVEL OF MECHANIZATION IN SELECTED FARMS IN THE LUBLIN REGION Summary. 167 farms were analysed in period The relations between intensity of production organisation and factors characterising the level of mechanization were established. It was proved that the changes of intensiveness were positively correlated with machines value and energetic outfitting of farms. Key words: farm mechanization, intensity of production Zaakceptowano do druku Accepted for print: Do cytowania For citation: Lorencowicz E., Intensywność organizacji produkcji a poziom mechanizacji prac w wybranych gospodarstwach rolnych Lubelszczyzny. J. Agribus. Rural Dev. 2(12), (12) 2009