Nanotechnologia Innowacje dla świata przyszłości
|
|
- Dominik Krawczyk
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Wspólnotowe badania naukowe KOMISJA EUROPEJSKA Nanotechnologia Innowacje dla świata przyszłości INFORMACJE OGÓLNE NANOTECHNOLOGIE I NANONAUKA, WIELOFUNKCYJNE MATERIAŁY OPARTE NA WIEDZY ORAZ NOWE PROCESY I URZ ĄDZENIA
2 Czy jesteś zainteresowany europejskimi badaniami naukowymi? RTD info to nasz kwartalnik, który umożliwia zapoznanie się z najistotniejszymi nowinami (wynikami, programami, wydarzeniami, itp.). Magazyn dostępny jest w języku angielskim, francuskim i niemieckim. Istnieje możliwość otrzymania próbnego egzemplarzaj lub darmowej prenumeraty, wysyłając zamówienie na podany poniżej adres: European Commission Directorate-General for Research Information and Communication Unit B-1049 Brussels Fax (32-2) research@ec.europa.eu Internet: Wydawca: KOMISJA EUROPEJSKA Dyrekcja Generalna ds. badań naukowych Dyrekcjat G Technologie przemysłowe Jednostka G.4 Nanonauka i nanotechnologia Kontakt: Dr. Renzo Tomellini, Dr. Angela Hullmann renzo.tomellini@ec.europa.eu, angela.hullmann@ec.europa.eu Url: cordis.europa.eu/nanotechnology/
3 KOMISJA EUROPEJSKA Nanotechnologia Innowacja dla świata przyszłości Niniejsza broszura powstała w wyniku projektu finansowanego przez niemieckie Federalne Ministerstwo Edukacji i Badań Naukowych (BMBF), a realizowanego przy udziale Centrum Technologii Niemieckiego Stowarzyszenia Inżynierów (VDI-TZ). Komisja Europejska wyraża wdzięczność niemieckiemu ministerstwu za wyrażenie zgody na przetłumaczenie tej publikacji i udostępnienie jej społeczności europejskiej. Chcielibyśmy wyrazić szczególne podziękowania dla Dr Rosity Cottone (BMBF) i Dr Wolfganga Luthera (VDI-TZ) za ich wsparcie podczas koordynacji działań. Wydawca: Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Badań Naukowych Opracowanie: Bundesministerium für Bildung und Forschung BMBF, Berlin Koordynacja: Dział Technologii Przyszłości, VDI Technologiezentrum GmbH, Düsseldorf Auhor: Dr. Mathias Schulenburg, Kolonia Opracowanie graficzne: Suzy Coppens, BergerhofStudios, Kolonia Dyrekcja Generalna ds. Badań Naukowych 2007 Nanonauka i Nanotechnologia EUR 21152PL
4 Serwis Europe Direct umożliwia pomoc w uzyskaniu odpowiedzi na pytania dotyczące spraw związanych z Unią Europejską Bezpłatny telefon kontaktowy: INFORMACJA DOTYCZĄCA KWESTII PRAWNYCH: Zarówno Komisja Europejska, jak i żadna inna osoba działająca w imieniu Komisji, nie ponosi odpowiedzialności za wykorzystanie zamieszczonych tu informacji. Wyłączną odpowiedzialność za poglądy wyrażane w niniejszej publikacji ponosi jej autor. Poglądy te nie muszą odzwierciedlać stanowiska Komisji Europejskiej. Wiele informacji dodatkowych na temat Unii Europejskiej można uzyskać za pośrednictwem internetu. Są one dostępne na serwerze Europa ( Dane katalogowe zamieszczono na końcu niniejszej publikacji. Luksemburg: Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, 2007 ISBN Wspólnoty Europejskie, 2007 Powielanie dozwolone jest pod warunkiem podania źródła. Printed in Belgium WYDRUKOWANO NA BIAŁYM PAPIERZE BEZ ZAWARTOŚCI CHLORU
5 Przedmowa Nanotechnologia jest nowym podejściem badawczym, które odnosi się do zrozumienia i doskonalenia właściwości materii w skali nano: jeden nanometr (jedna miliardowa metra) to długość małej cząsteczki. W takim wymiarze materia wykazuje zupełnie inne, częstokroć zaskakujące właściwości, w wyniku czego tradycyjnie wyznaczone granice pomiędzy dyscyplinami naukowymi i technicznymi ulegają zatarciu. Dlatego działania w zakresie nanotechnologii mają charakter wyrażnie interdyscyplinarny. Często twierdzi się, że nanotechnologia posiada potencjał destruktywny bądź rewolucyjny w sensie możliwości wpływu na przemysłowe techniki produkcji. Nanotechnologia oferuje potencjalne rozwiązania wielu bieżących problemów poprzez wykorzystanie mniejszych, lżejszych, szybszych i bardziej wydajnych materiałów, podzespołów i systemów, co prowadzi do powstawania nowych szans tworzenia dobrobytu i nowych miejsc pracy. Oczekuje się również, że nanotechnologia wniesie istotny wkład w proces rozwiązywania problemów globalnych i zmagania się z wyzwaniami ekologicznymi poprzez opracowywanie produktów i realizację procesów o bardziej konkretnych zastosowaniach, przyczyni się do oszczędzania zasobów i zmniejszenia emisji zanieczyszczeń. Obecnie na całym świecie rozwój nanotechnologii nabiera znacznego tempa. Stosunkowo wcześnie, bo już w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku, środowiska europejskie zaczęły inwestować w liczne programy w zakresie nanonauki. Z czasem opracowano solidne podstawy naukowe, a obecnie niezbędne jest zapewnienie przemysłowi i społeczności europejskiej możliwości czerpania korzyści wypływających z tej wiedzy poprzez opracowywanie nowych produktów i procesów. Nanotechnologia jest tematem najnowszej publikacji Komisji Europejskiej ( W kierunku europejskiej strategii w zakresie nanotechnologii ). W publikacji tej nie tylko zasugerowano, iż należy promować badania w zakresie nanonauki i nanotechnologii, lecz wskazano także kilka innych, niezależnych czynników, jakie powinniśmy wziąć pod uwagę: Lepsza koordynacja krajowych programów badawczych i inwestycji służąca także temu, żeby Europa dysponowała odpowiednimi zespołami i właściwą infrastrukturą ( bieguny doskonałości ), mogącymi konkurować na szczeblu międzynarodowym. Jednocześnie do osiągnięcia odpowiedniej masy krytycznej niezbędna jest współpraca pomiędzy organizacjami badawczymi reprezentującymi sektor publiczny i prywatny w całej Europie. Nie można pominąć innych czynników konkurencyjności, takich jak odpowiednia metrologia, przepisy i prawa własności intelektualnej, przygotowujące grunt dla innowacji przemysłowej i prowadzące do osiągania korzyści w zakresie konkurencyjności, zarówno dla dużych, jak i małych i średnich przedsiębiorstw. Niezwykle istotne są działania związane z edukacją i szkoleniem, w szczególności Europa powinna podjąć działania zmierzające do zwiększenia przedsiębiorczości naukowców i pozytywnego nastawienia technologów w odniesieniu do zmian. Realizacja prawdziwie interdyscyplinarnych badań poświęconych nanotechnologii może wymagać także opracowania nowego podejścia do edukacji i szkolenia w zakresie badań naukowych i przemysłu. Aspekty społeczne (takie jak informacja i komunikacja w obrębie danej społeczności, zagadnienia związane ze zdrowiem i środowiskiem oraz ocena ryzyka) stanowią dalsze istotne czynniki dla zapewnienia odpowiedzialnego kształtowania rozwoju nanotechnologii i spełniania oczekiwań społecznych. Dla długotrwałego rozwoju nanotechnologii i jej skutecznego zastosowania decydująca będzie wiara społeczeństwa i inwestorów w tę dziedzinę. Celem niniejszej publikacji jest ukazanie istoty nanotechnologii i potencjalnych korzyści, jakie ma do zaoferowania Europejczykom. Nicholas Hartley p.o. dyrektora jednostki Technologie przemysłowe Dyrekcja Generalna ds. badań naukowych Komisja Europejska
6 Spis treści 3 Przedmowa 4-5 Spis treści Podróż w nanokosmos 6-7 Atom: Dawna idea i nowa rzeczywistość 8-13 Nanotechnologia w przyrodzie Narzędzia i procesy Oczy dla nanokosmosu Przyrządy do pisania Impulsy dla nauki Projektowanie materiałów w nanoskali
7 Nanotechnologia dla społeczeństwa Świat w sieci: nonoelektronikaoelektronika Nanotechnologia w przyszłej codzienności Motoryzacja Zdrowie Energia i środowisko Nanotechnologia dla sportu i rekreacji Wizje Szanse i niebezpieczeństwa Dalsze informacje 48 Jak zostać nanoinżynierem? 49 Osoby do kontaktu, linki, bibliografia Słownik 52 Wykaz ilustracji
8 Podróż w nanokosmos Amedeo Avogadro ( ), profesor fizyki w Turynie, dzięki któremu kropla deszczu stała się obliczalna. Atom: Dawna idea i nowa rzeczywistość Nasz świat materialny składa się z atomów. Stwierdził to już około 2400 lat temu grecki myśliciel Demokryt. Współcześni Grecy podziękowali mu za to wizerunkiem na dziesięciodrachmowej monecie. Monet tych było bardzo wiele w obiegu, podobnie jak atomów. Kropla deszczu zawiera ich aż , ponieważ atomy są maleńkie, mają rozmiary rzędu jednej dziesiątej nanometra, a nanometr to jedna milionowa milimetra. Stosunek średnicy atomu magnezu do średnicy piłeczki tenisowej jest równy stosunkowi średnicy piłeczki tenisowej do średnicy Ziemi. Pomyślmy o tym, gdy będziemy połykać kolejną tabletkę magnezu! Lukrecjusz, rzymski literat, kilka wieków później napisał wiersz o atomach: "Kosmos składa się z nieskończonej przestrzeni i nieskończonej liczby nierozkładalnych cząstek, atomów, których różnorodność form też jest nieskończona.... Atomy różnią się tylko kształtem, wielkością i ciężarem, są nieprzenikalnie twarde, niezmienne, są granicą fizycznej podzielności " Wiedziano więc już wtedy bardzo wiele, choć tylko na podstawie czystej spekulacji. Później przez długi czas nie myślano o takich sprawach. W siedemnastym wieku słynny astronom Johannes Kepler zastanawiał się nad płatkami śniegu, o których napisał w 1611 roku, że swoją regularną formę mogą zawdzięczać jedynie prostym, jednolitym cegiełkom. Pojęcie atomu odzyskało popularność. 6 Duch Demokryta unosi się nad nano-sceną, morzem nieskończenie wielu możliwości.
