Centrum Rysunku i Grafiki im. Tadeusza Kulisiewicza

Transkrypt

1

2 TEATR pl. Wojciecha Bogusławskiego 1, tel przerwa wakacyjna MUZEA Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej ul. Tadeusza Kościuszki 12, tel , czynne: wt., czw., sob., niedz. w godz ; śr., pt. w godz ekspozycje stałe: Z pradziejów Kalisza i okolic (zbiory archeologiczne) Z dziejów Kalisza (zbiory historyczne) ekspozycje czasowe: 31 maja-30 czerwca Rycerze św. Floriana z dziejów Kaliskiej Ochotniczej Straży Pożarnej wystawa Dworek Marii Dąbrowskiej w Russowie Russów 49,tel , czynne: wt., czw.-sob. w godz , śr., niedz. w godz lipca i 3 sierpnia Niedziela u Niechciców, Park przy Dworku Marii Dąbrowskiej w Russowie Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu ul. Bolesława Pobożnego 87/ sierpnia IX Biesiada Piastowska, Kolebka Polski, festyn z udziałem Bractwa Rycerskiego Ziemi Kaliskiej Muzeum Historii Przemysłu Opatówek, ul. Kościelna 1, tel , czynne: wt.-pt., niedz. w godz , sob. w godz ekspozycje stałe: Przemysł w Kaliskiem w okresie industrializacji ziem polskich w XIX wieku XIX-wieczne napędy, wynalazcy, pracujące maszyny Zabytkowe maszyny. Projekty mody XX wieku. PWSSP w Łodzi Fortepiany firm polskich XIX i XX wieku Drukarnie kaliskie ekspozycje czasowe: kwiecień-24 czerwca Od Oazy do Apollo, 100-lecie kina stałego w Kaliszu ( ), wystawa 4 lipca-10 sierpnia Wklęsłe wypukłe łamane meble, wystawa autorstwa Iwony Kosickiej Zamek w Gołuchowie Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu, ul. Działyńskich 2, tel , czynne wt.- -niedz. w godz (ostatnia grupa zwiedzających wchodzi na godzinę przed zamknięciem) Bilety: 8 zł, 5,50 zł (ulgowy). przewodnik: 25 zł Muzeum Leśnictwa Ośrodka Kultury Leśnej w Gołuchowie ul. Działyńskich 2, tel , czynne wt.-niedz. w godz ekspozycje stałe: Technika leśna, budynek dawnej owczarni Związki lasu z kulturą, w oficynie Historia gospodarstwa leśnego na ziemiach polskich, w oficynie Spotkanie z lasem, powozownia ekspozycje czasowe: lipiec wystawa paleontologiczna, w oficynie 19 lipca-1 sierpnia Międzynarodowy Plener Interdyscyplinarny Inspiracje leśne, zakończony wystawą poplenerową GALERIE Biuro Wystaw Artystycznych pl. Św. Józefa 5, tel czerwca-7 lipca Prezentacja STATUTU KALISKIEGO nadanego kaliskim Żydom w dniu 16 sierpnia 1264 roku przez Księcia Bolesława Pobożnego 17 lipca-30 sierpnia Natura rzeczy V Forum Malarstwa Polskiego Galeria w Hallu Centrum Kultury i Sztuki ul. Łazienna 6, tel lipca-5 sierpnia Piotr Reinhard malarstwo 6-26 sierpnia Maciej Fisher fotografia 27 sierpnia Sławomir Grabowy grafika Centrum Rysunku i Grafiki im. Tadeusza Kulisiewicza ul. Kolegialna 4, tel lipiec-sierpień Tadeusz Kulisiewicz w 80 rocznicę śmierci wystawa Wieża Ciśnień Ośrodek Kultury Plastycznej ul. Górnośląska 66a, tel czerwca Harmonia niepełna wystawa rzeźby autorstwa Beaty Sobczyk FILHARMONIA KALISKA al. Wolności 2, tel przerwa wakacyjna CENTRUM KULTURY I SZTUKI ul. Łazienna 6, tel lipca Jadą goście, jadą..., Międzynarodowe Spotkania Folklorystyczne, Targi Sztuki Ludowej. Impreza współorganizowana ze Stowarzyszeniem Kultury Ludowej w Potarzycy lipca Biesiada Folkloru Ziemi Kaliskiej Regionalny Przegląd Zespołów Folklorystycznych, Targi Sztuki Ludowej. Brzeziny 3 sierpnia IV Letnia Estrada Folkoru, Targi Sztuki Ludowej. Bobrowniki 3, 10, 17, 24 sierpnia VI Letni Festiwal Muzyczny Antonin sierpnia V Letnia Estrada Folkloru. Szczytniki BIBLIOTEKI Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka w Kaliszu ul. Łazienna 6, tel Biblioteka Główna ul. Legionów 66 lipiec Świat wokół nas wystawa prac plastycznych uczniów i absolwentów Gimnazjum nr 3 w Kaliszu Filia nr 3 ul. Krótka 3 lipiec 130 rocznica urodzin Janusza Korczaka ( ) wystawa sierpień 70 rocznica urodzin Doroty Terakowskiej ( ) wystawa Filia nr 5, Oddział Dziecięcy ul. Złota sierpień 64 rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego wystawa Filia nr 9 ul. Serbinowska 1A lipiec Zostało już tylko słowo rok Zbigniewa Herberta w 10 rocznicę śmierci wystawa lipiec Tadeusz Kulisiewicz wystawa MŁODZIEŻOWY DOM KULTURY ul. Fabryczna 13-15, tel lipca VI Letnie Ogólnopolskie Warsztaty Muzyki Dawnej dla dzieci i młodzieży, nauczycieli i instruktorów. Impreza współorganizowana ze Stowarzyszeniem Edukacji Kulturalnej Dzieci i Młodzieży Schola Cantorum, Ministerstwem Edukacji Narodowej oraz Departamentem Kultury Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego POLSKI ZWIĄZEK CHÓRÓW I ORKIESTR Zarząd Oddziału w Ostrowie Wielkopolskim, Al. Powstańców Wielkopolskich 18, tel ,10 i 15 sierpnia III Letni Festiwal Orkiestr Dętych Południowej Wielkopolski, Baszta Dorotka przy Państwowej Szkole Muzycznej w Kaliszu. Wystąpią: 3 sierpnia orkiestry OSP z Dobrzeca i Pruszkowa, 10 sierpnia orkiestry OSP z Koźminka i Stawiszyna, 15 sierpnia orkiestra ze Stowarzyszenia Orkiestr Dętych Gród nad Prosną oraz z OSP Rychnów A.O.

3 W numerze: Gród na Zawodziu Tradycja a fakty 5 Grobowce książąt Sacrum nawy kościelnej 10 Stale współpracują: Iwona Cieślak, Robert Kordes, Władysław Kościelniak, Tadeusz Krokos, Karina Zachara, Jolanta Delura, Robert Kuciński Projekt okładki: Wojciech Stefaniak, Fot. Mariusz Hertmann Zagadkowa wieża Obronna czy mieszkalna? 12 Krzysztof Dąbrowski Wspomnienie 14 Kościół św. Wojciecha Zabytki sztuki sakralnej 24 Festyny historyczne Integracja społeczna 30 Dziadek z Zawodzia O Stefanie Bednarku 37 Święto Kalisza i Zawodzia Zawodzie, miejsce narodzin naszych bezpośrednich przodków, doczekało się swojego rozkwitu. Nastąpiło to po ponad stu latach od rozpoczęcia badań wykopaliskowych. Uroczyste obchody tegorocznego Święta Miasta, z najważniejszym wydarzeniem: otwarciem na Zawodziu Rezerwatu Archeologicznego Kaliski Gród Piastów, liczne imprezy towarzyszące, Jarmark Archeologiczny, rejsy łodziami-dłubankami, a także niecodzienne wydawnictwa miejskie, w tym kolejne wydanie Kalisii to pierwsze przejawy ukazania tego ośrodka w pełnym blasku, jako jednego z ważniejszych we wczesnym etapie funkcjonowania naszego państwa. A przecież droga do sukcesu nie była łatwa. Wielu naukowców, architektów i plastyków pracowało nad zagospodarowaniem rezerwatu archeologicznego przez szereg lat dwudziestego wieku. Jednym z nich był niezapomniany Krzysztof Dąbrowski, który pierwszą taką próbę podjął pięćdziesiąt lat temu. Ostatecznie Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej wybrało w 2005 roku projekt architektoniczny zakładający przede wszystkim kompleksową ochronę tamtejszych zabytków, możliwość prowadzenia dalszych badań naukowych oraz jednoczesne wykorzystanie Zawodzia do celów ekspozycyjnych i oświatowych. Nadszedł czas inauguracji. Prastare Zawodzie otworzyło swe ramiona i ukazało wnętrze pełne średniowiecznych reliktów. A w nim m.in. zrekonstruowane mury przyziemia kolegiaty św. Pawła, powtarzające obrys zachowanych w ziemi fundamentów, chaty mieszkalne dawnego grodziska, kurhan kamienno-ziemny, drewnianą wieżę obronną, bramę grodu z palisadą i ostrokołem. Warto dziś nasycić oczy tymi skarbami przeszłości i przekazać dalej wieść o tajemnicach Szwedzkich Gór, jak nazywano Zawodzie jeszcze do niedawna. Dodatkowo warto obejrzeć prezentację multimedialną oraz wystawę etnograficzną w zabytkowym budynku mieszkalnym, pochodzącym ze schyłku XVIII wieku. Ale to nie jedyne źródła wiedzy o prastarej kolebce kaliszan. Czerwcowe wydanie Kalisii zawiera bowiem wiele niepublikowanych dotąd informacji i zdjęć. Prezentuje i zachowuje dla potomnych wszystkie etapy ożywiania Zawodzia. Mówi o badaniach naukowych, cennych znaleziskach, grobowcach wielkich polskich książąt. Wspomina wybitne postacie, które na zawsze pozostały w naszej pamięci: Dziadka Stefana Bednarka, Indianę Jonesa kaliskich starożytności Krzysztofa Dąbrowskiego, zaangażowaną w badanie kaliskiego grodziska od 1958 roku Iwonę Dąbrowską. Opowiada o rodzinach związanych z tą ziemią od wieków: Machowiczach, Koryckich, Paraczyńskich. Przedstawia wspaniały kościół św. Wojciecha, w którym Barbara Wołosz, konserwatorka zabytków, wciąż odkrywa kolejne zagadki historii sztuki. Interesujące artykuły uzupełniają fotografie dawnego i dzisiejszego Zawodzia, z różnych etapów przeobrażeń, wspominanej świątyni z jej unikatowymi zabytkami oraz zdjęcia pochodzące z albumów rodzinnych osób uczestniczących w wykopaliskach w różnych okresach dwudziestego wieku. Zapraszam Państwa zatem serdecznie do zaopatrzenia się w czasopismo i do wzbogacenia swojej wiedzy na temat grodu kaliskiego, istniejącego prawdopodobnie już w IX wieku, czyli jeszcze przed powstaniem państwa polskiego. Jak powiedział profesor Andrzej Buko: trudno jest dziś identyfikować się nam z ludźmi żyjącymi w neolicie czy paleolicie, natomiast ostatnie tysiąc lat to już nasza historia. A jednym z jej ważnych punktów jest właśnie Kalisz i Zawodzie. Życzę inspirującej lektury! Elżbieta Zmarzła

