BUŁAWY ŚREDNIOWIECZNE Z UL. SŁAWKOWSKIEJ 17 W KRAKOWIE

Transkrypt

1 MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013 JAKUB PUZIUK, ANNA TYNIEC BUŁAWY ŚREDNIOWIECZNE Z UL. SŁAWKOWSKIEJ 17 W KRAKOWIE Jednym z rodzajów broni obuchowej używanej w średniowieczu, ale też w czasach nowożytnych, były buławy. Wykorzystywano je nie tylko jako broń, ale także jako insygnium. Wymieniane były wielokrotnie wśród rodzajów broni zaczepnej i ceremonialnej (Dziewanowski 1935, ; Żygulski 1975, 51, ryc. 82c). Prace prowadzone w ostatnich latach nad średniowiecznymi buławami z terenu ziem polskich, choć nie przyniosły odpowiedzi na wiele pytań dotyczących funkcji i charakteru wykorzystywania w boju tej kategorii broni obuchowej, to na tle działań podejmowanych w innych krajach europejskich, odznaczać się mogą znacznym postępem, dając podstawy do wnikliwych, specjalistycznych badań, zarówno w kontekście surowca, jak i sztuki wojennej (Michalak 2005; Kotowicz, Michalak 2006; Kurasiński, Dudak 2007). Stan ten można by uznać za zadawalający, gdyby przyjąć, iż odzwierciedla on rzeczywisty obraz stosowania buławy w średniowiecznej Polsce 1. Zapewne rację ma Arkadiusz Michalak (2006, 103), który stwierdził, że niewielka liczba tego rodzaju broni odkrywana na ziemiach polskich, wynikać może z niedostatecznego stanu badań, a nie ze stopnia ich faktycznego wykorzystywania. Podobną opinię wyraził także Michał Bogacki (2009, 65), który jest przekonany, że tego rodzaju oręż odgrywał w średniowieczu znacznie większą rolę. Przypomnieć należy, że większość znanych obecnie buław z terenu Polski, to znaleziska przypadkowe, pozbawione kontekstu archeologicznego (Michalak 2005, 188) 2. Z jednej strony, utrudnia to zdecydowanie badania nad oko- 1 Obecnie znanych jest około 30 egzemplarzy głowic buław znalezionych na terenie ziem polskich (Kurasiński, Dudak 2007, 115; Bogacki 2009, 65). 2 Ponad 50% odkrytych na ziemiach polskich buław to znaleziska pozbawione możliwości datowania ich metodą analizy stratygraficznej (Michalak 2005, 188). licznościami w jakich były one wykorzystywane 3. Z drugiej natomiast, stanowi przeszkodę w studiach nad kluczowymi kwestiami dotyczącymi chronologii, która (wobec braku innych możliwości) ustalana jest na podstawie analogii do tego typu znalezisk z terenów poza Polską. Buławy (wywodzące się prawdopodobnie od drewnianych maczug) wykształciły się na Bliskim Wschodzie, gdzie spotykane są zarówno znaleziska głowic, jak i przedstawienia ikonograficzne głównie w sztuce egipskiej, mezopotamskiej i anatolijskiej (Żygulski 1964, , ryc. 3, 4; 1975, 51; Michalak 2005, 186; Kurasiński, Dudak 2007, 113). Rozpowszechnienie tej kategorii broni obuchowej w średniowiecznej Europie, według powszechnej opinii badaczy, przypisywać należy ludom nomadzkim (Dziewanowski 1935, 94-94). Wskazują na to najwcześniej datowane (IX-X wiek) znaleziska tego rodzaju oręża pochodzące z terenów związanych z osadnictwem koczowniczego ludu Chazarów (Michalak 2005, 186; Kotowicz, Michalak 2006, 79; Kurasiński, Dudak 2007, 114). Trudno jest ustalić moment, w którym buławy mogły się pojawić na ziemiach polskich w okresie średniowiecza. Zdaniem Zdzisława Żygulskiego (1964, 248) ten rodzaj broni upowszechnia się w XIII wieku wraz z najazdami Tatarów. Jednocześnie badacz ten nie neguje wykorzystywania podobnego oręża również we wczesnym średniowieczu (ten sam, 248). Podobny pogląd prezentuje Bogacki, według którego większość buław jest jednoznacznie datowana na XII-XIII wiek, natomiast w materiałach archeologicznych z wieków X i XI liczba znalezisk tego typu broni jest niewielka 3 Wśród egzemplarzy ruskich, zebranych przez A. N. Kirpičnikova, 65% buław znalezionych zostało w nawarstwieniach pożarowych grodzisk, które kojarzone były z najazdami mongolskimi (Kirpičnikov 1966, ; Kamiński 2000, 168). 33