9 Uczeni, którzy zajmowali się minerałami i kryształami, coraz częściej traktowali atomy jako coś oczywistego. Jednak dopiero w 1912 roku na uniwersytecie w Monachium udało się przeprowadzić bezpośredni dowód: kryształ chalkantytu rozdzielał światło rentgenowskie podobnie jak materiał parasola rozdziela światło latarni kryształ musiał składać się z atomów, tworzących uporządk o w a n ą strukturę, jak włókno materiału parasola albo pryzma pomarańczy na straganie. Nowoczesne przyrządy analityczne umożliwiają obecnie oglądanie tych bardzo złożonych nanoskopowych elementów żywej materii. Wreszcie w latach osiemdziesiątych XX wieku opracowano narzędzie w postaci skaningowego mikroskopu tunelowego, który umożliwia nie tylko obrazowanie poszczególnych atomów w krysztale, ale nawet ich przesuwanie (chociaż wiele osób pierwsze obrazy uznało za oszustwo). Przygotowano tym samym scenę dla radykalnie nowego podejścia naukowego: nanotechnologii. Strukturę nanomaszyn, takich jak rybosomy, odtworzyła krystalograficznie Ada Yonath, DESY. Powód, dla którego atomy w krysztale układają się tak regularnie, jest prosty: materia zapewnia sobie jak najwięk szą wygodę, a najwygodniejsza jest struktura uporząd- kowana. N a w e t orzechy w misce, gdy się n i m i potrząśnie, tworzą regularne wzory, a atomom przychodzi to znacznie łatwiej. Atomy manganu zostały wykorzystane przez profesora Berndta z Kilonii do odtworzenia logo Uniwersytetu Christiana Albrechta. Proste wzory nie zawsze jednak są najłatwiej powielane. Napędzana siłą samoporządkowania, materia Ziemi przez miliardy lat przybrała formy fantastycznie skomplikowane, a w niektórych przypadkach nawet ożywione. 7
10 Nanotechnologia w przyrodzie Nanotechnolodzy bardzo lubią przyrodę ożywioną. W ciągu czterech miliardów lat swego istnienia natura znalazła wiele zadziwiających rozwiązań problemów, jakie napotykała. Cecha charakterystyczna: życie uporządkowuje materię aż do najdrobniejszych szczegółów, do poziomu atomów. I to również jest celem nanotechnologów. Atomy nie są lubiane. Słysząc o nich, myślimy o gwałtownych wybuchach albo niebezpiecznym promieniowaniu. Dotyczy to jednak wyłącznie technik, które zajmują się jądrem atomowym. Nanotechnologia zajmuje się powłokami atomowymi jej rola rozgrywa się w tej właśnie skali. Aby jednak usunąć wszelkie wątpliwości co do tego, że atomy naprawdę są tworem całkiem zwyczajnym, a w odpowiednich połączeniach nawet mogą dobrze smakować, jako miejsce startu w nanokosmos wybraliśmy najnormalniejszy ser. Gatunek Mimolette pochodzi z Flandrii. Powierzchnia pokryta małymi dziurkami każe przypuszczać, że ser jest zamieszkały. Producenci Mimolette odkryli, że aktywność roztoczy poprawia aromat tego sera. Roztocza mają wielkość jednej dziesiątej milimetra. Specjalny skaningowy mikroskop elektronowy, ESEM, umożliwia obserwowanie ich na żywo. Jak każdy żywy organizm, roztocza są zbudowane z komórek. Komórki te maja rozmiary w skali mikrometrowej. W komórce znajduje się bardzo skomplikowana maszyneria. Jej ważną częścią są rybosomy, które tworzą wszystkie możliwe cząsteczki białka zgodnie z kodem substancji dziedzicznej DNA. Rząd wielkości rybosomów to 20 nanometrów. Fragmenty struktury rybosomów poznano już aż do pojedynczych atomów. Pierwszymi owocami tego rodzaju badań nanobiotechnologicznych są nowe leki, blokujące rybosomy bakterii. 10 nm Podróż w nanokosmos 1 m 10 cm 1 mm 0,1 mm 10 mm 8
11 Kwiat lotosu oczyszcza liście, wykorzystując tak zwany efekt lotosu. Kropelki wody na liściu nasturcji widziane pod specjalnym mikroskopem elektronowym (ESEM) na Uniwersytecie w Bazylei. Efekt lotosu i jego zastosowania Nasturcja utrzymuje liście w czystości dzięki tzw. efektowi liścia lotosu. Elektronowy mikroskop skaningowy ESEM pokazuje, jak kropelki wody oddzielają się od powierzchni liścia. Dzieje się tak dzięki pokrytej meszkiem powierzchni, która powoduje, że kropelki wody szybko spływają, zabierając ze sobą brud z powierzchni liścia Efekt lotosu zbadany szczególnie dokładnie przez profesora Barthlotta i współpracowników z Uniwersytetu w Bonn znalazł już zastosowanie w wielu produktach, na przykład w farbach do elewacji, po których woda spływa zabierając ze sobą brud. Również ceramika sanitarna o strukturze wykorzystującej efekt lotosu łatwo da się utrzymać w czystości. Liście roślin wykorzystują jeszcze inny rodzaj nanotechnologii. Ich gospodarkę wodną często regulują forysomy. Są to mikroskopijne mięśnie, które w układzie kapilarnym rośliny otwierają kanały lub zamykają je, gdy roślina zostanie uszkodzona. Trzy Instytuty Frauenhofera oraz Uniwersytet w Gießen próbują znaleźć techniczne zastosowanie owych mięśni roślinnych, na przykład w mikroskopijnych silnikach liniowych czy też w kompletnych systemach laboratoryjnych na płytce chipowej lab on a chip. 10 m m 50 m m 1 cm 1 m Najbardziej wyrafinowaną technologią w skali atomów jest proces fotosyntezy, który gromadzi energię do życia na Ziemi. Tutaj liczy się każdy pojedynczy atom. Ktoś, komu uda się skopiować ten proces metodami nanotechnologii, zdobędzie na zawsze nieograniczone zasoby energii. 1 m m 10 nm 9
12 Podróż w nanokosmos Tajemnice przyczepności chrząszczy, much, pająków i gekonów zostały odsłonięte w Instytucie Metalurgii Maxa Plancka w Stuttgarcie. Przytwierdzają się one do podłoża za pomocą włosków, które tworzą wiązanie van der Wasala z powierzchnią kontaktu. Im cięższe zwierzę, tym mniejsze i liczniejsze musza być włoski. Nanotechnologia w przyrodzie Nanotechnologia na suficie: gekon Gekony wdrapią się na każdą ścianę, potrafią biegać po suficie z głową w dół, a nawet zwisać z niego, przytrzymując się tylko jedną nogą. Jest to możliwe oczywiście dzięki nanotechnologii. Stopa gekona jest pokryta maleńkimi włoskami, które są tak giętkie, że mogą na dużym obszarze zbliżyć się do podłoża na odległość kilku nanometrów. Wówczas zaczyna działać tak zwane oddziaływanie van der Waalsa, które właściwie jest bardzo słabe, lecz utrzymuje ciężar ciała gekona dzięki milionom punktów zaczepienia. Wiązanie można łatwo zerwać na podobnej zasadzie, jak odrywa się taśmę klejącą. W ten sposób gekon może biegać po suficie. Materiałoznawcy mają nadzieję wyprodukować wkrótce syntetycznego gekona. Trzymanie się życia Życie istnieje, ponieważ jego elementy łączą się ze sobą za pomocą wyrafinowanej nanotechnologicznej sztuki spajania. Widać to na przykładzie skaleczeń, jak choćby ukąszenie komara: w miejscu ukąszenia powstaje zaczerwienienie wskutek rozszerzania się najmniejszych naczyń krwionośnych, przez które przepływają duże ilości leukocytów, białych ciałek krwi. Komórki w miejscu ukąszenia wydzielają substancję chemiczną. W zależności od jej stężenia, wyściółka komórkowa naczyń krwionośnych i leukocyty wydzielają lepkie cząsteczki, które opóźniają przemieszczanie się leukocytów wzdłuż ściany naczynia. Przy najwyższym poziomie tej substancji leukocyty mocno przywierają do siebie, inne lepkie cząsteczki przeciągają wtedy ciałka krwi przez ścianę naczynia do miejsca ukąszenia, gdzie unieszkodliwiają one wszelkich intruzów. Na tym polega sztuka perfekcyjnego klejenia. Trwają obecnie badania nad opracowaniem sztucznie wytworzonych nanotechnologicznych imitacji tego zjawiska pod hasłem sklejanie na rozkaz (ang. bonding on command ). Małże jako mistrzowie sklejania Zwykłe małże te, które podaje się w restauracji gotowane z warzywami to mistrzowie nanotechnologicznego sklejania. Aby przyczepić się do skały, małż otwiera skorupę i wysuwa stopę, którą wygina w kształt przyssawki. Przez maleńkie kanaliki wyrzuca z siebie strumienie klejących kropelek, miceli, w wytworzony w ten sposób obszar podciśnienia, gdzie micele rozrywają się, wydzielając mocny klej podwodny, który natychmiast spienia się, tworząc poduszeczkę.małż przytwierdza się do tego amortyzatora za pomocą elastycznych nici bisiorowych, zabezpieczając się w ten sposób przed porywami fal morskich. 10 Odnóża muchy w zbliżeniu