4 Wspaniała ranga w historii narodu i państwa Andrzej Buko badania archeologiczne Kalisz jak niewiele miast w Polsce od lat jest przedmiotem szczególnych zainteresowań kolejnych generacji badaczy. Ptolemeuszowa Kalisia Przyczyn tego stanu rzeczy jest co najmniej kilka. Wspomnijmy o mającej długą historię debacie na temat Ptolemeuszowej Kalisii na bursztynowym szlaku. Jeśliby uznać za wiarygodne niektóre interpretacje tego przekazu, to początki dzisiejszego miasta sięgałyby pierwszych wieków naszej ery. I choć wydaje się mało prawdopodobne wykazanie bezpośredniego związku pomiędzy funkcjonującą w tym rejonie wówczas osadą kultury przeworskiej a późniejszym miastem, to przecież legenda tej odległej historii Kalisza pozostaje nadal żywa. Natomiast jest rzeczą bezsporną, że szlaki handlowe, jakie przebiegały tędy od pierwszych wieków naszej ery, były u źródeł znaczącej rangi tego miejsca, a liczne skarby z okresu wczesnego średniowiecza, datowane na X-XI wiek, poświadczają, że szlak kaliski również we wczesnym średniowieczu odgrywał wiodącą rolę. Rodowa domena Po raz kolejny Kalisz stał się przedmiotem żywych debat naukowych na kanwie dyskusji o początkach polskiej państwowości. Na jubileuszowej konferencji, jaka miała miejsce w Kaliszu w roku 2000, przedstawiłem hipotezę, zgodnie z którą to właśnie w tym miejscu doszukiwać się można rodowej domeny pierwszej polskiej dynastii. Sugerowano wówczas, że to z ziemi kaliskiej Piastowie rozpoczęli triumfalny pochód, uwieńczony powstaniem państwa. Po bez mała dekadzie, jaka upłynęła od tego czasu, dyskusje w przedmiotowej kwestii nie słabną. Hipotezie kaliskiej przeciwstawiano gnieźnieńską, a następnie giecką. Ta ostatnia jest wynikiem interesujących odkryć, jakie miały miejsce w ostatnich latach na terenie grodu w Gieczu, wskazujących na wybitną rolę tego ośrodka w okresie formowania się państwa. Niezależnie od dalszych rozstrzygnięć związanych z tym tematem, stwierdzić wypada, że koncepcje te, niewątpliwie godne też uwagi, nie przysłoniły hipotezy o kluczowej roli ziemi kaliskiej w okresie Makieta kolegiaty św. Pawła wykonana z piaskowca, Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu. Fot. Mariusz Hertmann formowania się państwa. Przeciwnie, nowsze badania zespołu Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, kierowanego przez dra Tadeusza Baranowskiego, ujawniają coraz więcej materialnych świadectw jednoznacznie pozytywnych w tej materii. Kamienny kurhan Szczególne miejsce w tym względzie mają dotychczasowe wyniki badań zespołu grodowego w Kaliszu-Zawodziu. Sekwencję kluczowych odkryć rozpoczyna tu cmentarzysko wczesnosłowiańskie z kamiennym kurhanem, usytuowane w miejscu, w którym później stanął najstarszy gród i pierwszy kościół. Takie miejsca, wbudowywane w nową rzeczywistość państwa piastowskiego, świadczą nie tylko o ciągłości osadniczej, ale często wyznaczają również centra dawnych wspólnot osadniczych. Bezpośrednio ponad słowiańską nekropolią zalegają relikty najstarszego grodu, datowanego na 2. połowę wieku IX. Na gród plemienny nawarstwiły się z kolei umocnienia grodu piastowskiego, których najstarsze elementy datowane są na stulecia X i XI. Unikatowe odkrycie Z omawianych kontekstów pochodzi wiele cennych znalezisk, w tym związanych z handlem dalekosiężnym. Ale najciekawszym i unikatowym w skali kraju odkryciem są pozostałości drewnianej świątyni z 1. połowy XI wieku, zidentyfikowanej wewnątrz reliktów kolegiaty św. Pawła. Ta ostatnia, w porównaniu z innymi kościołami znanymi z Wielkopolski tego okresu, wyróżniała się rozwiniętym programem przestrzennym i bogactwem detali wystroju wnętrza, co dowodnie wykazały badania archeologiczne. W kontekście zasygnalizowanych, ale i wielu innych cennych odkryć, teren Kalisza-Zawodzia nabiera szczególnego wymiaru. Dlatego włączenie tego historycznego miejsca do świadomości społecznej poprzez odpowiednią ekspozycję odkryć, jest nie tylko potrzebą chwili, ale nade wszystko wyrazistym znakiem roli Kalisza w tysiącletnich dziejach narodu i państwa. Andrzej Buko archeolog, kierownik Zakładu Archeologii Wczesnego Średniowiecza w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego oraz profesor w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Zdobywał doświadczenia wykopaliskowe na terenach Polski, Francji, Norwegii i we Włoszech. Opublikował w kraju i za granicą około dwustu prac naukowych, w tym autor (lub współautor) dziewięciu książek. Od 2003 roku realizuje interdyscyplinarne projekty badawcze dotyczące pograniczy etnicznych i kulturowych, w kontekście formowania się państw środkowoeuropejskich. Autor wydanej w 2005 roku książki Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. W listopadzie 2006 roku na XV Targach Książki Historycznej, została ona wyróżniona nagrodą KLIO, przyznaną przez Porozumienie Wydawców Książki Historycznej, za wkład w popularyzację historii i literatury historycznej. W 2007 roku ukazało się angielskie tłumaczenie publikacji.

5 Dziedzictwo kulturowe Europy Gród kaliski na Zawodziu Tadeusz Baranowski, Leszek Ziąbka Rekonstrukcja drewnianego kościoła z XI wieku. Autor, Robert Żukowski Tradycja a fakty Minęło już pół wieku, odkąd Iwona i Krzysztof Dąbrowscy w ramach badań nad Tysiącleciem Państwa Polskiego rozpoczęli pierwsze stacjonarne prace wykopaliskowe na terenie grodziska w dzisiejszej dzielnicy Zawodzie w Kaliszu. Nie byli oni pierwszymi badaczami zajmującymi się tym zagadkowym zabytkiem przeszłości miejscem o wielowiekowych tradycjach osadnictwa. Oprócz skojarzenia nazwy miasta ze wzmianką Ptolemeusza o starożytnej Kalisii, które nasunęło się (według autorów artykułu trafnie) Janowi Długoszowi, ten sam wybitny dziejopis wskazywał na ruiny grobowców książąt kaliskich i opuszczenie widoczne na terenie zapomnianej kolegiaty. Pisał to w XV stuleciu, kiedy od dawnej świetności grodu na Zawodziu dzieliło go zaledwie parę wieków. Od tamtego czasu grodzisko obrastało w legendy, a i sama lokalizacja grodu w opinii wielu osób zaczynała wzbudzać wątpliwości. Niektórzy sądzili, że znajdują się tam szczątki zamku z kamienia i cegły. Krążyły wieści o złotych trumnach pochowanych wielmożów. Teren grodziska stanowił dla mieszkańców Kalisza swoisty kamieniołom. Zaopatrywali się oni tutaj przez wieleset lat zarówno w duże głazy granitowe, pochodzące z fundamentów budowli, jak i w cenne ciosy piaskowca ze ścian. W ten sposób dewastowano coraz dotkliwiej ruiny kościoła. Na wiele rabunkowych wykopów natrafiono podczas prowadzonych badań wykopaliskowych. Niemniej jednak miejscowa tradycja zawsze łączyła pozostałości grodu na Zawodziu z pewnymi faktami historycznymi. Grodzisko określano mianem Gór Szwedzkich. Taka nazwa została udokumentowana na słynnym planie grodziska, wykonanym w 1885 roku przez geometrę Władysława Tarłowskiego, z inicjatywy Adama Chodyńskiego. Nie brakowało światłych ludzi, którzy dostrzegali potrzebę kultywowania tradycji poprzez studia nad przeszłością. W wieku XIX rozbudzone zostały zainteresowania starożytnicze dotyczące różnych epok. Poznawano przede wszystkim dzieje własnego regionu. W połowie XIX wieku Edward Stawecki w książce Album kaliski poświęcił nieco miejsca zabytkom Zawodzia. Ocalić od zapomnienia Postacią zasłużoną dla wydobycia z niepamięci grodu w Kaliszu był także ksiądz Piotr Kobyliński (pleban dobrzecki), który powiązał znaleziska rozsypisk murów na Zawodziu ze wzmiankami o kościele św. Pawła. Publikował on w latach sześćdziesiątych XIX wieku fragmenty opracowania na temat dziejów Kościoła w Kaliszu na łamach Tygodnika Katolickiego. W latach zamieścił rodzaj monografii Kalisz pod względem religijnym z głównym poglądem na kollegiatę. W pierwszym odcinku z 15 grudnia 1865 roku jest mowa o murach kościoła (św. Pawła), widocznych w ogrodzie Baraszkiewicza, co najprawdopodobniej odnosi się do grodziska na Zawodziu lub jego okolic. Autor zwrócił przy tym uwagę zarówno na starożytność nazwy miasta, jak i na Góry Szwedzkie, Zamczysko lub Siedlisko (czyli grodzisko na Zawodziu). Fazy budowy i użytkowania grodu na Zawodziu w Kaliszu. Rys. Maciej Trzeciecki Ponad sto lat temu, w 1903 roku, w północno- -wschodniej części grodziska, badania sondażowe, uwieńczone odkryciem rozsypisk ciosów romańskich, przeprowadził archeolog, profesor Włodzimierz Demetrykiewicz z Krakowa. Znalezisko określił poprawnie jako pozostałości kościoła romańskiego. Prac nie kontynuowano ze względu na sytuację ziem polskich pod zaborami. Postulaty zorganizowania prac wykopaliskowych w odniesieniu do grodziska na Zawodziu odnajdujemy w korespondencji z początku lat dwudziestych między Polską Akademią Umiejętności a Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Od owego czasu prowadzono w tym miejscu, z ramienia Instytutu Historii Kultury Materialnej (obecny Instytut Archeologii i Etnologii) Polskiej Akademii Nauk, wykopaliska trwające nieraz nawet po kilka sezonów. Jednocześnie zacieśniono współpracę z Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej. Najbardziej znaczące, zarówno ze względu na skalę prac, jak i wartość odkryć były badania pod kierunkiem Iwony i Krzysztofa Dąbrowskich w latach Zastosowano w nich najnowsze wówczas osiągnięcia techniczne, na przykład w zakresie metod geofizycznych. Główne etapy historii Zawodzia Na podstawie wyników długoletnich badań archeologicznych, wspartych danymi innych nauk, wyróżniono główne fazy dziejów miejsca, w którym istniał kaliski gród. Każda z faz ma odbicie zarówno w układzie występujących na grodzisku warstw, jak też w materiale zabytkowym z nich uzyskanym. Do charakterystyki poszczególnych faz dołączono także informacje na temat innych obiektów w okolicy grodu na Zawodziu. Prahistoria i schyłek starożytności Na piaszczystych wyspach w dolinie Prosny istniały stanowiska osady ludności kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza oraz ludności kultury przeworskiej ze schyłku starożytności. Jedynym tego świadectwem są fragmenty naczyń glinianych, pochodzące z warstw uformowanych znacznie później. Ostatnie datowania radiowęglowe (C14) najstarszych warstw osadniczych na terenie grodziska wskazują na późny okres wpływów rzymskich jako czas istnienia nieumocnionej osady.

6 badania archeologiczne Początki wczesnego średniowiecza Z wieków VI-VII pozostały ślady działalności ludzkiej (głównie w postaci fragmentów naczyń). Ze względu na bardzo ograniczoną liczbę tych źródeł niewiele można powiedzieć o charakterze tego miejsca; najprawdopodobniej była to osada otwarta. Osada otwarta o podobnym datowaniu powstała również na północny zachód od centrum dzisiejszego Kalisza (tak zwana ulica Wydarte). Pochodzi z niej piękna ozdoba okucie zakończenia rzemyka do przymocowywania ostróg. Wykonane na terenach zachodniej Europy, zajmowanych przez Franków, trafiło nad Prosnę jako przedmiot handlu, dar, lub łup. Cmentarzysko pogańskie wiek VII-VIII W tym miejscu zmarłych chowano w obrządku ciałopalnym. Jako popielnice służyły naczynia gliniane. Usypano również co najmniej jeden kurhan kamienny. Być może, poza cmentarzem, istniało tam także pogańskie miejsce kultowe. Nad Prosną w pobliżu osady na Wydartem powstał ufortyfikowany gródek, który został odkryty dopiero w 2002 roku. Leżał on nie jak wspomniana osada otwarta na wysokim brzegu rzeki, a na samym dnie doliny rzeki. Strzegł, jak i inne punkty późniejszego Kalisza, przejść przez Prosnę na jednym z licznych tradycyjnych szlaków komunikacyjno-handlowych bliskiego i dalekiego zasięgu, łączących Kalisz z innymi ośrodkami wczesnośredniowiecznymi. Umocnienia brzegów wiek VIII-IX Prawdopodobnie w tym okresie rozpoczęto umacnianie faszyną i drewnem brzegów rzeki, wysp oraz przejść przez tereny podmokłe. Gród plemienny W drugiej połowie IX wieku wzniesiono pierwszy gród na Zawodziu. Datowanie za pomocą dendrochronologii określiło powstanie pierwszego grodu na lata pięćdziesiąte-sześćdziesiąte IX wieku. Trudno jest w tej chwili określić, czy wówczas funkcjonował jeszcze gród przy dzisiejszej ulicy Wydarte. Najprawdopodobniej w tym czasie powstała osada otwarta, obecnie w dzielnicy Stare Miasto. Odkryto tutaj między innymi ślady działalności produkcyjnej oraz dwa fragmenty monet arabskich dirhemów. Państwo Piastów W X wieku tereny nad Prosną stały się częścią państwa Piastów. W związku ze zmianą poziomu wód na miejscu dawnego grodu powstały nowe umocnienia, mające swe miejsce w systemie grodów młodego państwa. Istnieją dwie przeciwstawne teorie dotyczące sposobu, w jaki Kalisz i jego region dzielnica lub okręg grodowy trafił do państwa Piastów. Jedna zakłada, że Piastowie, wywodząc się z innych ośrodków Wielkopolski Giecza, Gniezna, Odcisk pieczęci od dokumentu księcia ruskiego Izasława I ( ) odkryty w tak zwanym domu komesa. Fot. Adam Kędzierski Ostrowa Lednickiego itp. zaatakowali Kalisz i zdobyli go we wczesnej fazie ekspansji. Druga teoria, Andrzeja Buko, właśnie z Kalisza wywodzi Piastów, ponieważ ślady zniszczeń z czasów ekspansji Piastów znane są jedynie z innych terenów. Możliwa też jest jeszcze inna hipoteza: najwcześniejsze państwo piastowskie miało wiele centrów. Niektóre ze źródeł wskazują, że Kalisz we wcześniejszym okresie mógł się znajdować w strukturze plemiennej, obejmującej raczej Kruszwicę i Gopło, a nie Gniezno i Poznań. Zupełnie bezzasadne jest pomijanie Kalisza w opracowaniach dotyczących początków Polski. Reorganizacja przestrzeni wiek XI Wzniesienie pierwszego kościoła (z drewna i gliny), a później również prawdopodobnie kościoła kamiennego, jest świadectwem wprowadzenia chrześcijaństwa na te tereny. W owym czasie wybudowano zapewne nowe, mocniejsze wały, opasujące większą niż dawniej przestrzeń. Wówczas też wzniesiono w grodzie drewniany dom, nazwany przez odkrywców chatą z beczką. Obecnie budowlę tę interpretuje się jako siedzibę naczelnika grodu komesa. W obrębie tego obiektu natrafiono na ołowianą pieczęć, według opinii Marcina Wołoszyna od dokumentu księcia ruskiego Izasława. Rozkwit grodu wiek XII Zwłaszcza druga połowa tego wieku to szczyt świetności grodu. Wzmocniono konstrukcje obronne, które później z powodzeniem odpierały ataki wrogów. Podczas badań grodziska wydobyto liczne okazy broni. Powstała architektura monumentalna: kamienny kościół, kolegiata pod wezwaniem św. Pawła, przypuszczalnie wzniesiono również siedzibę księcia palatium. Z tego okresu pochodzą pierwsze wczesnośredniowieczne wzmianki pisane, dotyczące grodu w Kaliszu (1106 rok). Gall Anonim (Gall) wspomina zdobycie grodu przez Bolesława Krzywoustego na bracie Zbigniewie. Jak się okazało, książę Zbigniew miał w Kaliszu w pierwszych latach XII wieku własną mennicę wytwarzającą charakterystyczne srebrne denary krzyżowe, wyróżniające się niewielkimi rozmiarami. Kilka takich monet odkryto podczas badań na terenie osady produkcyjno- -handlowej na Starym Mieście. Oprócz denarów w niewielkim skarbie znajdowała się złota ozdoba głowa byka, która pochodzi być może aż z Persji, a dostała się nad Prosnę dzięki rozwiniętym kontaktom handlowym, czego świadectwem są między innymi wymienione dirhemy arabskie. Osada na Starym Mieście to jeden z najważniejszych punktów osadniczych wczesnośredniowiecznego Kalisza. Tam mieścił się targ, a zabudowa miała charakter regularny. Podczas badań w latach odkryto wiele zabytków poświadczających wczesnomiejski charakter osady, w tym znaczną liczbę odważników oraz obiekt, który można interpretować jako karczmę. Ta część osady znajdowała się Plan i rekonstrukcja rysunkowa kolegiaty św. Pawła na Zawodziu II faza (druga połowa XII wieku). Rys. Tomasz Węcławowicz przy brodach przez Prosnę, a zapewne także w pobliżu mostu, o którym mówią źródła pisane. Tam też powinien mieścić się nieodnaleziony dotąd kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Nieopodal, na wysokim brzegu doliny, wzniesiono kościół pod wezwaniem św. Gotarda.