2 (2009, 65-66). Należy jednak podkreślić, iż na ziemiach polskich mają to być w głównej mierze importy (napływające ze środowisk kulturowych Rusi lub Węgier), które docierać mogły na ten teren jeszcze przed XIII wiekiem (Nadolski 1994, 61-62; Michalak 2005, ; Nowakowski 2005, 82) 4. Wraz z postępem badań nad buławami, pojawiały się próby uściślenia terminu, którym należałoby określać ten rodzaj broni obuchowej. Większość uczonych skłonna jest uznać za buławę przedmiot o jednolitej, wykonanej z metalu głowicy, posiadającej otwór dla osadzenia jej na drewnianym trzonku (Głosek 1996, 54; Jotov 2004, 107; Nowakowski 2005, 82; Bogacki 2009, 65) 5. Leszek Kajzer uważał, że nazwę tę ograniczyć należy do okazów mających wyraźnie zaznaczoną rolę atrybutu dowódczego, natomiast dla wyżej opisanych przedmiotów powinno się stosować termin maczuga (1974, 352). Z kolei dla Andrzeja Nadolskiego buławą stawała się maczuga zaopatrzona w metalową głowicę (1954, 70). W kontekście dalszych rozważań, najbliższą nam interpretację pojęcia buławy przytaczają Michał Gradowski i Zdzisław Żygulski, dla których była to broń z kulistą lub gruszkowatą głowicą osadzoną na krótkim trzonie (2000, 60). Analogiczną interpretację tego rodzaju broni przedstawił również Borys Trubnikov (2000, 23). W zbiorach Działu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych Muzeum Archeologicznego w Krakowie, znajdują się buławy (nr inw.: MAK/S/64/8; nr kat. IId/1161) odkryte podczas badań sondażowych prowadzonych przez Pracownię Archeologiczno-Konserwatorską PP PKZ Oddział Kraków 6. Prace te, organizowane w ramach rewaloryzacji zespołu staromiejskiego Krakowa, miały na celu zbadanie podłoża, stanu technicznego murów budynków i przebiegu kanałów blokowych. Wykopy prowadzone były zarówno w piwnicach kamienic, jak i z poziomu przyziemia. Były to głównie sondaże o małych powierzchniach, a często znacznej głębokości. Dla ułatwienia lokalizacji obszarów badań, teren zajmowany przez Kraków w średniowieczu podzielony został na numerowane bloki. Buławy odkryte zostały podczas nadzoru prowadzonego w latach na podwórzu kamienicy przy ul. Sławkowskiej 17 (budynek Polskiej Akademii Umiejętności), znajdującej 4 Brakuje przesłanek do twierdzenia o możliwości miejscowej, rodzimej produkcji tego rodzaju oręża na ziemiach polskich. 5 Marian Głosek podkreśla dodatkowo, częstsze stosowanie w średniowiecznych buławach trzonków drewnianych niż metalowych (1996, 54). 6 Zabytki te, wraz z materiałem i dokumentacją dotyczącą badań bloku miejskiego 2, przekazane zostały do Muzeum Archeologicznego w Krakowie w 1986 roku, a zapisy protokołu przekazania oraz późniejsza, pisemna zgoda Autorów prac terenowych regulują kwestię naukowego wykorzystywania tychże materiałów. Prace na ulicy Sławkowskiej 17 w Krakowie, z ramienia PPKZ Oddział w Krakowie, prowadzili dr Wiesław Kic i mgr Marian Myszka. 