13 Omułek z nićmi bisiorowymi i stopą Instytut Frauenhofera IFAM w Bremie prowadzi badania nad zmodyfikowanymi klejami z małży, dzięki którym nawet najdelikatniejsza porcelana nadawałaby się do mycia w zmywarce. Zespół roboczy Nowe tworzywa użytkowe i biomateriały w Rostocku i w Greifswaldzie także prowadzi badania nad małżami. Biomineralizacja Małże mają jednak jeszcze większe możliwości. Ich masa perłowa składa się z niezliczonych drobnych kryształków wapnia w postaci minerału argonitu. Kryształki te same w sobie byłyby bardzo kruche, jednak w muszli są ze sobą połączone bardzo elastycznymi białkami w kształcie śrubek. Trzy procenty wagowe tego białka w zupełności wystarczą, aby muszla uchowca stała się trzy tysiące razy twardsza w porównaniu do czystego kryształu kalcytu. Jeże morskie również używają tej technologii do wzmocnienia swoich 30 cm kolców, które dzięki temu mogą wytrzymać uderzenia fal morskich. Koszyczek kwiatowy Wenus jest uważany za arcydzieło biomineralizacji. Podstawowe elementy budulcowe z krzemionki (dwutlenek krzemu) o średnicy trzech nanometrów łączą najpierw komórki gąbki w cieniutkie plastry. Następnie są one zwijane tak, aby utworzyć igły krzemionkowe, stanowiące podstawowy element plecionki, wytrzymałej na duże zmiany ciśnienia. Koszyczek kwiatowy Wenus ta gąbka głębinowa jest obecnie badana jako biologiczny model dla światłowodu. Trójwymiarowy splot biomineralny w szkliwie trzonowego zęba nornika chroni powierzchnię żucia przed uszkodzeniem. Biomineralizacja może również tworzyć bardzo delikatne struktury. Na niewielkim obszarze dna morskiego w pobliżu wysp filipińskich żyje gąbka, nazywana koszyczkiem kwiatowym Wenus. Stworzenie to jest wygięte jak pochwa tureckiego kindżału, tyle że zaokrąglone wokół osi podłużnej. Nazwę swoją zawdzięcza strukturze wewnętrznego szkieletu swojej otoczki. Składa się on z tkanki drobnych igiełek krzemionkowych, ażurowej jak wiklinowa plecionka na oparciu krzesła. Tkanka ta jest poprzeplatana zarówno w sieci prostokątnej jak i po przekątnej. Techniczna biomineralizacja: Nanocząsteczki naprawiają zęby. Gdy zęby stają się bardzo wrażliwe na zimno albo kwaśne jedzenie,może być to przyczyna bólu i jest zazwyczaj spowodowane przez drobne kanaliki, odkryte rureczki w szkliwie zęba. Stosując nanocząsteczki fosforanu wapnia (apatytu) i i białka produkowane przez firmę SusTech kanaliki te można zakleic dziesięciokrotnie szybciej niż przy pomocy zwykłych preparatów apatytowych. remineralizowana warstwa materiału zachowuje się w jamie ustnej tak samo, jak własne szkliwo. 11
14 Podróż w nanokosmos Okrzemki powyżej kształt przypominający gąbkę Mengera (zob. też s. 21) mają dzięki optymalnym kształtom największą trwałość przy najmniejszej wadze i prawdopodobnie posiadaja systemy gromadzenia światła dla aparatów fotosyntezy, chloroplastów. Nanotechnologia w przyrodzie Strategiczne znaczenie miała niegdyś biomineralizacja okrzemek. Te mikroskopijne stworzenia zabezpieczają się pancerzem krzemionkowym, którego głównym składnikiem jest SiO 2, czyli dwutlenek krzemu. Podobnie jak szkło kwarcowe, które również składa się z dwutlenku krzemu, pancerze krzemionkowe są stosunkowo odporne na wiele roztworów kwaśnych i zasadowych. Z tego powodu nanotechnolodzy widzą możliwość wykorzystania ich jako naczyń reakcyjnych dla wytworzania kryształów o rozmiarach nanometrycznych. Jeden ze sposobow otrzymywania nanocząstek polega na ograniczeniu objętości reakcji. Po zużyciu materiału reakcyjnego kryształki uzyskane w wyniku reakcji nie będą się powiększać. Pancerzyki okrzemek posiadają wiele takich nanoskopowych otworów, pełniących rolę nanoreaktorów. W jaki sposób powstają te czasami niezwykle piękne okrzemki? Pierwsze wskazówki są już znane. Badacze z uniwersytetu w Regensburgu stwierdzili, że poliaminy, należące do znanej grupy białek, mogą wytwarzać przy odpowiednim stężeniu kwasu krzemowego nanocząstki o zadanej średnicy w granicach od 50 do 900 nanometrów. Dzieje się to zupełnie samoistnie, pod wpływem sił samoporządkowania. Według prostych modeli wzrostu okrzemki powstają w równie samoistny sposób. Dlaczego mówimy, że pancerze okrzemek miały znaczenie strategiczne? W 1867 roku Szwed Alfred Nobel odkrył, że ziemia okrzemkowa, powstała ze skamieniałych pokładów pancerzy okrzemek, wchłania nitroglicerynę i tym samym powstrzymuje samoistną eksplozję tego materiału wybuchowego. Otrzymaną mieszaninę Nobel nazwał dynamitem, a obfite zyski z jej sprzedaży dały początek fundacji, która dzis finansuje Nagrody Nobla. Rozgwiazda "Ophiocoma wendtii " jest wyposażona w doskonały system mikrosoczewek, umożliwiających widzenie optyczne. U góry: Wygląd w dzień, u dołu: wygląd w nocy. Łuska pancerza jest zarazem polem mikrosoczewki. Nanotechnologia w przyrodzie: Ophiocoma wendtii, kosmata rozgwiazda o wielkości talerza, przez długi czas stanowiła zagadkę. Stworzenie to, o opancerzonym korpusie w kształcie krążka, z którego wyrasta pięć ramion, chowa się przed zbliżającym się niebezpieczeństwem, choć na pozór nie ma oczu. Odkryto je w końcu w wapiennym pancerzu stworzenia, który wysadzany jest skupiskami doskonałych mikrosoczewek, zamieniając całe ciało kosmatej rozgwiazdy w jedno złożone oko. Nanotechnologia? Poszczególne soczewki są tak skrystalizowane, że nie występuje zjawisko charakterystyczne dla kalcytu: podwójny obraz. Mamy tu do czynienia z kontrolą krystalizacji na poziomie nanometrycznym. Soczewki są również skorygowane pod względem aberracji sferycznej, poprzez nieznaczny dodatek magnezu, co pozwala uniknąć niepożądanych kolorowych prążków. Ophiocoma wykorzystuje więc nanotechnologiczną precyzję, która niegdyś przyniosła sławę Carlowi Zeissowi. 12
15 Instytut Nowych Materiałów, INM, w Saarbrücken opracował oparty na nanoczasteczkach proces powlekania elementów metalowych nieścieralnymi hologramami, zabezpieczającymi przed fałszerstwem. Nawet przyroda tego nie potrafi: Ceramika z dodatkiem nanosadzy dla odpornych na korozję zapalników iskrowych, na przykład w termach gazowych. Dzięki regulowanemu przewodnictwu ceramiki transformator jest niepotrzebny. Poznawanie granic natury Nanotechnologia jest oparta na przyrodzie, ale możliwości przyrody ożywionej są ograniczone, nie może ona funkcjonować ani w wysokich temperaturach, jakie są wymagane dla ceramiki, ani w połączeniu z przewodnikami metalicznymi. Nowoczesna technika dysponuje natomiast szeroką gamą sztucznie wytworzonych warunków ekstremalną czystością, niskimi temperaturami, próżnią w których materia ujawnia zaskakujące właściwości. W szczególności należą do nich zjawiska kwantowe, które niekiedy wydają się zaprzeczać prawom rządzącym w naszym codziennym życiu. Na przykład, cząstki w nanokosmosie uzyskują czasem właściwości falowe. Atom, który wydaje się być tworem stałym, może jak fala przechodzić równocześnie przez dwie szczeliny, wyłaniając się po drugiej stronie znowu jako całość. Gdy rozmiar cząstek zbliża się do nanometra, uzyskują one całkiem inne właściwości: metale stają się półprzewodnikami lub izolatorami. Niektóre substancje, jak tellurek kadmu (CdTe) wykazują w nanokosmosie fluorescencję we wszystkich kolorach tęczy, inne zaś przetwarzają światło na prąd elektryczny. Gdy cząstki osiągają wielkości nanoskopijne, znacznie zwiększa się proporcja atomów powierzchniowych w stosunku do tych znajdujących się wewnątrz. Atomy powierzchniowe mają jednak często