7 Nieco dalej najprawdopodobniej istniała osada żydowska z cmentarzem. Książę Mieszko III Stary zasłużył się szczególnie dla rozwoju Kalisza wspomniane obiekty wzniesiono za jego panowania i prawdopodobnie według jego pomysłów. Zamierzał on bowiem stworzyć na Zawodziu coś w rodzaju katedry z nekropolią władców. Jak wiemy z trzynastowiecznej Kroniki wielkopolskiej, w kolegiacie, wybudowanej w połowie wieku XII, został pochowany jego syn Mieszko (w roku 1193) oraz sam Mieszko Stary (w 1202). Obecnie, wbrew opinii odkrywców reliktów kolegiaty, wątpi się w usytuowanie grobowców dwóch książąt w miejscu przejścia nawy w prezbiterium kościoła. Tak więc dokładne miejsce pochówków książąt nie jest znane, ale przypuszcza się, że znajduje się ono w partii centralnej nawy głównej kolegiaty. Zniszczenia i odbudowy W wyniku walk książąt dzielnicowych, jak również z powodu niekorzystnych zmian środowiska naturalnego (liczne i częste powodzie) w początkach XIII wieku gród narażony był na zniszczenia. Równocześnie zabudowa zyskała na warowności. Istotne zmiany w zakresie rozplanowania wnętrza grodu i form jego użytkowania musiały nastąpić po roku 1233 po najeździe księcia Henryka Brodatego i przeniesieniu grodu w inne miejsce. Mieszkańcy osad (Stare Miasto i Zawodzie) leżących na tarasie zalewowym w środku doliny przenieśli się na położony wyżej taras (obecne miasto Kalisz) wraz z głównymi protomiejskimi elementami osad i grodu oraz siedzibą władzy świeckiej. Na Zawodziu pozostał jedynie ośrodek władzy kościelnej. W połowie XIII wieku powstało miasto lokacyjne (dzisiejsze śródmieście), dla którego brak było dogodnych terenów w pobliżu starego centrum Kalisza. Opuszczenie Od XV stulecia po wiek XX dawny gród niszczeje i popada w zapomnienie. Ukoronowaniem badań archeologicznych na terenie grodziska na Zawodziu w Kaliszu stała się realizacja rezerwatu archeologicznego. Rezerwat pierwsze projekty Pierwszy wniosek o utworzenie rezerwatu archeologicznego na Zawodziu sformułowany został przez Krzysztofa Dąbrowskiego w 1961 roku. Projekt przewidywał realizację trzech elementów: urządzeń usługowo-administracyjnych, ekspozycji na terenie grodziska i w pawilonach oraz ewentualną organizację skansenu etnograficznego, który powinien był łączyć rezerwat z zachowaną wtedy jeszcze in situ drewnianą zabudową dzielnicy Zawodzie. Pawilon usługowo-administracyjny, umieszczony przy wejściu na teren rezerwatu miał spełniać ówczesne wymogi nieodzowne dla profesjonalnej obsługi turystycznej. Teren całego grodzi- Nawarstwienia poniżej nawy głównej kolegiaty św. Pawła na Zawodziu: a) umocnienia grodu plemiennego (IX wiek); b) nasypy drugiej fazy grodu (X-XI wiek); c) fundament północnej ławy fundamentowej kolegiaty (poł. XII wieku); d) mur absydy kolegiaty (druga połowa XII wieku). Fot. Tadeusz Baranowski ska przeznaczono dla celów ekspozycyjnych. Głównymi akcentami plastycznymi były dwa pawilony: większy, nad fundamentami kolegiaty oraz mniejszy, nad pozostałościami wałów i fundamentami wieży obronnej. Pawilony, które miały być postawione nad pozostałościami kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła, fragmentami wału i fundamentami wieży, zaprojektowane zostały w lekkiej konstrukcji stalowej, przykrytej pleksiglasem. Projekt jednak nie doczekał się realizacji. W roku 1985 dla Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu ponownie wykonano plan zagospodarowania grodziska na Zawodziu jako rezerwatu archeologicznego. Instytut Podstaw Rozwoju Architektury Politechniki Warszawskiej przedstawił projekt przewidujący między innymi udostępnienie odsłoniętych podczas prac wykopaliskowych reliktów kolegiaty, wieży obronnej oraz różnorodnych zabytków ruchomych. Ta koncepcja również nie doczekała się realizacji. W 1993 roku Teresa Rodzińska-Chorąży, Tomasz Węcławowicz i Tadeusz Baranowski opracowali założenia przyszłego rezerwatu. Wypracowany i zaakceptowany przez środowisko kaliskie projekt zakładał kompleksową ochronę istniejącej w terenie substancji zabytkowej wraz z otoczeniem, przy jednoczesnym wykorzystaniu grodziska na Zawodziu do celów ekspozycyjno-oświatowych. Rezerwat rekonstrukcja W związku z pozyskaniem środków unijnych przez Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego w 2006 roku powstał projekt zagospodarowania rezerwatu archeologicznego Kalisz-Zawodzie, którego twórcą była firma Konserwacja Zabytków M.J. Cempli z Krakowa. Podstawą przygotowanego projektu była dokumentacja z badań wykopaliskowych Iwony i Krzysztofa Dąbrowskich oraz zespołu archeologów pod kierunkiem Tadeusza Baranowskiego, a także liczne konsultacje z architektami uczestniczącymi w pracach badawczych na Zawodziu, Teresą Rodzińską-Chorąży i Tomaszem Węcławowiczem. W roku 2007 ukończono realizację projektu, który miał na celu przede wszystkim wydobycie walorów oświatowych zabytkowej przestrzeni historycznej grodu. Główny akcent polegał na wykonaniu rekonstrukcji fundamentów przyziemia kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła (w skali 1:1) z kamienia piaskowego, z wizualną ciągłością murów i widocznym podziałem na prezbiterium z absydą, mury nawy, emporę, czworoboczną wieżę, ołtarz na fundamencie (do wysokości ok. 40 cm) oraz zaznaczonym wewnątrz zarysem kościółka drewnianego. Kolejny element prac stanowiła rekonstrukcja czworokątnej, dwukondygnacyjnej wieży obronnej w miejscu dawnych fundamentów. Belki podwalinowe rekonstrukcji drewnianej wieży spoczęły na mikropalach, aby umożliwić wgląd pod poziom parteru, gdzie znajdują się oryginalne, odsłonięte fundamenty. Do tak posadowionej wieży dostawiono po obu jej stronach palisadę z ostro zakończonych drewnianych okrąglaków. Wejście do grodu prowadzi przez zrekonstruowany drewniany most i umieszczoną tutaj bramę wjazdową, wykonaną z bali drewnianych, usytuowaną w linii wału. Po jej obu stronach postawiono palisadę, a przed nią nad pozostałościami oczyszczonej fosy ostrokół. Odbudowano także fragment wału w konstrukcji drewniano-ziemnej, zlokalizowany w części południowo-wschodniej grodziska, który wypełniono kamieniami. Dla pokazania zabudowy mieszkalnej postawiono siedem budynków, różniących się od siebie nie tylko wielkością, ale i konstrukcją ścian (zrębowa, sumikowo-łątkowa i palisadowa) oraz pokryciem powierzchni dachu (trzcina lub dranice). Na terenie grodu umieszczono także kamienny kopiec- -kurhan w miejscu jego odkrycia, jako najstarszy element związany z funkcjonowaniem pogańskiego cmentarzyska ciałopalnego. W celach edukacyjnych sporządzono i ustawiono tam także dwie granitowe makiety przedstawiające rezerwat na Zawodziu z wszelkimi rekonstrukcjami oraz kolegiatę pod wezwaniem św. Pawła. Wszystkie elementy architektury połączone zostały specjalnie wytyczonymi ścieżkami wkomponowanymi w pasy zieleni, w których gatunki roślin podkreślają zróżnicowanie chronologiczne faz obiektu. W ramach projektu na teren rezerwatu, na podgrodzie, przeniesiono z dzielnicy Stare Miasto drewnianą zagrodę ze schyłku osiemnastego wieku, będącą ostatnim zachowanym elementem drewnianej architektury tego terenu.

8 Umocnienia kaliskiego grodu nowe odkrycia Dariusz Wyczółkowski badania archeologiczne Badania archeologiczne, prowadzone w ubiegłym roku na grodzisku Zawodzie w Kaliszu, związane były z realizacją projektu rekonstrukcji elementów wczesnośredniowiecznej zabudowy grodu. Prace badawcze nad projektem Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej przeprowadziła ekipa Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, kierowana przez dra Tadeusza Baranowskiego i mgra Adama Kędzierskiego, pracowników IAE PAN. Przebieg wałów w świetle badań W trakcie badań wyeksplorowano nawarstwienia w obrębie wykopu o wymiarach 5 x 5 m, wyznaczonego w miejscu projektowanego budynku bramy wejściowej, osiągając poziom około 102,00 m n.p.m., natomiast w sondażu o wymiarach 2,5 x 1 m, ulokowanym w centrum wykopu, do poziomu około 101,10 m n.p.m. Decyzję taką podjęto z powodu obecności wód gruntowych oraz ze względów bezpieczeństwa. Stwierdzono bowiem, iż usunięcie masy kamieni wypełniającej wnętrze rowu (patrz faza II) spowoduje zmiany naprężeń gruntu w obrębie eksplorowanego wykopu o głębokości przekraczającej 2 metry od poziomu ziemi, i w decydujący sposób pogorszy i tak trudne już warunki eksploracji. Przedstawiona poniżej analiza stratygrafii i przemian topografii tego miejsca ma charakter wstępny i będzie wymagała dalszych prac oraz pogłębionych studiów porównawczych. Badania prowadzone na terenie obiektu od lat 60. XX wieku pozwoliły na ustalenie przemian środowiska naturalnego, kolejnych faz użytkowania terenu, a także hipotetycznego rozplanowania zabudowy i przebiegu wałów obronnych. Według tych ustaleń można się było spodziewać, że wyznaczony wykop powinien odsłonić warstwy związane z funkcjonowaniem umocnień kaliskiego grodu, i to zarówno ich najstarszej fazy, datowanej na IX wiek, jak i najpóźniejszych, związanych z książęcym grodem z XII i XIII wieku. Niewielkie wymiary wykopu nie pozwoliły na obserwację pełnego przekroju przez linię wałów i znacznie utrudniły wnioskowanie. Dzięki serii specjalistycznych opracowań, powstałych w wyniku wieloletnich studiów niestrudzonego badacza kaliskiego grodu, Tadeusza Baranowskiego, wiemy już, jakie były początki tego obiektu. Przeprowadzone badania udowodniły, że powstał on na kilku piaszczystych łachach, położonych w dolinie Prosny i przedzielonych jej licznymi odnogami. Tutaj w okresie plemiennym znajdować się musiał najważniejszy osadniczy ośrodek. Świadczyć o tym mogą nie tylko ślady zamieszkiwania tego terenu, ale również fakt wzniesienia w tym okresie kamiennego kurhanu oraz przypuszczalne istnienie miejsca kultu pogańskiego, którego pozostałość, jak się wydaje, znaleziono podczas badań w latach 90. ubiegłego wieku. Jednocześnie widoczne są ślady łączenia mniejszych wysp i piaszczystych wzniesień poprzez niwelowanie obniżeń pomiędzy i na zachód od niego, których powierzchnia, w obrębie wykopu, wznosiła się na wysokość około 102, m n.p.m. (wzniesienie zachodnie) oraz 102,60-102,40 m n.p.m. Nie da się z całą pewnością stwierdzić, czy o dłuższym okresie jego funkcjonowania może świadczyć brązowobrunatna warstwa ziemi silnie przesyconej szczątkami organicznymi, zalegająca na jego obrzeżach, zarówno po stronie wschodniej, jak i zachodniej. Wydaje się jednak, że sam rów nie powstał w sposób naturalny. Świadectwem tego może być, widoczne na profilu odsłoniętym w sondażu, przecięcie naturalnego układu warstw piasków i różnych rodzajów iłów, które mogło powstać wskutek działalności człowieka. W dno tego rowu wbite zostały pale, a do jego wnętrza wrzucono Miejsce wykopalisk przed rozpoczęciem prac, widok od wschodu. Fot. i rys. Autor dużą ilość kamieni polnych. Na powierzchni warstwy kamieni znaleziono kilka fragmentów drewnianych belek. Ich układ nie sprawiał wrażenia przemyślanej, celowej konstrukcji. Prawdopodobnie zostały one wrzucone na powierzchnię warstwy kamieni w celu jej częściowej stabilizacji. Do wykonania tego zadania użyto niewielkich, około półtorametrowych belek. Ułożony tam został również fragment nieokorowanego pnia sosny. Całość przykryto warstwą pomarańczowej, Rekonstrukcja bramy wjazdowej w miejscu prowadzonych prac wykopaliskowych w 2007 roku. tłustej, nieprzepuszczalnej Fot. Leszek Ziąbka gliny. Zasypisko w północnej nimi, zasypywanie ich kamieniami, faszyną czy części rowu wypełniło zaledwie połowę jego głębokości. Przy czym poziom zasypiska podnosił się układanie konstrukcji rusztowych. W ten sposób powiększał się teren zajmowany przez osadę. Już w kierunku południowym, tak że przy południowym profilu warstwa kamieni wypełniała prawie całe w początku drugiej połowy IX wieku zaczęto na nim wnętrze rowu. wznosić umocnienia. Świadczy o tym określona W miejscach, gdzie rów nie został całkowicie przez specjalistów data ścięcia drzewa użytego wypełniony warstwami kamienia i gliny, widoczna do ich budowy. była, zalegająca ponad nimi, powłoka ciemnoszarej ziemi o dużej zawartości węgla drzewnego. Rów między wzniesieniami Trudno jest w tej chwili rozstrzygnąć, czy jest to W wykopie przebadanym w ubiegłym roku pierwsza z warstw niwelacyjnych, czy też powstała nie natrafiono na relikty najstarszych umocnień. ona w jakimś dłuższym okresie użytkowania terenu. Ewentualnie z ich funkcjonowaniem można wiązać Powyżej niej, na terenie całego wykopu zalegają konstrukcję wzniesioną z drewna, polnych kamieni warstwy niwelujące różnice ukształtowania terenu. i gliny. Wypełniała ona nieregularny rów o przebiegu północ-południe. Rozdzielał on dwa niewielkie dwu różnych kierunków. I tak, od strony wschod- Przy czym daje się zauważyć, że były sypane z wzniesienia, znajdujące się na północny wschód niej teren niwelowano, sypiąc warstwy piasków

9 ilastych, przemieszanych i zglinionych. Natomiast od strony zachodniej, a więc od wnętrza grodu, są to warstwy zawierające znaczne ilości węgli drzewnych, fragmentów spalonego drewna, pomarańczowej i żółtopomarańczowej spalonej gliny oraz szarych soczewek popiołów. Dla nas jest to pośrednie świadectwo, że na zachód od wykopu znajdować się musiał wał obronny. Nie wiemy, kiedy został wzniesiony ani kiedy nastąpiło jego zniszczenie. Aby rozstrzygnąć ten problem, należałoby przeanalizować wyniki wcześniejszych badań. Konstrukcja kamienna, widok od strony wschodniej Konstrukcja z kamieni, rysunek Przedwale, czyli ochronna platforma Widok przedwala od północnego-wschodu Na warstwach niwelacyjnych, po zachodniej stronie wykopu, a więc i na zachód od nieistniejącego już w tej fazie rowu, została wzniesiona solidna konstrukcja, rodzaj platformy, z żółtej gliny wzmocnionej drewnianymi belkami. Poziome belki umacniały niewielki stok konstrukcji wysokości dochodzącej do centymetrów. Położono tu cztery poziomy belek. Najniższe, stanowiące podstawę całej konstrukcji, zostały położone na kilku krótszych, leżących poprzecznie belkach. Taki układ miał prawdopodobnie zapewnić stabilizację podstawy platformy. Wnętrze platformy wypełniała żółta glina, stabilizowana warstwami drewna, układanymi na przemian wzdłuż i w poprzek konstrukcji. Na powierzchni glinianej platformy, poprzecznie do jej przebiegu, ułożone zostały dranice. U podnóża platformy, na warstwie żółtej gliny, również w podobny sposób położone zostały dranice. Ich przebieg także był warunkowany kierunkiem platformy. Można zakładać, że jest to jeden z elementów kolejnego systemu urządzeń obronnych. Przypuszczalnie jest to rodzaj przedwala, konstrukcji wzmacniającej zewnętrzny stok wału. Miała ona dwojakie znaczenie. Po pierwsze, stabilizowała podnóże wału, zapobiegając rozsuwaniu się najniższych partii pod naporem ciężaru ziemi i drewna, z których wzniesiono jego wyższe partie. Drugim, równie ważnym, było pełnienie roli dodatkowego, defensywnego zabezpieczenia. Widocznym śladem pełnienia właśnie tej funkcji przez odkrytą konstrukcję jest ślad zostawiony po wbitym palu, widoczny w północnym profilu wykopu. Można rekonstruować w tym miejscu, w odległości około dwóch metrów od stoku plat- formy, istnienie drewnianej palisady, najbardziej na zewnątrz wysuniętego elementu konstrukcji obronnych grodu. Zastanawiający jest przebieg odkrytych konstrukcji. Sprawiają one wrażenie, że wał w tym miejscu zakrzywiał się i biegł do wewnątrz grodu, prosto w kierunku leżącej w pobliżu kolegiaty. Jedynym wytłumaczeniem takiej sytuacji jest ulokowanie właśnie w tym miejscu głównej bramy grodu. Dodatkowym elementem obronnym mogłaby być w tym przypadku kamienna bryła kościoła leżącego tuż przy bramie, po jej północnej stronie. Przyczyny zniszczenia wału Nie wiemy, kiedy nastąpiło zniszczenie wału. Same konstrukcje przedwala wydają się być nienaruszone. Odnaleziono natomiast warstwy ziemi będące kolejno następującymi po sobie niwelacjami. Najpoważniejsza z nich polegała na zasypaniu warstwą piasku terenu leżącego na wschód od glinianej platformy do wysokości jej powierzchni. Teren ten został następnie zajęty przez osadnictwo. W nawarstwienia niwelacji, a także w glinianą platformę zostały wykonane wkopy. W ich wnętrzu znajdowały się ślady kilku palenisk. Trudno orzec, czy istniejące obiekty miały charakter mieszkalny. Niewielkie ilości ceramiki, znajdowanej razem z kośćmi zwierzęcymi, można wstępnie datować na okres XII-XIV wieku. Paleniska te nie funkcjonowały raczej równocześnie. Dla udokumentowania tego stwierdzenia konieczna jest oczywiście wnikliwa analiza stratygraficzna, lecz jednocześnie świadczyć o tym mogą kolejne niwelacje, Schematyczny rysunek konstrukcji przedwala Dolny poziom konstrukcji przedwala warstwy zasypowe oraz przykrywające większą część terenu warstwy organiczne o charakterze śmietniskowym. Odkryto również drewniane konstrukcje związane z nierozpoznanym budynkiem i będące zapewne jego podłogą. W okresie późniejszym, po tym, jak teren przestał być użytkowany przez osadnictwo, powstał głęboki wkop, widoczny częściowo w południowo-wschodnim narożniku wykopu. Ze wstępnej analizy znalezionej w jego zasypisku ceramiki można wnosić, że powstał on już w okresie nowożytnym. Wieloletnie użytkowanie rolnicze terenu zostawiło ślady w postaci grubej warstwy niwelacyjnej, powstałej w wyniku długotrwałej orki i powolnego niszczenia pozostałości wałów grodziska.

10 Grobowce książąt Tadeusz Baranowski badania archeologiczne A gdy miasto Kalisz z dawnego miejsca, na którym podówczas się znajdowało, w inne, kędy teraz leży, przeniesiono, kolegiata także z kościoła św. Pawła do kościoła kolegiackiego Marii Panny przeniesiona została, po czym budowa św. Pawła upadła i zniszczała, a z nią grób książęcy zaginął, który mieszkańcy tameczni pokazują wprawdzie, ale gdzie był, z pewnością nie wiedzą (Jan Długosz, XV wiek) Grzebanie zmarłych dostojników kościelnych, jak i świeckich w świątyniach to powszechny obyczaj w kulturze europejskiej wczesnego i pełnego średniowiecza. Zajmowali oni eksponowane miejsce w hierarchii społecznej za życia, należne więc było ich doczesnym szczątkom godne miejsce po śmierci. Była w tym również manifestacja dostojeństwa, siły i przepychu władzy. Miało to znaczenie nie tylko dla ich rodzin, ale i następców. W przypadku królów i książąt dochodziła kwestia namaszczenia na króla, które do trzynastego wieku uchodziło za jeden ze świętych sakramentów (dawniej w chrześcijaństwie do kanonu należało około dwunastu sakramentów, a nie siedem, jak dzisiaj). Namaszczenie na króla jedynie potwierdzało to, że władza pochodzi od Boga. Kości pod fundamentem Miejsce pochówku było zawsze i wszędzie bardzo ważne, przede wszystkim ze względu na wyobrażenia co do naszego przyszłego, lepszego życia oraz dróg zapewnienia sobie odpowiedniej pozycji również i po śmierci. Dlatego też na przykład archeolodzy odsłaniający cmentarze przykościelne stwierdzają skupienia grobów przy ścianach kościoła (szczególnie wzdłuż ścian zgodnych z osią kościoła). W ten sposób woda uświęcona kontaktem z kościołem obmywała szczątki pochowanych zmarłych. Trzeba jednak powiedzieć, że w przypadku wznoszenia nowych budowli na ogół kości przodków nie przeszkadzały w kopaniu rowów pod fundamenty. Nie mówię przy tym o celowym bezczeszczeniu grobów, co też oczywiście miało miejsce także i w dawnych czasach. Ślady grobowców Piastów Krzyż drewniany okuty brązem i pozłacany, odsłonięty w grobie uznanym przez odkrywców za grób Mieszka syna Mieszka III. Archiwum IAE PAN Wielokrotnie już poruszano zagadnienie miejsca ostatniego spoczynku dwóch wybitnych postaci kaliskiej historii. Odkrycia z Kalisza przypominają większość innych znalezisk tego typu z Gniezna, Płocka, Poznania czy nawet Krakowa. Ze względu na burzliwą historię, jaką przeszły najważniejsze ośrodki Polski wczesnośredniowiecznej, na ogół brak jest zachowanych szczątków Piastów. Naukowcy, którzy chcieli zbadać kod DNA mieli kłopoty z uzyskaniem odpowiednich fragmentów kości rzeczywistych lub domniemanych przedstawicieli tej dynastii. Poszukiwania w Kaliszu grobów książąt Mieszka III Starego (około ), syna Bolesława Krzywoustego i Salomei oraz Mieszka, syna Mieszka Starego i Eudoksji, biorą się głównie z przekazu Kroniki wielkopolskiej, powstałej najprawdopodobniej w końcu XIII wieku: obiit autem [Mieszko Stary] in Kalis anno domini MCC secundo et sepultus in ecclesia Sancti Pauli per ipsum fundata, in sepulcro filli sui Mesconis, czyli: umarł zaś w Kaliszu Roku Pańskiego 1202 i pochowano go w założonym przez niego kościele św. Pawła, w grobowcu syna jego Mieszka. Lokalizacja kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła nie ulega dziś wątpliwości. Nie bez znaczenia był też obronny charakter grodu, zapewniający ochronę ewentualnego miejsca spoczynku książąt kaliskich. Ruchome źródła O ufundowaniu kolegiaty przez Mieszka Starego w Kaliszu mówi cytowana już kronika: [Mieszko Stary] in Calls vero ecclesiam in honorem sancti Pauli de lapidibus dolatis fundavit et construxit, in qua preposituram et aliquot prebendas instituit et dotavait, czyli: w Kaliszu ufundował i zbudował na cześć św. Pawła kościół z ciosowych kamieni; przy nim ustanowił i wyposażył probostwo oraz kilka prebend. Różnice zdań dotyczą obecnie miejsca usytuowania grobowców wewnątrz kościoła św. Pawła. Nowe odkrycia oraz interpretacje dawniej już znanych źródeł archeologicznych obiektów oraz odkrytych tam zabytków, tak zwanych ruchomych sprawiają, że kwestia grobów książęcych o wielkiej wartości dla spuścizny kulturowej wymaga szczegółowej analizy. Tutaj przedstawiamy tylko najważniejsze elementy. Skarby w wykopaliskach Przekazy dotyczące pochowania książąt zdążyły obrosnąć legendami. Najbardziej znana dotyczy złotych trumien, które jakoby mają się nadal znajdować pod ziemią na grodzisku lub gdzieś na polach nad Prosną, gdzie pojawiają się ognie określające ich położenie. Podczas badań Iwony i Krzysztofa Dąbrowskich na terenie dawnego grodu pojawiał się wielokroć pewien oryginalny kaliszanin, który wykonując jakiś znany tylko sobie rytuał określał, gdzie miałyby się znajdować skarby z grobów książąt. Inni goście bywali bardziej brutalni gdy myśmy opuszczali po pracy nasze wykopy, pojawiali się poszukiwacze skarbów inaczej mówiąc, rabusie wykopalisk. Prawdziwe złoto w wykopaliskach w Kaliszu trudno znaleźć. Niektórzy obarczają za to winą księcia czeskiego Brzetysława, który w roku 1038 ogołocił Polskę ze wszystkich kosztowności i nawet jeśli nie zdobył Kalisza, to i tak kraj poniósł straty nie do odrobienia. Badania przeprowadzone w latach przez Iwonę i Krzysztofa Dąbrowskich w miejscu sondażu Włodzimierza Demetrykiewicza (1903), odsłoniły liczne relikty architektury murowanej, zezwalające na ustalenie chronologii budowli. Obecnie pominiemy wyniki badań kościoła, a skupimy się jedynie na jego absydzie, ponieważ odkryte tam konstrukcje badacze owi interpretowali jako relikty grobowców kryjących pochówki: Mieszka Mieszkowica i Mieszka III Starego. Dostojnicy ograbieni W toku badań najbliższego otoczenia grobowca stwierdzono występowanie licznych, silnie przepalonych,,płytek ceramicznych" oraz stopionych grudek brązu. Nad domniemanym grobem Mieszka Starego znaleziono kilka denarów, a poniżej poziomu ich występowania, w przypuszczalnym wypełnisku grobu Mieszka Mieszkowica, resztki drewnianego krzyża okutego blachą miedzianą, a jak się okazało powleczonego delikatną złotą folią. W żadnym z tych grobów nie zachowały się ani całe szkielety, ani wyposażenie, które umożliwiałoby ustalenie z większą pewnością, że mamy tu do czynienia z pochówkami książąt. Uznano, że groby zostały wyrabowane, szkielety zaś uległy zniszczeniu. Ze względu na lokalizację pochówki kaliskie