inne właściwości niż atomy znajdujące się wewnątrz cząsteczki, zwykle są bardziej reaktywne. Nanoskopowe cząsteczki złota są na przykład dobrym katalizatorem w ogniwach paliwowych (zob. też Motoryzacja). Nanocząstki można również powlekać innymi substancjami, co pozwala na uzyskanie materiałów łączących wiele własności cząstek kompozytowych. Przykład: nanocząstki ceramiczne z powłokami organicznymi, obniżającymi napięcie powierzchniowe wody zabezpieczają lustra łazienkowe przed parowaniem. Specjalnie powlekane nanocząstki tlenku żelaza, magnetytu, tworzą z olejem magnetycznie formowalną ciecz zwaną ferrofluidem. Ferrofluidy znajdują coraz więcej zastosowań, między innymi w środkach uszczelniających do uszczelek pojemników próżniowych i osłon twardego dysku lub w regulowanych amortyzatorach maszyn i samochodów. Nie trzeba jednak obawiać się złożoności nanotechnologii, jabłko też ma skomplikowaną budowę komórki, rybosomy, DNA a mimo to jest bardzo lubianym owocem. Nanocząstki magnetytu w oleju. Ciecz można formować magnetycznie. Magnetotacticum bavaricum Bakteria magnetyczna, może syntetyzować łańcuchy nanomagnetytów i być wykorzystana jako igła kompasowa. Cząstki tellurku kadmu fluoryzują w kolorach zależnych od wielkości cząstki. 13
16 Narzędzia i procesy Oczy dla nanokosmosu Nanotechnologia w przestrzeni kosmicznej: Zwierciadła europejskiego teleskopu rentgenowskiego Newton są wypolerowane do średniej gładkości 0,4 nanometra, umożliwiając obserwację źródeł promieniowania rentgenowskiego w mgławicy Andromedy. Sensacja naukowa: błysk promieni gamma wypala kręgi w chmurze pyłu galaktycznego. Co ma wspólnego z nanotechnologią europejski teleskop rentgenowski Newton? Urządzenie to wychwytuje promieniowanie rentgenowskie z odległych obiektów za pomocą 58 reflektorów wielkości koszy na śmieci, wciśniętych jeden w drugi jak łuski cebuli i pokrytych naparowaną warstwą złota. Chropowatość ich powierzchni wynosi średnio zaledwie 0,4 nanometra. Jest to technologiczne arcydzieło, w którym największy udział miała firma Carl Zeiss AG. Precyzyjne zwierciadła rentgenowskie do spektroskopii i mikroskopii rentgenowskiej zbudowane są z kilkuset warstw dwóch różnych pierwiastków ciężkich. Wymagania, jakim muszą sprostać takie zwierciadła, są ogromne: warstwy mogą odbiegać od idealnej gładkości tylko o ułamki średnicy atomu. Technika ta jest opracowywana w Instytucie Fraunhofera Techniki Materiałowej i Radiacyjnej w Dreźnie. Sztuczkę z reflektorem warstwowym w zakresie widma światła widzialnego odkryła również natura: prowadząca nocny tryb życia kałamarnica Euprymna scolopes kieruje w dół za pomocą lusterek zbudowanych z białek zwanych reflektynami światło emitowane przez bakterie świetlne. W ten sposób udaje kawałek gwieździstego nieba, oszukując pływające pod nią drapieżniki. Ten przykład biologicznej nanotechnologii został odkryty niedawno na Uniwersytecie Hawajskim. Sondy skaningowe Sondy skaningowe jako oczy dla nanokosmosu wydają się mniej spektakularne, a przecież za wynalezienie protoplasty wszystkich sond skaningowych skaningowego mikroskopu tunelowego, przyznano Nagrodę Nobla. W elektronowych sondach skaningowych piezokryształy wielokrotnie przeprowadzają głowicę skanującą nad przedmiotem obserwacji, takim jak na przykład pola atomów. Za każdym razem położenie jej jest lekko przesunięte, ruchy są Zagroda kwantowa (ang. Quantum Corral ) Dona Eiglera, IBM. Fale wewnątrz zagrody odzwierciedlają prawdopodobieństwo napotkania elektronu. 14
17 Kryształ bromku potasu z tarasami atomowymi. Podobnie wygląda sól na jajku, które zjadamy na śniadanie. Krzem w powiększeniu, kontury gęstości elektronowej pod skaningowym mikroskopem sił atomowych. Szczytowy atom głowicy skanującej wysyła dwie chmury elektronowe, krążące po orbicie, zupełnie jak w podręczniku. Schematyczne przedstawienie klasycznej głowicy skaningowego mikroskopu tunelowego. Skaningowy mikroskop sił atomowych: odchylenie igły odczytującej jest przekazywane do fotokomórki przez promień laserowy. Sondy pojemnościowe mogą być również wykorzystane do obrazowania procesów przełączania na chipie. minimalne a odległość głowicy od pola atomów zazwyczaj mniejsza niż średnica atomu. Coś się przy tym dzieje: raz przepływa prąd, innym razem wykrywane są słabe pola magnetyczne. Komputery graficznie interpretują te pomiary na płaszczyźnie, tworząc obraz z dokładnością do pojedynczego atomu, w zależności od zasady pomiaru. Proces ten umożliwia oglądanie powłok elektronowych atomu odkrywając tajemnice na podstawowym poziomie materii. Dotychczasowy rekord świata w rozdzielczości należy do Uniwersytetu w Augsburgu. Szczególnie subtelny proces jest wykorzystywany w skaningowym mikroskopie sił atomowych, który wykrywa minimalne siły, wywierane przez atomy pola atomowego na najbliższy atom głowicy skanującej. Zakrzywione zwierciadło wielowarstwowe do zaawansowanej analizy rentgenowskiej. Euprymna scolopes oszukuje swoich wrogów, posługując się wielowarstwowymi lusterkami, zbudowanymi z białek, zwanych reflektynami. Światło pochodzi od świecących bakterii. 15
18 Narzędzia i procesy Przybory do pisania Proces litograficzny: Chip jest strukturą trójwymiarową, w której wszystkie elementy przełącznikowe obwodu ułożone są w pojedynczych warstwach. Nowoczesny wysoko wydajny chip wymaga 25 do 30 takich warstw, z których każda wymaga własnej maski litograficznej. Struktury maski są przenoszone na krążek za pomocą światła i systemu soczewek steppera, aparat ten przypomina rzutnik do przezroczy. Każda nowa maska w zestawie nadaje układowi nową funkcjonalność i zwiększa jego złożoność. Litografia W świecie komputerów litografia oznacza technikę wytwarzania chipów komputerowych za pomocą światła. W tym celu dokładnie wypolerowana powierzchnia materiału półprzewodnikowego, (krążka krzemowego), powlekana jest światłoczułą warstwą ochronną, którą naświetla się obrazem układu scalonego. Wywołanie warstwy ochronnej odsłania naświetlone (lub nienaświetlone) miejsca krążka, którym nadaje się pożądane właściwości elektryczne za pomocą procesów takich jak wytrawianie, implantacja obcych atomów i osadzanie. Powtarzanie tego procesu stosując coraz to nowe wzorce masek, ostatecznie prowadzi do powstania najbardziej skomplikowanych struktur, jakie człowiek kiedykolwiek wytworzył: obwodów scalonych o wysokiej skali integracji, czyli chipów. Gęstość upakowania tranzystorów zwiększyła się obecnie do tego stopnia, że na powierzchni kropki zrobionej czubkiem ołówka można zmieścić pół miliona lub więcej tranzystorów. Nowoczesne chipy mają struktury mniejsze niż długość fali światła, używanego do litografii, do wytworzenia ich stosuje się lasery kryptonowo fluorowe których długość fali wynosząca 193 nanometry pozwala na wytworzenie struktur o szerokości 130, a wkrótce również 90 nanometrów. Jest to jest możliwe dzięki zastosowaniu pewnych sztuczek optycznych, takich jak korekcja przybliżenia optycznego i przesuniecie fazowe. Obecnie opracowuje się podstawy litografii w dalekim ultrafiolecie (litografia EUV), która wykorzystuje fale o długości 13 nanometrów i ostatecznie ma doprowadzić do uzyskania w krzemie struktury o szerokości zaledwie 35 nanometrów. Wymagania wobec materiału maski są bardzo wysokie. Płytka długości 10 centymetrów po ogrzaniu o jeden stopień Celsjusza może rozciągnąć się tylko o parę dziesiątych nanometra, czyli o kilka średnic atomu. Wymagana gładkość nieprzekraczająca kilku średnic atomowych stanowi również granicę możliwości tego co jest w ogóle wykonalne. 16
Tak określił mechanikę kwantową laureat nagrody Nobla Ryszard Feynman ( ) mechanika kwantowa opisuje naturę w sposób prawdziwy, jako absurd.
Tak określił mechanikę kwantową laureat nagrody Nobla Ryszard Feynman (1918-1988) mechanika kwantowa opisuje naturę w sposób prawdziwy, jako absurd. Równocześnie Feynman podkreślił, że obliczenia mechaniki
Bardziej szczegółowoDydaktyka Informatyki budowa i zasady działania komputera
Dydaktyka Informatyki budowa i zasady działania komputera Instytut Matematyki Uniwersytet Gdański System komputerowy System komputerowy układ współdziałania dwóch składowych: szprzętu komputerowego oraz
Bardziej szczegółowoRóżne dziwne przewodniki
Różne dziwne przewodniki czyli trzy po trzy o mechanizmach przewodzenia prądu elektrycznego Przewodniki elektronowe Metale Metale (zwane również przewodnikami) charakteryzują się tym, że elektrony ich
Bardziej szczegółowoSzkło kuloodporne: składa się z wielu warstw różnych materiałów, połączonych ze sobą w wysokiej temperaturze. Wzmacnianie szkła
Wzmacnianie szkła Laminowanie szkła. Są dwa sposoby wytwarzania szkła laminowanego: 1. Jak na zdjęciach, czyli umieszczenie polimeru pomiędzy warstwy szkła i sprasowanie całego układu; polimer (PVB ma
Bardziej szczegółowoWoda. Najpospolitsza czy najbardziej niezwykła substancja Świata?
Woda Najpospolitsza czy najbardziej niezwykła substancja Świata? Cel wykładu Odpowiedź na pytanie zawarte w tytule A także próby odpowiedzi na pytania typu: Dlaczego woda jest mokra a lód śliski? Dlaczego
Bardziej szczegółowoKryształy, półprzewodniki, nanotechnologie. Dr inż. KAROL STRZAŁKOWSKI Instytut Fizyki UMK w Toruniu skaroll@fizyka.umk.pl
Kryształy, półprzewodniki, nanotechnologie. Dr inż. KAROL STRZAŁKOWSKI Instytut Fizyki UMK w Toruniu skaroll@fizyka.umk.pl Plan ogólny Kryształy, półprzewodniki, nanotechnologie, czyli czym będziemy się
Bardziej szczegółowowww.nmc.eu NMC Polska Sp.Zo.o. UI.Pyskowicka 15 - PL - 41807 Zabrze Phone: +48 32 373 24 45 Fax +48 32 373 24 43 biuro@nmc.pl
IWITSNT10 - NMC sa, 2012 - Resp. Publisher: NMC sa - Gert-Noël-Str. - B-4731 B-Eynatten NMC Polska Sp.Zo.o. UI.Pyskowicka 15 - PL - 41807 Zabrze Phone: +48 32 373 24 45 Fax +48 32 373 24 43 biuro@nmc.pl
Bardziej szczegółowoSpis treści. UTK Urządzenia Techniki Komputerowej. Temat: Napędy optyczne
Spis treści Definicja...2 Budowa ogólna...3 Silnik krokowy budowa...4 Silnik liniowy budowa...4 Budowa płyty CD...5 1 Definicja Napęd optyczny jest to urządzenie, które za pomocą wiązki lasera odczytuje
Bardziej szczegółowoWiesz zapewne że wszystko zbudowane jest z atomów. Kamień, pióro, gra video, TV, pies, i Ty też, wszystko składa się z atomów.
Wiesz zapewne że wszystko zbudowane jest z atomów. Kamień, pióro, gra video, TV, pies, i Ty też, wszystko składa się z atomów. Atomy budują cząsteczki i tworzą materiały. Nanotechnologia zajmuje się manipulowaniem
Bardziej szczegółowoTechnologie wytwarzania metali. Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe
Technologie wytwarzania metali Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe KRYSTALIZACJA METALI I STOPÓW Krzepnięcie - przemiana fazy
Bardziej szczegółowoTechnologie wytwarzania metali. Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe
Technologie wytwarzania metali Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe KRYSTALIZACJA METALI I STOPÓW Krzepnięcie - przemiana fazy
Bardziej szczegółowoŚwiatło fala, czy strumień cząstek?
1 Światło fala, czy strumień cząstek? Teoria falowa wyjaśnia: Odbicie Załamanie Interferencję Dyfrakcję Polaryzację Efekt fotoelektryczny Efekt Comptona Teoria korpuskularna wyjaśnia: Odbicie Załamanie
Bardziej szczegółowoCzym jest aerogel? Izolacja aerogelem zapewnia maksimum ochrony termicznej przy minimalnej wadze i grubości.
Czym jest aerogel? Otrzymany w 1931 roku aerożel składa się w ponad 90% z powietrza, co czyni go bardzo skutecznym izolatorem o najniższym przewodnictwie termicznym. Aspen Aerogels uczynił z aerożelu bardzo
Bardziej szczegółowoCzym jest prąd elektryczny
Prąd elektryczny Ruch elektronów w przewodniku Wektor gęstości prądu Przewodność elektryczna Prawo Ohma Klasyczny model przewodnictwa w metalach Zależność przewodności/oporności od temperatury dla metali,
Bardziej szczegółowoNiezwykłe światło. ultrakrótkie impulsy laserowe. Piotr Fita
Niezwykłe światło ultrakrótkie impulsy laserowe Laboratorium Procesów Ultraszybkich Zakład Optyki Wydział Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego Światło Fala elektromagnetyczna Dla światła widzialnego długość
Bardziej szczegółowoPasmowa teoria przewodnictwa. Anna Pietnoczka
Pasmowa teoria przewodnictwa elektrycznego Anna Pietnoczka Wpływ rodzaju wiązań na przewodność próbki: Wiązanie jonowe - izolatory Wiązanie metaliczne - przewodniki Wiązanie kowalencyjne - półprzewodniki
Bardziej szczegółowoWłasności optyczne materii. Jak zachowuje się światło w zetknięciu z materią?
Własności optyczne materii Jak zachowuje się światło w zetknięciu z materią? Właściwości optyczne materiału wynikają ze zjawisk: Absorpcji Załamania Odbicia Rozpraszania Własności elektrycznych Refrakcja
Bardziej szczegółowoMateriałoznawstwo optyczne CERAMIKA OPTYCZNA
Materiałoznawstwo optyczne CERAMIKA OPTYCZNA Szkło optyczne i fotoniczne, A. Szwedowski, R. Romaniuk, WNT, 2009 POLIKRYSZTAŁY - ciała stałe o drobnoziarnistej strukturze, które są złożone z wielkiej liczby
Bardziej szczegółowoI Pracownia Fizyczna Dr Urszula Majewska dla Biologii
Ćw. 6/7 Wyznaczanie gęstości cieczy za pomocą wagi Mohra. Wyznaczanie gęstości ciał stałych metodą hydrostatyczną. 1. Gęstość ciała. 2. Ciśnienie hydrostatyczne. Prawo Pascala. 3. Prawo Archimedesa. 4.
Bardziej szczegółowoPodstawy fizyki wykład 8
Podstawy fizyki wykład 8 Dr Piotr Sitarek Instytut Fizyki, Politechnika Wrocławska Ładunek elektryczny Grecy ok. 600 r p.n.e. odkryli, że bursztyn potarty o wełnę przyciąga inne (drobne) przedmioty. słowo
Bardziej szczegółowoSPIS TREŚCI ««*» ( # * *»»
««*» ( # * *»» CZĘŚĆ I. POJĘCIA PODSTAWOWE 1. Co to jest fizyka? 11 2. Wielkości fizyczne 11 3. Prawa fizyki 17 4. Teorie fizyki 19 5. Układ jednostek SI 20 6. Stałe fizyczne 20 CZĘŚĆ II. MECHANIKA 7.