11 wiązałyby się z Kaliszem jako jednym z ośrodków centralnych, lokalizacja zaś grobowców wewnątrz świątyni, do tego na długiej osi nawy głównej, również odpowiada innym pochówkom dostojników. Jeśli przyjąć, że w obu wyróżniających się obiektach na Zawodziu pochowani zostali niegdyś zmarli książęta, to orientacja zwłok (północ-południe) byłaby odmienna od wszystkich pochówków cmentarza, użytkowanego na tym terenie w różnych fazach funkcjonowania budowli sakralnych; co więcej, różniłaby się ona od obowiązującej w tym czasie dla wszystkich zmarłych, z wyjątkiem relikwii świętych, chowanych pod płytą ołtarza. Takie usytuowanie jest szczególnie niezrozumiałe, gdy przyjmiemy koncepcję, że relikty budowli kamiennych to pozostałość jednej dużej konstrukcji kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła. Z nieżyjącym już archeologiem Leszkiem Gajewskim dopuszczaliśmy dawniej możliwość istnienia we wschodniej części kościoła rodzaju mauzoleum, w którym pochówki książęce umieszczono w części centralnej, usytuowane w wyjątkowy sposób z uwagi na godność władców fundatorów świątyni. Zabytki wskażą drogę Za identyfikacją miejsca spoczynku książąt kaliskich przemawiać mają przede wszystkim elementy wyposażenia. Mimo licznych zniszczeń, o których wspominał już Jan Długosz, natrafiono na godne uwagi zabytki. Pominiemy tu sprawę monet, które mogły wiązać się z innymi strukturami oraz blaszek mogących rzeczywiście stanowić okucia trumny. Najważniejszym zabytkiem jest duży drewniany krzyż, okuty blachą brązową i powleczony złotą folią. Wysuwano nawet pewne wątpliwości, czy nie są to leżące obok siebie insygnia władzy berło i jabłko monarsze. Zabytek ten zapewne krzyż procesyjny jest szczególnie istotny ze względu na dwa elementy: insygnium władzy oraz cenny kruszec złoto symbol monarchy. Krzyż procesyjny jako oznaka władcy krzewiciela wiary, złożony do grobu i taki sam krzyż, wyobrażony na płycie nagrobnej, mogły pełnić taką samą rolę. Z Kalisza znamy płytę kamienną z wizerunkiem krzyża, wtórnie wykorzystaną, a odkrytą nieopodal grodziska, w kościele św. Wojciecha. Można przypuszczać, że krzyż procesyjny znajdował się zarówno w grobie, jak i na przykrywającej go płycie lub też że w jednym z grobowców książąt znajdował się konkretny przedmiot, podczas gdy drugi grób przykrywała płyta z jego wizerunkiem. Sacrum nawy kościelnej Płyta nagrobna (książęca?) służąca wtórnie, przez kilkaset lat, jako stopień kościoła św. Wojciecha na Zawodziu, odkryta przez Krzysztofa Dąbrowskiego, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej. Fot. Mariusz Hertmann Domniemane miejsce pochówku Mieszka, syna Mieszka III w trakcie odsłaniania. Archiwum IAE PAN Obecnie za bardziej prawdopodobne miejsce pochówku książąt uznać wypada raczej wnętrze kościoła. Przemawia za tym trudna do przyjęcia lokalizacja grobu Mieszka III w miejscu ołtarza tam, gdzie powinny się znajdować relikwie świętych. Wśród zabytków wydobytych z tego miejsca natrafiono na fragment zdobionej okładziny kościanej, która ma bardzo podobne odpowiedniki w skrzynkach na relikwie, na przykład z Ostrowa Lednickiego. Również lokalizacja drugiego z pochówków jest wątpliwa. Odkrywcy prawdopodobnie uznali za ścianę grobowca Mieszka Mieszkowica zamknięcie prezbiterium kościoła drewnianego, którego całkowity zarys odsłonięty został dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku. Dwa elementy zabytkowe z krzyżem, nigdzie indziej na terenie Polski nie występujące w takim związku, mogłyby pochodzić jeden (płyta kamienna) z grobowca księcia, a drugi (krzyż procesyjny lub ołtarzowy) jedynie z wystroju zniszczonego kościoła drewnianego. Przypuszczalnie więc grobowce znajdowały się w nawie kościoła ich hipotetyczne usytuowanie wskazał kilka lat temu Tomasz Janiak na podstawie skomplikowanej analizy, opartej na innych przykładach architektury romańskiej i zaklętej w proporcjach budowli kamiennych symboliki przestrzeni sakralnej. Trudno to dziś potwierdzić, ponieważ archeolodzy nie odkryli w tych miejscach materialnych śladów grobowców. Niezależnie od sporów naukowych miejsce w dawnej kolegiacie pod wezwaniem św. Pawła, uświęcone funkcjonowaniem tu niegdyś kościoła, stanowiło także jedną z nekropolii dynastii Piastów.

12 badania archeologiczne Zagadkowa wieża Sławomir Miłek Na początku lat 60-tych ubiegłego wieku w ręce pracujących na Zawodziu archeologów wpadła wykonana przez Władysława Tarłowskiego w 1885 roku schematyczna mapa grodziska. Pospiesznie przeprowadzono jej interpretację, dochodząc do wniosku, że przedstawione na wałach punkty graficzne są schematycznym wyobrażeniem wież wzmacniających obronę grodu. Poszukiwanie wież Kierownictwo badań postanowiło podjąć prace mające ujawnić resztki tych budynków. Pośpiesznie prowadzone badania dały wynik połowiczny: oprócz jednej, pozostałych wież nie znaleziono. W wyniku poszukiwań częściowo rozwieziono wały, które następnie próbowano zrekonstruować podsypując je przy pomocy ziemi, najprawdopodobniej przywożonej z pobliskiej łąki. W jednym z sondaży odkryto potężny, kamienny fundament prawie kwadratowego budynku. Iwona Dąbrowska w artykule sumującym prace archeologiczne na Zawodziu w latach napisała, że odkryte resztki wieży posadowione były na wcześniejszych umocnieniach wałowych i że wzniesiono ją najpóźniej na początku XIII wieku. Jednak autorka swoich twierdzeń nie poparła żadnymi argumentami. Takie datowanie podtrzymało szereg późniejszych autorów, niestety również bez jakiegokolwiek uzasadnienia. Obronna czy mieszkalna? Według zachowanych zdjęć fundament składał się z ciasno ułożonych kamieni o średnicy od 0,5 do 1 m. Szerokość fundamentu wynosiła ok. 3 m. Długość ścian od 9 do 11 m. Odkrywcy nie podali, czy odsłonięty fundament składał się z luźnych kamieni, czy przewiązanych zaprawą. Obecnie nie można już tego stwierdzić, gdyż archeologowie rozebrali odkryty fundament, żeby zbadać znajdujące się niżej warstwy. Po zakończeniu badań fundamenty wieży, podobnie jak wały, zostały zrekonstruowane. Co ciekawe, w środku ławy fundamentowej znajdowało się pomieszczenie o narysie raczej okrągłym niż kwadratowym i średnicy około 4 m. Takie rozwiązanie jest prawie nieznane na ziemiach polskich w okresie sprzed XIV wieku. Jedynym tego typu przykładem jest kamienna wieża w Stołpiu. Według przeprowadzonych ostatnio przez prof. Andrzeja Buko badań, budowla ta mogła zostać wzniesiona już u schyłku XII wieku, ostatecznie w I poł. XIII wieku. Wieżę kazał pobudować jeden z książąt włodzimiersko-halickich, możliwe że z przeznaczeniem na klasztor, zgodnie z podobnymi przedsięwzięciami ze wschodu Europy. W tym samym czasie bardzo dobre kontakty z Rusią miał książę kaliski Mieszko III Stary, któremu czasem przypisuje się budowę wieży w Kaliszu. Drugą żoną Mieszka była córka księcia kijowskiego Eudoksja, może więc to wraz z nią przybyli budowniczy. Wieżę wznieść mogli też poddani księcia halickiego, wysłani do Kalisza w ślad za jego córką Wyczesławą, wydaną za mąż za Odona, syna Mieszka Starego. Istnieje prawdopodobieństwo, że wieża miała być przeznaczona na miejsce odosobnienia dla wcześnie owdowiałej małżonki Mieszkowica, choć cechy zewnętrzne fundamentów i miejsce posadowienia wskazują raczej na militarny charakter obiektu. Obecny stan badań uniemożliwia jednak ustalenie, czy była to wieża ostatecznej obrony, czy mieszkalny donżon, choć pewne przesłanki przemawiają za pierwszą hipotezą. Ceglany obiekt? Inną osobą, która mogła pokusić się o budowę kaliskiego obiektu był Henryk Brodaty, władający Kaliszem w latach oraz Za przypisywaniem mu postawienia wieży, oprócz enigmatycznego tekstu mówiącego o budowie w Kaliszu nowego grodu, świadczyć może też realizacja w Legnicy z jego inicjatywy pierwszego polskiego murowanego zamku, składającego się m.in. z pałacu oraz dwóch wolnostojących wież. Wieże były ceglane i cylindryczne, a jedna z nich Zrekonstruowana wieża obronna na kaliskim Zawodziu. Fot. Mariusz Hertmann miała podobne rozmiary do kaliskiej. Odnalezienie podczas prowadzonych na grodzisku Zawodzie w 2007 roku nadzorów dużej ilości fragmentów cegieł w okolicy fundamentów wieży, wzmacnia hipotezę o wiodącej roli Henryka Brodatego jako inicjatora budowy obiektu. I w tym jednak względzie trzeba zachować daleko idącą ostrożność gdyż, obecność cegieł nie świadczy jednoznacznie, iż na kamiennym fundamencie powstał ceglany obiekt. Fragmenty cegieł mogą pochodzić z remontu lub modernizacji Kamienna wieża w Stołpiu. Fot. Andrzej Buko budynku. Fundatorów budowli mogło być zresztą więcej. Kalisz w okresie rozbicia dzielnicowego przechodził z rąk do rąk. Fundatorami mogli być praktycznie wszyscy książęta władający Kaliszem od Mieszka Starego po Bolesława Pobożnego. Jego następca, Przemysł II, dysponował już nową siedzibą, o czym świadczy niezbicie dokument z 1285 roku, w którym jest mowa o dawnym zamku na Zawodziu. Fundamenty wieży obronnej na Zawodziu po jej odkryciu. Fot. Krzysztof Dąbrowski Pytania bez odpowiedzi O ile próba określenia czasu powstania i fundatora powoduje problemy, o tyle moment zniszczenia wieży można z dużą pewnością określić. Jak wskazuje na to ceramika, kres istnienia budynku należy określać na I połowę XIV wieku. Nagromadzenie wokół wieży militariów odnalezionych w 2007 roku na powierzchni (groty strzał, orzech kuszy, ostroga) świadczy o gwałtownej walce towarzyszącej zniszczeniu budynku. Kres jej funkcjonowania należy wiązać z najazdem Krzyżaków w 1331 roku. Pomimo upływu prawie 50 lat od odkrycia zabytku, nie jesteśmy w stanie udzielić jednoznacznej odpowiedzi na wiele nurtujących nas pytań dotyczących okresu powstania, wyglądu czy nawet funkcji wieży. Można tylko mieć nadzieję, że przyszłe badania okolic budynku pomogą nam rozwiązać te zagadki.