Bardziej szczegółowoDrewno. Zalety: Wady:
Drewno Drewno to naturalny surowiec w pełni odnawialny. Dzięki racjonalnej gospodarce leśnej w Polsce zwiększają się nie tylko zasoby drewna, lecz także powierzchnia lasów. łatwość w obróbce, lekkość i
Bardziej szczegółowoWłaściwości kryształów
Właściwości kryształów Związek pomiędzy właściwościami, strukturą, defektami struktury i wiązaniami chemicznymi Skład i struktura Skład materiału wpływa na wszystko, ale głównie na: właściwości fizyczne
Bardziej szczegółowoJak funkcjonuje nagrywarka DVD
Jak funkcjonuje nagrywarka DVD Tacka na płyty Kiedy tacka wsunie się do urządzenia, układ zębatek 1 podsuwa napęd 2 pod płytę CD/DVD. Jednostka laserowa (pick-up) Laser, razem z układem mechanicznym potrzebnym
Bardziej szczegółowoKwantowe własności promieniowania, ciało doskonale czarne, zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne.
Kwantowe własności promieniowania, ciało doskonale czarne, zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne. DUALIZM ŚWIATŁA fala interferencja, dyfrakcja, polaryzacja,... kwant, foton promieniowanie ciała doskonale
Bardziej szczegółowoZjawiska w niej występujące, jeśli jest ona linią długą: Definicje współczynników odbicia na początku i końcu linii długiej.
1. Uproszczony schemat bezstratnej (R = 0) linii przesyłowej sygnałów cyfrowych. Zjawiska w niej występujące, jeśli jest ona linią długą: odbicie fali na końcu linii; tłumienie fali; zniekształcenie fali;
Bardziej szczegółowoOddziaływanie cząstek z materią
Oddziaływanie cząstek z materią Trzy główne typy mechanizmów reprezentowane przez Ciężkie cząstki naładowane (cięższe od elektronów) Elektrony Kwanty gamma Ciężkie cząstki naładowane (miony, p, cząstki
Bardziej szczegółowoProjekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Tytuł projektu: Realizacja Przedmiot Treści nauczania z podstawy programowej Treści wykraczające poza podstawę
Bardziej szczegółowoSzczegółowy rozkład materiału z fizyki dla klasy III gimnazjum zgodny z nową podstawą programową.
Szczegółowy rozkład materiału z fizyki dla klasy III gimnazjum zgodny z nową podstawą programową. Lekcja organizacyjna. Omówienie programu nauczania i przypomnienie wymagań przedmiotowych Tytuł rozdziału
Bardziej szczegółowoSzczegółowy rozkład materiału z fizyki dla klasy II gimnazjum zgodny z nową podstawą programową.
Szczegółowy rozkład materiału z fizyki dla klasy gimnazjum zgodny z nową podstawą programową. Lekcja organizacyjna. Omówienie programu nauczania i przypomnienie wymagań przedmiotowych Tytuł rozdziału w
Bardziej szczegółowoFALOWA I KWANTOWA HASŁO :. 1 F O T O N 2 Ś W I A T Ł O 3 E A I N S T E I N 4 D Ł U G O Ś C I 5 E N E R G I A 6 P L A N C K A 7 E L E K T R O N
OPTYKA FALOWA I KWANTOWA 1 F O T O N 2 Ś W I A T Ł O 3 E A I N S T E I N 4 D Ł U G O Ś C I 5 E N E R G I A 6 P L A N C K A 7 E L E K T R O N 8 D Y F R A K C Y J N A 9 K W A N T O W A 10 M I R A Ż 11 P
Bardziej szczegółowoOglądanie świata w nanoskali mikroskop STM
FOTON 112, Wiosna 2011 23 Oglądanie świata w nanoskali mikroskop STM Szymon Godlewski Instytut Fizyki UJ Od zarania dziejów człowiek przejawiał wielką ciekawość otaczającego go świata. Prowadził obserwacje
Bardziej szczegółowoScenariusz lekcji chemii w klasie III gimnazjum. Temat lekcji: Białka skład pierwiastkowy, budowa, właściwości i reakcje charakterystyczne
Scenariusz lekcji chemii w klasie III gimnazjum Temat lekcji: Białka skład pierwiastkowy, budowa, właściwości i reakcje charakterystyczne Czas trwania lekcji: 2x 45 minut Cele lekcji: 1. Ogólny zapoznanie
Bardziej szczegółowoim. Stefana Żeromskiego w Katowicach
Styczeń 2018 Gazetka Szkoły Podstawowej nr 53 im. Stefana Żeromskiego w Katowicach Zespół redakcyjny : opiekun: Danuta Pindel uczniowie klas czwartych Przypominamy, że od 2012 roku nasza gazetka ukazuje
Bardziej szczegółowoLeon Murawski, Katedra Fizyki Ciała Stałego Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej
Nanomateriałów Leon Murawski, Katedra Fizyki Ciała Stałego Wydział Fizyki Technicznej i Matematyki Stosowanej POLITECHNIKA GDAŃSKA Centrum Zawansowanych Technologii Pomorze ul. Al. Zwycięstwa 27 80-233
Bardziej szczegółowoh λ= mv h - stała Plancka (4.14x10-15 ev s)
Twórcy podstaw optyki elektronowej: De Broglie LV. 1924 hipoteza: każde ciało poruszające się ma przyporządkowaną falę a jej długość jest ilorazem stałej Plancka i pędu. Elektrony powinny więc mieć naturę
Bardziej szczegółowoNadprzewodniki. W takich materiałach kiedy nastąpi przepływ prądu może on płynąć nawet bez przyłożonego napięcia przez długi czas! )Ba 2. Tl 0.2.
Nadprzewodniki Pewna klasa materiałów wykazuje prawie zerową oporność (R=0) poniżej pewnej temperatury zwanej temperaturą krytyczną T c Większość przewodników wykazuje nadprzewodnictwo dopiero w temperaturze
Bardziej szczegółowoOddziaływanie wirnika
Oddziaływanie wirnika W każdej maszynie prądu stałego, pracującej jako prądnica lub silnik, może wystąpić taki szczególny stan pracy, że prąd wirnika jest równy zeru. Jedynym przepływem jest wówczas przepływ
Bardziej szczegółowoCienkowarstwowe ogniwa słoneczne: przegląd materiałów, technologii i sytuacji rynkowej
Cienkowarstwowe ogniwa słoneczne: przegląd materiałów, technologii i sytuacji rynkowej Przez ostatnie lata, rynek fotowoltaiki rozwijał się, wraz ze sprzedażą niemal zupełnie zdominowaną przez produkty
Bardziej szczegółowoFIZYKA Podręcznik: Fizyka i astronomia dla każdego pod red. Barbary Sagnowskiej, wyd. ZamKor.
DKOS-5002-2\04 Anna Basza-Szuland FIZYKA Podręcznik: Fizyka i astronomia dla każdego pod red. Barbary Sagnowskiej, wyd. ZamKor. WYMAGANIA NA OCENĘ DOPUSZCZAJĄCĄ DLA REALIZOWANYCH TREŚCI PROGRAMOWYCH Kinematyka
Bardziej szczegółowoZAGADNIENIA na egzamin klasyfikacyjny z fizyki klasa III (IIIA) rok szkolny 2013/2014 semestr II
ZAGADNIENIA na egzamin klasyfikacyjny z fizyki klasa III (IIIA) rok szkolny 2013/2014 semestr II Piotr Ludwikowski XI. POLE MAGNETYCZNE Lp. Temat lekcji Wymagania konieczne i podstawowe. Uczeń: 43 Oddziaływanie
Bardziej szczegółowoWidmo promieniowania
Widmo promieniowania Spektroskopia Każde ciało wysyła promieniowanie. Promieniowanie to jest składa się z wiązek o różnych długościach fal. Jeśli wiązka światła pada na pryzmat, ulega ono rozszczepieniu,
Bardziej szczegółowoWprowadzenie do technologii HDR
Wprowadzenie do technologii HDR Konwersatorium 2 - inspiracje biologiczne mgr inż. Krzysztof Szwarc krzysztof@szwarc.net.pl Sosnowiec, 5 marca 2018 1 / 26 mgr inż. Krzysztof Szwarc Wprowadzenie do technologii
Bardziej szczegółowoKONKURS Z FIZYKI I ASTRONOMII. Fuzja jądrowa. dla uczniów gimnazjum i uczniów klas I i II szkół ponadgimnazjalnych
KONKURS Z FIZYKI I ASTRONOMII Fuzja jądrowa dla uczniów gimnazjum i uczniów klas I i II szkół ponadgimnazjalnych I. Organizatorem konkursu jest Krajowy Punkt Kontaktowy Euratom przy Instytucie Fizyki Plazmy
Bardziej szczegółowoNowoczesna teoria atomistyczna
Nowoczesna teoria atomistyczna Joseph Louis Proust Prawo stosunków stałych (1797) (1754-1826) John Dalton, Prawo stosunków wielokrotnych (1804) Louis Joseph Gay-Lussac Prawo stosunków objętościowych (1808)
Bardziej szczegółowoMechatronika i inteligentne systemy produkcyjne. Aktory
Mechatronika i inteligentne systemy produkcyjne Aktory 1 Definicja aktora Aktor (ang. actuator) -elektronicznie sterowany człon wykonawczy. Aktor jest łącznikiem między urządzeniem przetwarzającym informację
Bardziej szczegółowoWykład XIV: Właściwości optyczne. JERZY LIS Wydział Inżynierii Materiałowej i Ceramiki Katedra Technologii Ceramiki i Materiałów Ogniotrwałych