13 Skarb monet z czasów panowania Władysława Hermana odkryty został przed rokiem w Jastrzębnikach koło Kalisza. Udało się go uratować przed rabusiami, którzy już penetrowali teren. Badania kontynuowane są z sukcesem również w 2008 roku. Średniowieczny skarb w Jastrzębnikach Adam Kędzierski Bogaci mieszkańcy regionu Kalisz we wczesnym średniowieczu był jednym z najważniejszych ośrodków monarchii piastowskiej. W literaturze przedmiotu najczęściej przywoływane są czasy panowania Mieszka III, zwierzchniego księcia Polski, który pobudował w grodzie nad Prosną okazałą świątynię i zorganizował mennicę, produkującą brakteaty. Trzeba jednak pamiętać, że znaczenie tego miejsca nie pojawiło się nagle, bo wcześniej wczesnośredniowieczny Kalisz był ważnym ośrodkiem administracyjno- -handlowym. Potwierdzają to liczne i wielce interesujące zabytki datowane na VIII-XI wiek, odkrywane na południu Wielkopolski, a świadczące o dużej randze ośrodka i licznych kontaktach handlowych oraz bogactwie ówczesnych mieszkańców regionu. Uratowany skarb Niewątpliwe jednym z najciekawszych znalezisk tego typu było odkrycie w 2007 roku skarbu monet, ozdób i placków srebra. Zespół ten został odkryty dzięki wiadomości mieszkańca Jastrzębnik, który poinformował archeologów o odkryciu na swoim polu kilku starych monet i o działających tam nielegalnych poszukiwaczach skarbów. Na miejscu okazało się, że teren został już spenetrowany przez rabusiów. Dzięki natychmiastowej pomocy finansowej z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, a później również Konserwatora Zabytków w Poznaniu, udało się szybko rozpocząć eksplorację rozwleczonej po polu, zachowanej części skarbu. W roku 2007 przekopano ponad trzy ary w miejscach największej koncentracji zabytków odkrytych za pomocą detektora w warstwie przypowierzchniowej. W trakcie prac terenowych udało się wydzielić prawdopodobne miejsce ukrycia depozytu na obszarze 10 m kw. zlokalizowano ponad osiemdziesiąt monet i placków srebra, a w spągowej części warstwy ornej dwa fragmenty naczynia glinianego, w którym być może zdeponowano srebro. Zeszłoroczne badania wykopaliskowe przyniosły 554 zabytki, typowe dla skarbów z XI-wiecznej Polski. Denary z różnych stron W zespole wyraźnie dominowały denary krzyżowe (449 sztuk) najbardziej popularna moneta w Polsce w XI wieku. Odkryto również denary państw sąsiadujących z monarchią piastowską (20 sztuk) oraz Fot. 1. Denar krzyżowy z literą S na awersie. Zdjęcia Adam Kędzierski Fot. 2. Denary z krzyżem perełkowym, prostym i pastorałem na awersie Fot. 3. Denar Ottona i Adelajdy fragmenty ozdób (2 sztuki), a także placki srebra uzyskane z przetopienia monet i biżuterii (77 sztuk). Wśród nich były rzadziej spotykane odmiany krzyżówek w skarbach z końca XI wieku: z kaplicą oraz z literą S na awersie (Fot. 1). Najczęściej spotykany w tym zespole są krzyżówki wyobrażające na awersie krzyż perełkowy prosty oraz pastorał, co zresztą jest charakterystyczne dla większości depozytów z końca XI wieku (Fot. 2). W skarbie z Jastrzębnik znajdowały się również monety niemieckie, czeskie i węgierskie. Wśród nich największy udział miały produkowane na zachód od Odry denary Ottona i Adelajdy (Fot. 3). Największy skarb po wojnie? W roku 2008, dzięki dotacji Ministerstwa Kultury i Sztuki, kontynuowane są badania archeologiczne w Jastrzębnikach. W czasie majowych prac wykopaliskowych eksplorowano warstwę orną, gdzie odkryto kolejnych 200 zabytków związanych ze skarbem, a niżej obiekty z czasów wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza. Te ostatnie odpowiadają chronologicznie monetom ze skarbu. Widać, że depozyt został ukryty na terenie funkcjonującej pod koniec XI wieku osady w Jastrzębnikach. Opisywany skarb jest jednym z kilkunastu odkrytych na szlaku handlowym z Kalisza przez Konin do Kruszwicy. Znalezisko to potwierdza intensywne kontakty handlowe kaliszan w czasach panowania Władysława Hermana, a do tego jest największym znanym depozytem denarów krzyżowych odkrytym po II wojnie światowej na terenie południowej Wielkopolski. W tym roku przewidywane jest jego skatalogowanie, konserwacja zabytków i naukowa publikacja skarbu, która może się przyczynić do lepszego poznania dziejów i obiegu pieniądza we wczesnośredniowiecznej Polsce.

14 W pięćdziesięciolecie odsłonięcia reliktów grodu na Zawodziu Krzysztof Dąbrowski Indiana Jones kaliskich starożytności Tadeusz Baranowski osobowości Zawodzia Jedną z najznamienitszych postaci XX wieku, zasłużonych dla Miasta Kalisza był niestrudzony badacz zamierzchłej przeszłości najstarszego z miast, Krzysztof Dąbrowski. Znaczną część swego przedwcześnie przerwanego życia poświęcił temu, co dziś nazywamy promocją miasta. W jego przypadku była ona ukierunkowana na poszukiwanie archeologicznych śladów przeszłości, od tej najdawniejszej po czasy niemal współczesne oraz przedstawianie jej zarówno w sposób ściśle naukowy z obszernym warsztatem badawczym, jak i w sposób lekki trafiający także do ludzi nie mających na co dzień do czynienia z całym zapleczem badań naukowych. Pionierskie czasy archeologii Gdyby losy Polski po II wojnie światowej potoczyły się inaczej, Krzysztof Dąbrowski najprawdopodobniej poświęciłby się dziedzinie zupełnie odmiennej od archeologii. Mówię tu o dyplomacji, handlu zagranicznym, ekonomii itp. Po wojnie takie kierunki studiów były niedostępne dla wielu młodych ludzi o niewłaściwym wówczas pochodzeniu lub poglądach. W ten sposób zresztą do nauk niegroźnych dla systemu komunistycznego, w tym i archeologii trafiło wiele wybitnych postaci, co w sposób bardzo widoczny skierowało archeologię w Polsce na nowe tory i dzięki czemu, między innymi, jako niezamierzony skutek uboczny, osiągnęła ona w latach sześćdziesiątych dwudziestego wieku poziom daleko wyprzedzający inne grupy archeologów europejskich. W tym czasie pokolenie, o którym mowa, osiągnęło pełnię swych intelektualnych możliwości. W dużej części byli to ludzie utalentowani twórczy i aktywni. Jednak nawet na tym tle Krzysztof Dąbrowski wyróżniał się pozytywnie. Niektórzy wyrażają opinię, że czuł przymus zrobienia wszystkiego, na co pozwoliło mu w sumie krótkie życie. Rzeczywiście, wyglądało, jakby się spieszył. Zdołał zrealizować tyle przedsięwzięć, że starczyłoby na kilka życiorysów, a jego uczniowie do dzisiaj, niemal trzydzieści lat po jego śmierci, nie potrafią go dogonić. Inna sprawa, że czasy pionierskie w pozytywnym tego słowa znaczeniu obecnie minęły już bezpowrotnie. Naukowe początki Krzysztof Dąbrowski (rocznik 1931) jeszcze jako student rozpoczął pracę w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Los sprawił, że śmierć w roku 1979 zastała go jako dyrektora tego właśnie muzeum (od 1974). Po studiach na Uniwersytecie Warszawskim, zakończonych uzyskaniem stopnia magistra filozofii w zakresie archeologii (1953) i krótkim okresie pracy w Kierownictwie Badań nad Początkami Państwa Polskiego, trafił do powstającego Instytutu Historii Kultury Mate- Krzysztof Dąbrowski podczas badań w Koninie (lata sześćdziesiąte XX wieku). Archiwum IAE PAN rialnej PAN (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii PAN) w Warszawie (1954). Przez wiele lat główną tematykę badawczą Krzysztofa Dąbrowskiego stanowił okres wpływów rzymskich i poprzedzający go okres tak zwany późnolateński. Okres rzymski charakteryzują znaczne oddziaływania elementów kultury prowincjonalnorzymskiej, ten wcześniejszy zaś wpływ kultury celtyckiej. Świadectwa archeologiczne obu tych epok zachowały się w okolicach Kalisza wyjątkowo licznie. Zarówno praca magisterska Narzędzia produkcji w okresie wpływów rzymskich, jak i praca doktorska (1962) Kalisia Ptolemeuszowa w świetle badań archeologicznych napisana pod kierunkiem prof. Witolda Hensla dotyczyły wspomnianej problematyki. Co więcej, w pracy doktorskiej Krzysztof Dąbrowski podsumował to, co udało się odkryć jemu i pracownikom kierowanej przez niego Pracowni Archeologicznej IHKM PAN w Kaliszu w zakresie starożytnej przeszłości okolic Kalisza. Ze względu na braki w strukturach organizacyjnych oraz kadrach służby konserwatorskiej i w ogóle w archeologii wspomniana pracownia Polskiej Akademii Nauk służyła Kaliszowi i całemu regionowi również jako swoista placówka konserwatorska. Równocześnie krystalizowały się cele archeologii jako dyscypliny naukowej, jak i zadania archeologów w terenie, ich miejsce w dokumentowaniu pozostałości przeszłości i w jej odtwarzaniu. Osiemnaście i pół, czyli etap milenijny Podczas prac w Kierownictwie Badań nad Początkami Państwa Polskiego Krzysztof Dąbrowski miał szczęście pracować z wybitnym historykiem, prof. Aleksandrem Gieysztorem. Kontakty te zaowocowały później bliską współpracą w ramach tak zwanego programu badań milenijnych, czyli prowadzonych na wielką skalę badań naukowych głównie z dziedziny historii i archeologii, związanych z obchodami Tysiąclecia Państwa Polskiego. Podczas realizacji tego projektu przebadano wykopaliskowo pozostałości głównych wczesnośredniowiecznych ośrodków grodowo-miejskich Polski. Wiązał się z tym drugi bardzo ważny kierunek zainteresowań naukowych Krzysztofa Dąbrowskiego, a przede wszystkim prace wykopaliskowe na terenie wczesnośredniowiecznego grodziska na Zawodziu. Badania milenijne zbiegły się z obchodami Osiemnastu wieków Kalisza. Jednym z głównych animatorów tamtego przedsięwzięcia był właśnie Krzysztof Dąbrowski. W organizację spotkań naukowych oraz imprez towarzyszących temu wydarzeniu włożył wiele wysiłku oraz wrodzony talent organizacyjny i popularyzatorski. Był to przy tym kulminacyjny moment odkryć dokonywanych zarówno na terenie dawnego kaliskiego grodu, jak i na stanowiskach z okresu rzymskiego. Jednym z bardzo ważnych wydawnictw, dotąd wysoko cenionych i często cytowanych, jest trzytomowa praca zbiorowa Osiemnaście wieków Kalisza. Jej redaktorami naukowymi byli Aleksander Gieysztor oraz Krzysztof Dąbrowski (w podwójnej roli, również jako jeden z autorów). Do tamtej chlubnej uroczystości nawiązują obecnie prezydent i Rada Miejska Kalisza, ustanawiając lata okresem prac nad programem Osiemnaście i pół. Piwonice starożytną Kalisią? Krzysztof Dąbrowski w ciągu dwudziestokilkuletniej działalności wykopaliskowej odkrył lub przebadał w znacznym stopniu wiele grodzisk i osad wczesnośredniowiecznych. Jednak największą jego zasługą było przebadanie na stosunkowo dużym obszarze osady w Piwonicach, obecnie na skraju Miasta oraz grodziska wczesnośredniowiecznego na Zawodziu dawnego centrum Kalisza. Prace w Piwonicach, ze względu na okres, z którego pochodzi kilkuhektarowa osada, nawiązywały

15 Muzealnik z krwi i kości w terenowym gaziku Krzysztof Dąbrowski podczas wykopalisk przy ulicy Wydarte w Kaliszu (lata siedemdziesiąte XX wieku). Archiwum IAE PAN do źródła Ptolemeusza o Kalisii oraz do pojęcia Szlaku bursztynowego. Już w roku 1955 profesor Bronisław Biliński przygotował fundamentalne opracowanie Kalisia Ptolemeusza. Krzysztof Dąbrowski podchwycił idee profesora Bilińskiego, próbując odnieść je do konkretnych stanowisk z obszaru kaliskiego. Rzecz jasna, że trudno jest powiedzieć: Piwonice to właśnie starożytna Kalisia. Krzysztof Dąbrowski starał się ukazać, że nawet bez namacalnego dowodu, jakim byłaby w tym wypadku inskrypcja (napis) po łacinie lub po grecku, znaleziona na miejscu i wymieniająca nazwę Kalisii, możliwe jest identyfikowanie tej nazwy z terenem nad Prosną w okolicach dzisiejszego Kalisza. Był o tym przeświadczony i nie stanowiło to z jego strony zabiegu czysto formalnego lub koniunkturalnego. Identyfikacji Kalisia = Kalisz na razie nie da się stuprocentowo udowodnić, ale można w znacznej mierze uprawdopodobnić. Z Włoch do stolicy Piastów W końcu lat pięćdziesiątych dwudziestego wieku, kiedy ruszyły prace na Zawodziu, Krzysztof Dąbrowski był jednym z prekursorów zastosowania badań geofizycznych do wykrywania obiektów archeologicznych znajdujących się nadal w ziemi. Współpracował w tej dziedzinie z Włochami (zwłaszcza z Fundacji Lericich w Rzymie). Był też zwolennikiem i jednym z pionierów bliskiej współpracy z przedstawicielami innych niż archeologia nauk, na przykład dla rekonstrukcji dawnego środowiska naturalnego, ukształtowania powierzchni itp. Odkrycia na terenie grodziska na Zawodziu i potwierdzenie istnienia właśnie tam wczesnośredniowiecznego centrum Kalisza poprzez odsłonięcie różnych elementów grodu, a przede wszystkim reliktów kamiennej architektury romańskiej kolegiaty pod wezwaniem św. Pawła postawiły ten gród w rzędzie najważniejszych stolic państwa wczesnopiastowskiego. Śladami kultur nie tylko po Europie Przez pewien czas Krzysztof Dąbrowski prowadził również wykłady akademickie z archeologii, przede wszystkim na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Brak jest miejsca dla scharakteryzowania wszystkich zainteresowań badawczych Krzysztofa Dąbrowskiego, obejmowały one bowiem nie tylko Kalisz i okres wpływów rzymskich czy też wczesnego średniowiecza. Jego rozprawa habilitacyjna dotyczyła śladów pobytu Hunów w Europie. Interesowały go wydarzenia rozgrywające się w Europie już od zamierzchłej przeszłości. Pomagała mu w tym dobra znajomość języków obcych i przyjaźń z wieloma czołowymi archeologami zachodnioeuropejskimi. Między innymi wraz ze Zbigniewem Bukowskim opublikował w roku 1971 książkę Świt kultury europejskiej, przedstawiającą najważniejsze odkrycia archeologiczne, dokumentujące główne etapy kształtowania się cywilizacji naszego kontynentu. Opublikował też książkę Śladami Etrusków (1970), a w roku 1978, wspólnie z Z. Bukowskim Śladami kultur azjatyckich. Jego Przymierze z archeologią (1964) w przystępny sposób wyjaśniało co to jest archeologia. Wszystkich publikacji Krzysztofa Dąbrowskiego jest ponad trzysta. Znaczna część dotyczy spraw związanych z przeszłością Kalisza. Być może należałoby się zastanowić nad tym, czy nie warto niektórych z nich wznowić. Jako dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie okazał się też utalentowanym muzealnikiem. Wystawy prezentujące skarby różnych części świata (jak Złoto Peru) weszły do kanonu pozytywnych przykładów możliwości tkwiących w zabytkach archeologicznych, a jednocześnie stanowiły w owych dość siermiężnych i trudnych czasach ewenement. Krzysztof Dąbrowski był człowiekiem z krwi i kości miał wielu oddanych przyjaciół, ale także zażartych wrogów. W gniewie był groźny, trzeba było wtedy schodzić mu z oczu, ale takie chwile zdarzały się rzadko i bardzo szybko mijały. Nieco pretensjonalny tytuł niniejszej próby przedstawienia nietuzinkowej postaci, nierozerwalnie związanej ze studiami nad przeszłością Kalisza, jak też i ze współczesnym miastem lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku wiąże się z moim pierwszym spotkaniem z Krzysztofem Dąbrowskim. Jako licealista, ponad czterdzieści lat temu, marzyłem o udziale w wykopaliskach. Znając Krzysztofa Dąbrowskiego jedynie z krótkiej rozmowy telefonicznej, wyobraziłem go sobie jako siwego, zasuszonego starszego pana w okularach, zgarbionego nad papirusami. Jedynie głos nie pasował mi dobrze do tego wizerunku. Zostałem zaproszony do udziału w wykopaliskach w Kaliszu jako wolontariusz, a na peronie na młodzież czekał młody, energiczny, wysportowany człowiek w charakterystycznych skórzanych krótkich spodenkach tyrolskich. Jego ulubionymi pojazdami były też: duży motocykl, willis z demobilu oraz terenowy gazik. Z perspektywy czasu Odkrycia na Zawodziu to niezaprzeczalna zasługa Krzysztofa Dąbrowskiego. Zdawał on sobie również sprawę z tego, że właściwe zabezpieczenie reliktów przeszłości i odpowiednie spopularyzowanie zagadnień związanych z początkami Kalisza jako miasta i grodu zapewni jedynie wykupienie terenu z rąk prywatnych i stworzenie prawdziwego rezerwatu archeologicznego. Już w latach sześćdziesiątych XX wieku miał gotowe wszystkie plany oraz obiecane pieniądze na realizację rezerwatu. Tylko przez niefortunny zbieg okoliczności nie udało się urzeczywistnić tego, co w nieco innej formie dokonało się obecnie, przeszło czterdzieści lat później. Przez ponad dwadzieścia lat miałem przyjemność być uczniem i współpracownikiem Krzysztofa Dąbrowskiego. Krzysztof Dąbrowski otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Kalisza w 1966 roku.