Wykład XIV: Właściwości optyczne JERZY LIS Wydział Inżynierii Materiałowej i Ceramiki Katedra Technologii Ceramiki i Materiałów Ogniotrwałych Treść wykładu: Treść wykładu: 1. Wiadomości wstępne: a) Załamanie
Bardziej szczegółowoI. Poziom: poziom rozszerzony (nowa formuła)
Analiza wyników egzaminu maturalnego wiosna 2017 + poprawki Przedmiot: FIZYKA I. Poziom: poziom rozszerzony (nowa formuła) 1. Zestawienie wyników. Liczba uczniów zdających - LO 6 Zdało egzamin 4 % zdawalności
Bardziej szczegółowoNauka o Materiałach dr hab. inż. Mirosław Bućko, prof. AGH B-8, p. 1.13, tel
Nauka o Materiałach dr hab. inż. Mirosław Bućko, prof. AGH B-8, p. 1.13, tel. 12 617 3572 www.kcimo.pl, bucko@agh.edu.pl Plan wykładów Monokryształy, Materiały amorficzne i szkła, Polikryształy budowa,
Bardziej szczegółowoPromieniowanie X. Jak powstaje promieniowanie rentgenowskie Budowa lampy rentgenowskiej Widmo ciągłe i charakterystyczne promieniowania X
Promieniowanie X Jak powstaje promieniowanie rentgenowskie Budowa lampy rentgenowskiej Widmo ciągłe i charakterystyczne promieniowania X Lampa rentgenowska Lampa rentgenowska Promieniowanie rentgenowskie
Bardziej szczegółowoEUROPEJSKIE SŁONECZNE DNI ENERGIA SŁOŃCA FOTOWOLTAIKA TECHNOLOGIE, OPŁACALNOSĆ, REALIZACJE Centrum Innowacji i Transferu Technologii Uniwersytet
EUROPEJSKIE SŁONECZNE DNI ENERGIA SŁOŃCA FOTOWOLTAIKA TECHNOLOGIE, OPŁACALNOSĆ, REALIZACJE Centrum Innowacji i Transferu Technologii Uniwersytet Warmińsko Mazurski w Olsztynie Olsztyn, 9 maja 2013 r. Szanowni
Bardziej szczegółowoElektryczne własności ciał stałych
Elektryczne własności ciał stałych Do sklasyfikowania różnych materiałów ze względu na ich własności elektryczne trzeba zdefiniować kilka wielkości Oporność właściwa (albo przewodność) ładunek [C] = 1/
Bardziej szczegółowoI. PROMIENIOWANIE CIEPLNE
I. PROMIENIOWANIE CIEPLNE - lata '90 XIX wieku WSTĘP Widmo promieniowania elektromagnetycznego zakres "pokrycia" różnymi rodzajami fal elektromagnetycznych promieniowania zawartego w danej wiązce. rys.i.1.
Bardziej szczegółowoPodstawy fizyki wykład 2
D. Halliday, R. Resnick, J.Walker: Podstawy Fizyki, tom 5, PWN, Warszawa 2003. H. D. Young, R. A. Freedman, Sear s & Zemansky s University Physics with Modern Physics, Addison-Wesley Publishing Company,
Bardziej szczegółowoOd palmtopa do laptopa
Od palmtopa do laptopa Nie tak dawno temu wybór między urządzeniami komputerowymi był niewielki albo wielki, ciężki komputer stacjonarny, albo mniej lub bardziej prądożerny laptop. Stała miniaturyzacja
Bardziej szczegółowoPDF stworzony przez wersję demonstracyjną pdffactory
Promieniowanie elektromagnetyczne (fala elektromagnetyczna) rozchodzące się w przestrzeni zaburzenie pola elektromagnetycznego. Zaburzenie to ma charakter fali poprzecznej, w której składowa elektryczna
Bardziej szczegółowoPodzespoły Systemu Komputerowego:
Podzespoły Systemu Komputerowego: 1) Płyta główna- jest jednym z najważniejszych elementów komputera. To na niej znajduje się gniazdo procesora, układy sterujące, sloty i porty. Bezpośrednio na płycie
Bardziej szczegółowoWytwarzanie niskowymiarowych struktur półprzewodnikowych
Większość struktur niskowymiarowych wytwarzanych jest za pomocą technik epitaksjalnych. Najczęściej wykorzystywane metody wzrostu: - epitaksja z wiązki molekularnej (MBE Molecular Beam Epitaxy) - epitaksja
Bardziej szczegółowoODPOWIEDZI DO ZADAŃ. Zadanie 4. (0 1) Dokończ zdanie. Wybierz odpowiedź A albo B i jej uzasadnienie 1. albo 2.
ODPOWIEDZI DO ZADAŃ Zadanie 1. (0 1) W którym wierszu tabeli właściwie wskazano próbę badawczą i próbę kontrolną do doświadczenia? Wybierz odpowiedź spośród podanych. B. Próba badawcza III Próba kontrolna
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA EDUKACYJNE Z FIZYKI
WYMAGANIA EDUKACYJNE Z FIZYKI KLASA III Drgania i fale mechaniczne Wymagania na stopień dopuszczający obejmują treści niezbędne dla dalszego kształcenia oraz użyteczne w pozaszkolnej działalności ucznia.
Bardziej szczegółowoOptyka stanowi dział fizyki, który zajmuje się światłem (także promieniowaniem niewidzialnym dla ludzkiego oka).
Optyka geometryczna Optyka stanowi dział fizyki, który zajmuje się światłem (także promieniowaniem niewidzialnym dla ludzkiego oka). Założeniem optyki geometrycznej jest, że światło rozchodzi się jako
Bardziej szczegółowoKRYSTALIZACJA METALI I STOPÓW. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
KRYSTALIZACJA METALI I STOPÓW Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Krzepnięcie przemiana fazy ciekłej w fazę stałą Krystalizacja przemiana
Bardziej szczegółowoTechnologie wytwarzania. Opracował Dr inż. Stanisław Rymkiewicz KIM WM PG
Technologie wytwarzania Opracował Dr inż. Stanisław Rymkiewicz KIM WM PG Technologie wytwarzania Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki
Bardziej szczegółowoWidmo fal elektromagnetycznych
Czym są fale elektromagnetyczne? Widmo fal elektromagnetycznych dr inż. Romuald Kędzierski Podstawowe pojęcia związane z falami - przypomnienie pole falowe część przestrzeni objęta w danej chwili falą
Bardziej szczegółowoPrzewodność elektryczna ciał stałych. Elektryczne własności ciał stałych Izolatory, metale i półprzewodniki
Przewodność elektryczna ciał stałych Elektryczne własności ciał stałych Izolatory, metale i półprzewodniki Elektryczne własności ciał stałych Do sklasyfikowania różnych materiałów ze względu na ich własności
Bardziej szczegółowoCzarne dziury. Grażyna Karmeluk
Czarne dziury Grażyna Karmeluk Termin czarna dziura Termin czarna dziura powstał stosunkowo niedawno w 1969 roku. Po raz pierwszy użył go amerykański uczony John Wheeler, przedstawiając za jego pomocą
Bardziej szczegółowoPeter Schramm pracuje w dziale technicznym FRIATEC AG, oddział ceramiki technicznej.
FRIALIT -DEGUSSIT ZAAWANSOWANA CERAMIKA TECHNICZNA NIEWYCZERPANY POTENCJAŁ Peter Schramm pracuje w dziale technicznym FRIATEC AG, oddział ceramiki technicznej. Jak produkuje się zaawansowaną ceramikę techniczną?
Bardziej szczegółowoGrawitacja - powtórka
Grawitacja - powtórka 1. Oceń prawdziwość każdego zdania. Zaznacz, jeśli zdanie jest prawdziwe, lub, jeśli jest A. Jednorodne pole grawitacyjne istniejące w obszarze sali lekcyjnej jest wycinkiem centralnego
Bardziej szczegółowoMetody badania kosmosu
Metody badania kosmosu Zakres widzialny Fale radiowe i mikrofale Promieniowanie wysokoenergetyczne Detektory cząstek Pomiar sił grawitacyjnych Obserwacje prehistoryczne Obserwatorium słoneczne w Goseck
Bardziej szczegółowoOptyka geometryczna MICHAŁ MARZANTOWICZ
Optyka geometryczna Optyka geometryczna światło jako promień, opis uproszczony Optyka falowa światło jako fala, opis pełny Fizyka współczesna: światło jako cząstka (foton), opis pełny Optyka geometryczna
Bardziej szczegółowopobrano z serwisu Fizyka Dla Każdego - http://fizyka.dk - zadania z fizyki, wzory fizyczne, fizyka matura
12. Fale elektromagnetyczne zadania z arkusza I 12.5 12.1 12.6 12.2 12.7 12.8 12.9 12.3 12.10 12.4 12.11 12. Fale elektromagnetyczne - 1 - 12.12 12.20 12.13 12.14 12.21 12.22 12.15 12.23 12.16 12.24 12.17
Bardziej szczegółowoModelarstwo Rodzaje modelarstwa: Redukcyjne
Modelarstwo Modelarstwo to tworzenie z różnych materiałów (karton, drewno, tworzywo sztuczne, metal) modeli obiektów istniejących w rzeczywistości. Mogą to być modele statków, samolotów, pojazdów. Modele
Bardziej szczegółowoWstęp. Krystalografia geometryczna
Wstęp Przedmiot badań krystalografii. Wprowadzenie do opisu struktury kryształów. Definicja sieci Bravais go i bazy atomowej, komórki prymitywnej i elementarnej. Podstawowe typy komórek elementarnych.