16 Tamten czas nadzwyczajny Rozmowa z Iwoną Dąbrowską, archeologiem osobowości Zawodzia Pierwszego czerwca 1958 roku rozpoczęły się największe dotychczas wykopaliska na kaliskim Zawodziu. Prowadziła je Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Kaliszu kierowana przez Krzysztofa Dąbrowskiego i Panią. Ta historia rozpoczęła się kilka lat wcześniej. W 1953 roku z moją przyjaciółką Rytą Kozłowską prowadziłyśmy wykopaliska w Piwonicach pod kierunkiem Krzysztofa. Byłyśmy wówczas na drugim roku studiów. Krzysztofa poznałyśmy w Biskupinie rok wcześniej, gdzie dla naszej grupy prowadził szkolenie archeologiczne. Mnie i Rycie najpierw powierzył prowadzenie wykopalisk w Piwonicach, a potem wskazał Zawodzie. Sam był osobą niezwykle zajętą, równolegle prowadził badania za granicą. Zbliżało się słynne Millenium, obchody chrztu Polski, jubileusz przez władze świętowany pod hasłem Tysiąclecie Państwa Polskiego. Pojawiła się możliwość uzyskania pieniędzy na badania wczesnośredniowieczne. Krzysztof pracował już wówczas w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN, brał również udział w pracach Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego. I to urocze Zawodzie, miejsce naszych wycieczek, rowerowych wypraw i wspaniałych, rozmaitych ognisk, Krzysztof wybrał zdecydował, że będziemy prowadzić badania na Zawodziu. Sobie i Rycie zostawił Piwonice, czyli okres rzymski, szczególnie przez siebie lubiany, a ja miałam się zająć wczesnym średniowieczem. Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego, zajmujące się planowaniem i koordynacją prac naukowych w całym kraju, działało pod kierunkiem prof. Aleksandra Gieysztora. Ale istniejąca w latach instytucja spełniała jeszcze jedno zadanie Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego to był taki wentyl bezpieczeństwa ciężkich czasów stalinowskich. Wielki prof. Gieysztor skupił w tej instytucji ludzi, którzy z racji swojej przeszłości bądź pochodzenia nie mogli dostać pracy. Profesor, sam członek AK i żołnierz Powstania Warszawskiego, potrafił znaleźć dla swojej placówki pieniądze, które pozwoliły przeprowadzić pierwsze w historii kraju tak ogromne badania nad wczesnośredniowieczną historią Polski; przede wszystkim ludzie z czarnych list ówczesnych władz dostawali pracę, dzięki której mogli egzystować. W 1954 roku w miejsce kierownictwa powstał Instytut Historii Kultury Materialnej PAN. Obchody Tysiąclecia Państwa Polskiego miały znaczenie propagandowe, ale dla młodych naukowców była to z pewnością przede wszystkim okazja do przeprowadzenia szerokich badań, których spektakularne wyniki są omawiane do dzisiaj. Jak Kalisz przyjął ekspedycję naukowców? Miasto bardzo się zaangażowało w badania. Pan prezydent Koszutski [Bronisław Koszutski Iwona Dąbrowska: Kalisz to miasto mojej wielkiej miłości. Na zdjęciu z mężem Krzysztofem. jun., prezydent Kalisza w latach red.] wspierał nas jak mógł. Dzięki niemu dostaliśmy pierwsze lokum dla naszej ekspedycji przy ul. św. Stanisława. Stamtąd przeprowadziliśmy się na ul. Łazienną, do dawnych koszar korpusu kadetów [dzisiaj Centrum Rysunku i Grafiki Tadeusza Kulisiewicza red.]. Pieniędzy było coraz więcej, mogliśmy badania tak rozkręcić, że już pierwszego roku odkopaliśmy część fundamentów. Pierwszym wykopem od razu zeszliśmy w absydę kolegiaty św. Pawła. Kto pomagał naukowcom kto pracował przy odkopywaniu reliktów kolegiaty? Przyjeżdżali chłopi z okolicznych wsi, głównie z Piwonic, a także starsze pracownice fabryk. Przez jakiś czas dowożono na grodzisko także uwięzionych w związku z tzw. aferą mięsną [głośna sprawa o kradzież mięsa z pierwszej połowy lat 60.; w wyniku upolitycznionego procesu sądowego skazano na śmierć jedną osobę, 400 osób aresztowano red.]. Więźniowie przyjeżdżali codziennie rano, świetnie pracowali. Dzięki nim od razu zrobiliśmy przekop w poprzek grodziska, po linii wschód-zachód. W tym pierwszym wykopie zaraz wyszły fundamenty kolegiaty, od razu zobaczyliśmy absydę. Bardzo często podkreśla się, że to dzięki niebywałej intuicji Krzysztofa Dąbrowskiego udało się bezbłędnie wskazać miejsce kolegiaty. Z kolegiatą poszło dość łatwo. Na terenie grodziska na powierzchni ziemi znajdowało się rumowisko ciosów romańskich, które podpowiadały, gdzie należy szukać. Weszliśmy tam prawie na pewniaka. Ale Krzysztof rzeczywiście miał szczęście, on szedł po polu w Piwonicach po orce i znajdował denary rzymskie. Bez kopania, bez detektora, bez niczego Szedł jak orali pola, po żniwach, i znowu znajdował. Gdziekolwiek zaczynał kopać, wszędzie wychodziły zabytki. Podobnie było z płytą z rysunkiem drzewa życia, znalezioną na progu kościółka św. Wojciecha. Tak, z płytą prawdopodobnie z grobu Mieszka III Starego tak się uważało za moich czasów. Obróbka krzyża wyrzeźbionego na płycie przypominała obróbkę ciosów użytych do budowy kolegiaty. Dla nas była to wskazówka, że zabytek pochodził z tego samego okresu co Mieszkowa świątynia. Krzysztof na pewno miał intuicję, która pozwalała mu odkrywać takie skarby. Był wizjonerem. Nigdy później nie spotkałam osoby, która potrafiła tak szybko i owocnie pracować jak on. Rozpoczęli państwo wykopaliska i już w drugim sezonie udało się odkryć obiekt, również intuicyjnie, identyfikowany z grobem Mieszka III Starego (zm. 1202) oraz jego syna, Mieszka Mieszkowica (zm. 1193). Jak wyglądał domniemany grób książęcy? Zagadkowy kamienny obiekt znajdował się na granicy półokrągłej absydy (pełniącej rolę prezbiterium) i nawy głównej. Powszechnie wiadomo, że było to miejsce szczególnie ważne w kościele,

17 Bocian Wojtek również zaprzyjaźniony z archeologami. Jakub Dąbrowski, pierworodny syn Iwony i Krzysztofa, był nazywany księciem kaliskim. Przyjechał do Kalisza na Zawodzie wraz z rodzicami jako trzymiesięczne dziecko. Towarzyszył im każdego sezonu. Na pierwszym planie Jakub Dąbrowski, w tle Stefan Bednarek, oddany przyjaciel archeologów. Narzeczeni Iwona i Krzysztof Dąbrowski, ul. św. Stanisława w Kaliszu (1956). Iwona Dąbrowska z synem, Jakubem. Ulubionym pojazdem Krzysztofa Dąbrowskiego był duży motocykl, Willis. Imieniny Krzysztofa Dąbrowskiego zawsze były świętem. Na imieniny Krzysztofa Dąbrowskiego, 25 lipca, przychodzili tłumnie mieszkańcy Zawodzia. Zdjęcia pochodzą ze zbiorów rodzinnych Iwony Dąbrowskiej. gdzie chowano osoby o dużym znaczeniu, dostojników kościelnych albo państwowych związanych z administracją. Znaliśmy legendę, która mówiła, że Mieszko III Stary został pochowany w złotej trumnie. Tymczasem sama kopałam to miejsce zaczęły mi wychodzić niewielkie pozłacane blaszki profilowane z małymi gwoździkami; blaszki udekorowano wypuncowanym ornamentem. Łącząc odkryte zabytki z legendarnymi przekazami oraz biorąc pod uwagę miejsce odkrycia obiektów, tj. na styku absydy i nawy głównej, postawiliśmy tezę, że odkryliśmy relikty grobu Mieszka Starego. Niestety, w środku nie znaleźliśmy kości. Zaczęliśmy kopać tuż obok, gdzie był widoczny zarys jakiegoś wkopu w glinie. I właśnie tutaj znaleźliśmy drewniany krzyż obity brązową blachą. Zarys zmurszałego drewna szedł wzdłuż grobu. Z krzyża zachowała się jedynie jego górna część, tj. cztery kule z kulą środkową na przecięciu ramion oraz zakończenie ramienia pionowego, także obite blachą. Poza tym w tej części zachowały się fragmenty witraży, bardzo pięknych, z szafirowym ornamentem w mlecznym szkle. Dzisiaj zarys fundamentów Mieszkowej świątyni kolegiaty św. Pawła wydaje się tak oczywisty A ja jego plan rysowałam latami, kamień po kamieniu, w miarę odsłaniania fundamentów. Potem wspomagał mnie mój brat, Andrzej Ślaski. Niestety, in situ nie było ciosów; zostały użyte na budowę fundamentów okolicznych domów (jak wiadomo, proces degradacji kolegiaty trwał wiekami). Na powierzchni pozostały tylko kawałki, resztki. Miejscowi grodzisko kaliskie nazywali Szwedzkimi Górami, w czym odbija się echo starych legend. Jak to miejsce wyglądało 50 lat temu? Grodzisko było półdziką łąką z rumowiskiem w miejscu kolegiaty. Wszystkie fragmenty ciosów zachowały się w tak zwanym rumoszu, który szedł aż do fundamentów. Dopiero w momencie ich odsłaniania wchodziliśmy w dziewicze warstwy, nienaruszone od czasów Mieszkowych. Tak więc całość była nieźle splądrowana, pozostało rumowisko, gdzie resztki zaprawy mieszały się ze śladami po późniejszych przebudowach. Znaleźliśmy m.in.

18 osobowości Zawodzia gotyckie cegły, tzw. palcówki. Przez wieki wyciągnięto z Mieszkowej budowli wszystko to, co się nadawało do wtórnego użycia. Został tylko tzw. rumosz zaprawa, kamienie, trochę ziemi. Kształt kolegiaty nadal był jednak czytelny. Przypomina się często, że na kaliskich wykopaliskach zastosowano nowatorskie metody badań. Na czym one polegały? Poprzez kontakt z PAN-owskim Instytutem Geofizyki korzystaliśmy z najnowszych wówczas metod, które pozwalały pewnie wskazać miejsce, gdzie warto było założyć wykop. Polegały one na badaniu elektrycznego oporu, jaki stawia ziemia. Tam, gdzie opór był większy, zawsze podczas kopania wychodziły jakieś konstrukcje kamienne. Na Zawodziu wykorzystaliśmy również tzw. wagę magnetyczną. Sprawdzała się ona w przypadku odkrywania fragmentów wałów zbudowanych z cegieł i gliny czy drewnianych skrzyń zastosowanych w budowie obwarowań grodziska. Obydwie metody pozwalały jakby na prześwietlenie ziemi. Były to bodaj pierwsze wykopaliska w Polsce, gdzie je zastosowano. Na grodzisku odbywały się wykłady popularnonaukowe. Krzysztof bardzo lubił tę formę propagowania nauki i świetnie to robił. Zapraszał na swoje wykłady mieszkańców Kalisza. Podobne spotkania odbywały się przed rozpoczęciem badań, bo grodzisko nie było jeszcze wtedy ogrodzone. Kiedy odkryliśmy kolegiatę, zwłaszcza fundamenty absydy, teren został otoczony płotem. Było to zbyt cenne znalezisko, aby chociażby w taki sposób go nie zabezpieczyć. Ekspedycja korzystała z pomocy ogromnej rzeszy ludzi. Jak do wykopalisk odnosili się zwykli kaliszanie? Z Zawodzia wspominam przede wszystkim pana Bednarka wspaniała, barwna postać, uczestnik wojen krymskich. Jego opowieści można było słuchać bez końca. Dbał o nas i o grodzisko, specjalnie dla archeologów hodował pomidory, strzygł nożyczkami trawę nad fundamentami i podlewał darń, która wzmacniała ściany naszych wykopów. Dzięki tej naturalnej ochronie rumosz nie obsuwał się do środka kolegiaty. Miło wspominam także państwa Klepandych. Pamiętam, że odstąpili nam pokój, przygarnęli na początku. Pan Wacław był wówczas kierownikiem kaliskiego muzeum. Od samego początku do końca swojego życia towarzyszyli nam państwo Skowrońscy z ul. Granicznej. Pani Janka co sezon pomagała mnie i Rycie w przygotowaniu obiadów dla naszej licznej ekipy. Był jeden święty dzień na wykopaliskach 25 lipca, imieniny Krzysztofa. Wszyscy przychodzili z kwiatami, potem po południu przy ul. Łaziennej odbywał się bal. Grała orkiestra cygańska, tańczyliśmy całą noc. Nie zapomnę pewnego lata, kiedy kominiarz z wiązanką kwiatów zapukał do nas na Łazienną o 6 rano. Plan reliktów kolegiaty pw. św. Pawła, rys. Iwona Dąbrowska i Andrzej Ślaski. Za: Osiemnaście wieków Kalisza, pod red. A. Gieysztora i Krzysztofa Dąbrowskiego, t. III, Kalisz 1962, s. 7. Oprócz Zawodzia mieli Państwo na pewno inne ulubione miejsca w Kaliszu. Często zaglądaliśmy do Kaliszanki, kawiarni przy ratuszu. Swój stolik miał tam stary pan mecenas Zylbert. Palił zawsze fajkę, a na każde jego skinienie pojawiał się kelner Andrzej. Pan Andrzej był kelnerem z przedwojennym szykiem nienagannie ubrany, grzeczny. Bardzo nas lubił i zawsze wiedział, bez zamawiania, co trzeba przynieść i komu. Tam spotykaliśmy się z mecenasem [Edwardem red.] Wende, jego żoną, panią Anielą, która była wówczas prezesem Polskiego Towarzystwa Historycznego w Kaliszu i starostwem Konopackimi. Była też rodzina Romockich. Z tej rodziny pochodzili legendarni żołnierze Powstania Warszawskiego: Andrzej Morro i Jan Bonawentura. Wiekowo, mnie i Krzysztofa, więcej łączyło z dziećmi państwa Wende i Konopackich, ale to starsze pokolenie wprowadzało nas w świat kaliski. W domu u państwa Wende, zazwyczaj w soboty, odbywały się wspaniałe kolacje. Tam właśnie prowadziliśmy poważne, bardzo poważne rozmowy. Długie, trwające do późnej nocy, biadanie nad historią i upadkiem Rzeczypospolitej W Kaliszu było mi dobrze, bo mnie, warszawiance od pokoleń, stary gród nad Prosną przypominał nieco atmosferę mojego miasta, nie tego odbudowanego, ale tego z mojego dzieciństwa. Urocze miasto po tej Warszawie, mojej i nie mojej Tutaj przeżywałam swoją miłość, także swoje pierwsze i największe fascynacje zawodowe. Nie mogłam się doczekać, żeby wstał kolejny dzień i żeby znowu iść na wykopaliska. Przyjechałam do Kalisza, gdzie byłam przyzwoicie traktowana, gdzie wszyscy ludzie byli uprzejmi, gdzie było czysto, gdzie można było poprosić, żeby np. w sklepie zostawiono nam chleb. W 1956 roku kolejki po chleb ustawiały się o 4 rano. A nasza ekspedycja liczyła np. 20 osób, które siadały do stołu i chciały jeść. Polski październik przeżywała Pani w Kaliszu? Zostaliśmy z Krzysztofem w Kaliszu, bo nie mogliśmy wrócić do Warszawy. Przez Kalisz jechały wtedy sowieckie armaty, czołgi, amfibie, zniszczona była cała nawierzchnia. Co najmniej jeden dzień i jedną noc to trwało. Patrzyliśmy z przerażeniem. Oni [wojska radzieckie red.] szli na Warszawę. Wykopaliska na Zawodziu rozpoczęły się dwa lata po tamtych wydarzeniach. W tym samym czasie miasto przygotowywało się do swojego wielkiego jubileuszu osiemnastu wieków, Zawodzie stało się naszą wizytówką. Jakie wówczas było zainteresowanie Kaliszem? Bardzo wiele osób nas odwiedzało, wielu archeologów interesujących się wczesnośredniowiecznymi fortyfikacjami, m.in. prof. Bohdan Guerquin. Na kaliskim grodzisku bywał prof. Aleksander Gieysztor. W 1959 roku, kiedy już odkryliśmy fundamenty kolegiaty, odbyła się międzynarodowa sesja. Naukowe sławy z całej Europy zatrzymały się wówczas w Kaliszu. Tamten czas był nadzwyczajny. Osobą, która łączy tamten najświetniejszy okres wykopalisk z dzisiejszymi pracami archeologicznymi w obrębie Zawodzia i Starego Miasta jest dr Tadeusz Baranowski z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Tadeusza Baranowskiego pamiętam jeszcze jako ucznia, bardzo młodego chłopaka. Przyjeżdżał do nas na Łazienną, tam spotkaliśmy się po raz pierwszy. Prowadzonej przez niego dzisiaj ekipie archeologów życzę jak najwięcej sukcesów. Dziękuję za rozmowę. Rozmawiała Anna Tabaka Rozmowę przeprowadzono w Warszawie, 21 maja 2008 roku. Iwona Dąbrowska, warszawianka, absolwentka Historii Kultury Materialnej w zakresie Archeologii na Uniwersytecie Warszawskim (obrona pracy magisterskiej w 1956 roku). Zawodowo związana z Kaliszem od 1953 roku, m.in. brała udział w wykopaliskach w Piwonicach. Od 1958 roku do 1966 roku zaangażowana w badanie kaliskiego grodziska. Autorka wielu artykułów i opracowań naukowych, m.in. poświęconych Zawodziu. Pierwsza żona Krzysztofa Dąbrowskiego.

19 Kościół św. Wojciecha na Zawodziu. Fot. Mariusz Hertmann

20 Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu Głosem projektantów rekonstrukcja grodu Kaliski gród na Zawodziu to najstarszy element w strukturze całej aglomeracji pobliskich osad. Funkcjonował przez kilka stuleci do połowy wieku XIII, do czasu lokacji miasta w nowym miejscu, oddalonym o około dwa kilometry ku północy. Położenie grodu Grodzisko wyróżnia się z płaskiego otoczenia doliny Prosny jako kilkumetrowej wysokości wzgórze, rozległe na około dwa hektary. Po stronie zachodniej i południowo-zachodniej okala je łagodne, okresami podmokłe obniżenie, sięgające ul. Częstochowskiej. Po stronie wschodniej i północno-wschodniej grodu teren przylega do ul. Bolesława Pobożnego, a dalej, aż do współczesnego koryta Prosny, rozciąga się zabudowa mieszkalna (jednorodzinna, o wysokości 1-2 kondygnacji) z drewnianym kościołem pw. św. Wojciecha. Od tej strony wzgórze grodziska otacza niewielki ciek wodny pozostałość starorzecza Prosny rozlany między grodem a kościołem w niewielki staw. Sto lat badań Porosłe trawą obwałowania dawnego grodu kryją w sobie relikty drewniano-ziemnych umocnień, drewnianej zabudowy mieszkalnej, murowanej architektury sakralnej. Wyniki badań archeologicznych zapoczątkowanych tutaj już sto lat temu przez Włodzimierza Demetrykiewicza z krakowskiej Akademii Umiejętności, a planowo prowadzonych od półwiecza: kolejno pod kierunkiem Iwony i Krzysztofa Dąbrowskich, później przez Tadeusza Baranowskiego z warszawskiego oddziału Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, przy konsultacjach Teresy Rodzińskiej-Chorąży i Tomasza Węcławowicza z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego pozwoliły na rekonstrukcję najważniejszych obiektów istniejącej tu niegdyś zabudowy. Już piętnaście lat temu na łamach Kalisii wspomniani konsultanci przedstawili pierwszą koncepcję rezerwatu archeologicznego na Zawodziu. Projekt rezerwatu Trzy lata temu krakowski architekt Marek Cempla z zespołem wykonał projekt realizacyjny rezerwatu w oparciu o materiały przygotowane przez Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu i wytyczne konserwatorskie kaliskiej Delegatury Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków. Obszar będący przedmiotem projektu dzieli się na dwie zasadnicze części pod względem historycznym, funkcjonalnym i krajobrazowym. Jedną jest obwałowane grodzisko. Pozostałą część tworzą łąki przylegające do grodziska od południowego wschodu i od południa oraz płaski teren pomiędzy grodziskiem a ul. Bolesława Pobożnego. W tym otoczeniu znaczącą dominantę stanowi Widok na grodzisko z wieży kościoła św. Gotarda. Fot. Mariusz Hertmann drewniany kościół św. Wojciecha, przylegający do terenu opracowania od strony wschodniej. Zarys grodziska jest owalny, z wysuniętą na południe (a więc w górę nurtu rzeki) partią trójboczną, tzw. ostrogą. Dawne obwałowania drewniano- -ziemne są jeszcze czytelne jako wyniesione, kilkumetrowe obramienia owalu, choć na wspomnianej ostrodze zostały już częściowo zniwelowane. Badania wykopaliskowe pozwoliły na wyróżnienie trzech faz funkcjonowania grodu, potwierdzonych trzema, zasadniczo współśrodkowymi pierścieniami wałów. Wjazd znajdował się przypuszczalnie od wschodu, od strony domniemanego podgrodzia z kościołem św. Wojciecha. Rekonstrukcje i odsłonięcia W północno-wschodniej części grodu zalegają relikty kolegiaty pw. św. Pawła (II poł. XII wieku), do niedawna widoczne w odsłoniętym wykopie wielkoprzestrzennym jako rozsypiska murów fundamentowych wzniesionych z kamienia piaskowcowego i otoczaków skał wulkanicznych. W części zachodniej, na krawędzi wzgórza, w płytkim wykopie wielkoprzestrzennym zachowało się rozsypisko granitowych otoczaków interpretowane jako fundament drewnianej wieży obronnej, stojącej na wale obronnym (wiek XII?). Ponadto badania wykopaliskowe udokumentowały istnienie w grodzie, oprócz murowanej kolegiaty, drewnianej zabudowy mieszkalnej o zróżnicowanych konstrukcjach ścian: sumikowo- -łątkowej, zrębowej, palisadowej. Odsłonięto także w najstarszych warstwach użytkowania grodu kurhan kamienno-ziemny o średnicy niemal 2 m i wysokości ok. 60 cm. W obrębie rezerwatu zaprojektowano mury przyziemia kolegiaty św. Pawła, powtarzające obrys zachowanych w ziemi fundamentów. Mury magistralne kościoła, wysokości około 0,5 m, wykonane zostały w wątku zbliżonym do dwunastowiecznego moyen appareil. Detale architektoniczne zrealizowano na podstawie rekonstrukcji rysunkowych kościoła opracowanych przez Tomasza Węcławowicza po badaniach architektoniczno- -wykopaliskowych w roku Drewnianą wieżę obronną ustawiono w miejscu owych odsłoniętych kamiennych fundamentów. Przy niej, od południa, zrekonstruowano fragmenty wału drewniano-ziemnego o konstrukcji skrzyniowej. Brama, ostrokół i chaty Od wschodu zaprojektowano drewnianą bramę grodu z odcinkami obronnej palisady i ostrokołu. Przed bramą, ponad niewielkim stawem pozostałością starorzecza Prosny, przerzucono drewniany most. Zgodnie ze scenariuszem ekspozycji na brzegu w pobliżu mostu umieszczono makiety łodzi wzorowanych na wczesnośredniowiecznych dłubankach wydobytych przez archeologów z dna Jeziora Lednickiego. We wnętrzu grodu zaprojektowano chaty mieszkalne zgodnie z odsłoniętymi przez archeologów reliktami. Dla pokazania zabudowy mieszkalnej wybrano łącznie siedem obiektów. Każdy został zrekonstruowany w odmiennej konstrukcji ścian i ze zróżnicowanym pokryciem połaci dachowych. Obiekty dawnej zabudowy grodu potraktowano jako swoiste eksponaty dydaktyczne, toteż umieszczono je obok siebie na cyplu tzw. ostrogi. Zrekonstruowano także wspomniany kurhan relikt najstarszej warstwy osadniczej. Umieszczono go w miejscu pierwotnym, tj. ponad miejscem odnalezienia jego rozsypiska, czyli prawie pośrodku najstarszej fazy obwałowań.