Bardziej szczegółowoWybrane przykłady zastosowania materiałów ceramicznych Prof. dr hab. Krzysztof Szamałek Sekretarz naukowy ICiMB
Wybrane przykłady zastosowania materiałów ceramicznych Prof. dr hab. Krzysztof Szamałek Sekretarz naukowy ICiMB Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego i Budżetu Państwa Rozwój wykorzystania
Bardziej szczegółowoPlan Zajęć. Ćwiczenia rachunkowe
Plan Zajęć 1. Termodynamika, 2. Grawitacja, Kolokwium I 3. Elektrostatyka + prąd 4. Pole Elektro-Magnetyczne Kolokwium II 5. Zjawiska falowe 6. Fizyka Jądrowa + niepewność pomiaru Kolokwium III Egzamin
Bardziej szczegółowoAPV Hybrydowe Spawane Płytowe Wymienniki Ciepła
APV Hybrydowe Spawane Płytowe Wymienniki Ciepła Technologia Hybrydowe Wymienniki Ciepła APV są szeroko wykorzystywane w przemyśle od 98 roku. Szeroki zakres możliwych tworzonych konstrukcji w systemach
Bardziej szczegółowoTEORIA PASMOWA CIAŁ STAŁYCH
TEORIA PASMOWA CIAŁ STAŁYCH Skolektywizowane elektrony w metalu Weźmy pod uwagę pewną ilość atomów jakiegoś metalu, np. sodu. Pojedynczy atom sodu zawiera 11 elektronów o konfiguracji 1s 2 2s 2 2p 6 3s
Bardziej szczegółowoFizyka 2. Janusz Andrzejewski
Fizyka 2 wykład 13 Janusz Andrzejewski Scaledlugości Janusz Andrzejewski 2 Scaledługości Simple molecules
Bardziej szczegółowoTreści nauczania (program rozszerzony)- 25 spotkań po 4 godziny lekcyjne
(program rozszerzony)- 25 spotkań po 4 godziny lekcyjne 1, 2, 3- Kinematyka 1 Pomiary w fizyce i wzorce pomiarowe 12.1 2 Wstęp do analizy danych pomiarowych 12.6 3 Jak opisać położenie ciała 1.1 4 Opis
Bardziej szczegółowoKlasa 1. Zadania domowe w ostatniej kolumnie znajdują się na stronie internetowej szkolnej. 1 godzina fizyki w tygodniu. 36 godzin w roku szkolnym.
Rozkład materiału nauczania z fizyki. Numer programu: Gm Nr 2/07/2009 Gimnazjum klasa 1.! godzina fizyki w tygodniu. 36 godzin w ciągu roku. Klasa 1 Podręcznik: To jest fizyka. Autor: Marcin Braun, Weronika
Bardziej szczegółowoWłaściwości chemiczne i fizyczne pierwiastków powtarzają się w pewnym cyklu (zebrane w grupy 2, 8, 8, 18, 18, 32 pierwiastków).
Właściwości chemiczne i fizyczne pierwiastków powtarzają się w pewnym cyklu (zebrane w grupy 2, 8, 8, 18, 18, 32 pierwiastków). 1925r. postulat Pauliego: Na jednej orbicie może znajdować się nie więcej
Bardziej szczegółowoAlternative paths to Components and Systems Challenge 3
Gdańsk, 25 marca 2013 Alternative paths to Components and Systems Challenge 3 Prelegent: Jan Lisowski Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE w Instytucie Podstawowych Problemów Techniki Polskiej
Bardziej szczegółowoZderzenie galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną
Zderzenie galaktyki Andromedy z Drogą Mleczną Katarzyna Mikulska Zimowe Warsztaty Naukowe Naukowe w Żninie, luty 2014 Wszyscy doskonale znamy teorię Wielkiego Wybuchu. Wiemy, że Wszechświat się rozszerza,
Bardziej szczegółowoOd Wielkiego Wybuchu do Gór Izerskich. Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny UWr Zakład Fizyki Słońca CBK PAN
Od Wielkiego Wybuchu do Gór Izerskich Tomasz Mrozek Instytut Astronomiczny UWr Zakład Fizyki Słońca CBK PAN Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie Góry Izerskie
Bardziej szczegółowoŚwiatło ma podwójną naturę:
Światło ma podwójną naturę: przejawia własności fal i cząstek W. C. Roentgen ( Nobel 1901) Istnieje ciągłe przejście pomiędzy tymi własnościami wzdłuż spektrum fal elektromagnetycznych Dla niskich częstości
Bardziej szczegółowoOddziaływanie podstawowe rodzaj oddziaływania występującego w przyrodzie i nie dającego sprowadzić się do innych oddziaływań.
1 Oddziaływanie podstawowe rodzaj oddziaływania występującego w przyrodzie i nie dającego sprowadzić się do innych oddziaływań. Wyróżniamy cztery rodzaje oddziaływań (sił) podstawowych: oddziaływania silne
Bardziej szczegółowoEwolucja w układach podwójnych
Ewolucja w układach podwójnych Tylko światło Temperatura = barwa różnica dodatnia różnica równa 0 różnica ujemna Jasnośd absolutna m M 5 log R 10 pc Diagram H-R Powstawanie gwiazd Powstawanie gwiazd ciśnienie
Bardziej szczegółowoFal podłużna. Polaryzacja fali podłużnej
Fala dźwiękowa Podział fal Fala oznacza energię wypełniającą pewien obszar w przestrzeni. Wyróżniamy trzy główne rodzaje fal: Mechaniczne najbardziej znane, typowe przykłady to fale na wodzie czy fale
Bardziej szczegółowoMetody wytwarzania elementów półprzewodnikowych
Metody wytwarzania elementów półprzewodnikowych Ryszard J. Barczyński, 2010 2015 Politechnika Gdańska, Wydział FTiMS, Katedra Fizyki Ciała Stałego Materiały dydaktyczne do użytku wewnętrznego Wytwarzanie
Bardziej szczegółowoKryteria oceniania z chemii kl VII
Kryteria oceniania z chemii kl VII Ocena dopuszczająca -stosuje zasady BHP w pracowni -nazywa sprzęt laboratoryjny i szkło oraz określa ich przeznaczenie -opisuje właściwości substancji używanych na co
Bardziej szczegółowoEGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 2. PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GM-P8
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 2. PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GM-P8 KWIECIEŃ 2017 Zadanie 1. (0 2) II. Znajomość metodyki badań
Bardziej szczegółowoRozładowanie promieniowaniem nadfioletowym elektroskopu naładowanego ujemnie, do którego przymocowana jest płytka cynkowa
Pokazy Rozładowanie promieniowaniem nadfioletowym elektroskopu naładowanego ujemnie, do którego przymocowana jest płytka cynkowa Zjawisko fotoelektryczne Zjawisko fotoelektryczne polega na tym, że w wyniku
Bardziej szczegółowoPromieniowanie rentgenowskie. Podstawowe pojęcia krystalograficzne
Promieniowanie rentgenowskie Podstawowe pojęcia krystalograficzne Krystalografia - podstawowe pojęcia Komórka elementarna (zasadnicza): najmniejszy, charakterystyczny fragment sieci przestrzennej (lub
Bardziej szczegółowoEnergetyka konwencjonalna odnawialna i jądrowa
Energetyka konwencjonalna odnawialna i jądrowa Wykład 8-27.XI.2018 Zygmunt Szefliński Środowiskowe Laboratorium Ciężkich Jonów szef@fuw.edu.pl http://www.fuw.edu.pl/~szef/ Wykład 8 Energia atomowa i jądrowa
Bardziej szczegółowoOZNACZANIE ŻELAZA METODĄ SPEKTROFOTOMETRII UV/VIS
OZNACZANIE ŻELAZA METODĄ SPEKTROFOTOMETRII UV/VIS Zagadnienia teoretyczne. Spektrofotometria jest techniką instrumentalną, w której do celów analitycznych wykorzystuje się przejścia energetyczne zachodzące
Bardziej szczegółowoW warunkach domowych. Ułatwiając życie człowiekowi. I pomagając przyrodzie
W warunkach domowych. Ułatwiając życie człowiekowi. I pomagając przyrodzie Liczne elementy o estetycznym wyglądzie rozmieszczone na możliwie najmniejszej powierzchni jest to wykonalne tylko dzięki zastosowaniu
Bardziej szczegółowoEGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 2. PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 2. PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GM-PX1, GM-P2, GM-P4, GM-P5, GM-P7 KWIECIEŃ 2017 Zadanie 1. (0 1)
Bardziej szczegółowoEGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 2. PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 2. PRZEDMIOTY PRZYRODNICZE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GM-PX1, GM-P2, GM-P4, GM-P5, GM-P7 KWIECIEŃ 2017 Zadanie 1. (0 1)
Bardziej szczegółowo