34 się w kwartale bloku miejskiego 2 7. Sonda (numer 104) znajdowała się przy ścianie oficyny wschodniej, w odległości około 5 m od ściany południowej (ryc. 1). Niemal całą jej powierzchnię zajmował dół chłonny I (jego wypełnisko zarejestrowano na głębokości poniżej 2 m od obecnej powierzchni), w którym, od głębokości około 3 m, odkryto drewnianą obudowę, składającą się z belek ułożonych jedna na drugiej, w narożnikach łączonych na zrąb (konstrukcja wieńcowa). Ściany obudowy stabilizowane były dodatkowo pionowymi palami drewnianymi, natomiast od wewnątrz konstrukcja ta wzmacniana miała być przylegającymi do niej dużymi kamieniami (zachowany jedynie opis tych elementów). Obiekt przecinał prawdopodobnie starszy dół chłonny II, który zajmował południowo-zachodnią część sondy 8. Wypełnisko obu dołów stanowiła ciemna próchnica z bardzo dużą ilością szczątków organicznych, kości i węgielków drzewnych. Interesujące nas zabytki wydobyte zostały z południowej części sondy, zgodnie z opisem znaleziono je na dnie dołu chłonnego I (na głębokości około 8,30 m). W wypełnisku tego obiektu znaleziono ponadto liczne fragmenty ceramiki naczyniowej, kafli, szkła, przedmioty i naczynia drewniane oraz wyroby skórzane, pochodzące zapewne z czasów użytkowania kloaki. Chronologia dołu chłonnego I ustalona na podstawie znalezionej w nim ceramiki naczyniowej oraz kafli, wskazuje na późne średniowiecze oraz czasy nowożytne. Doły chłonne nie były czyszczone w trakcie użytkowania, toteż zabytki odkryte przy dnie obiektu związane są bez wątpienia z najstarszą późnośredniowieczną fazą jego użytkowania. Zachowana dokumentacja dotycząca odkrycia buław składa się z terenowej karty sondy, wraz z operatem pomiarowym 9. Do karty tej dołączone zostało krótkie sprawozdanie, wraz z opisem odkrytych dołów chłonnych i materiałów zabytkowych. Wśród znalezisk pochodzących z wypełniska dołu chłonnego, pod numerem inwentarza polowego 676/79, wymienione zostały drewniano-metalowe tłuczki-buławki o nieustalonym jeszcze przeznaczeniu. 7 Kwartał ten znajduje się pomiędzy ulicami Sławkowską, Pijarską, św. Jana i św. Marka. 8 Przedstawiona analiza wzajemnej relacji obu dołów chłonnych jest niejednoznaczna. Opis w dokumentacji wskazuje na dół chłonny I jako założenie starsze, natomiast na załączonym do dokumentacji opisowej rysunku (prezentującym sytuację na głębokości 6,30 m) relacja stratygraficzna przedstawiona jest odmiennie dół I przecina wyraźnie dół chłonny II (zauważyć to można również na rysunku przedstawiającym wzajemne relacje tych obiektów na poziomie 8,30 m). W niniejszym tekście odwołujemy się do danych lokalizacyjnych zawartych w dokumentacji rysunkowej autorstwa dr. Wiesława Kica i mgr. Mariana Myszki. 9 Terenowa karta sondy była rodzajem kwestionariusza nadzoru, w którym zawarte były dane dotyczące m.in. opisu warstw, z ogólną charakterystyką wypełniska i odkrytych zabytków. W trakcie nadzorów, wykonywano ponadto pomiary geodezyjne rozpoznanych murów i badania podłoża, w wyniku czego powstawały operaty pomiarowe sond, uzupełniające dane archeologiczne.

3 W opisanym powyżej dole chłonnym znaleziono dwie, niemal kompletnie zachowane, buławy oraz fragmenty, które stanowić mogły pozostałości kolejnego egzemplarza (egzemplarzy?). Pierwsza z buław (ryc. 2, fot. 1) posiada drewniany trzonek, okuty metalową, ażurową okładziną. Choć jej kulista głowica posiada ubytki i jest w znacznym stopniu zniszczona przez korozję, to w rzucie poziomym zauważyć na niej można rodzaj załomów, stanowiących być może pozostałość żeberek. Głowica mocowana była na trzonku masywnym, metalowym czopem, który na główce (fot. 2) posiada zdobienie w postaci rozchodzących się promieniście od środka linii 10. Drewniany trzonek okuty jest metalową, ażurową blachą, która w dolnej części zachowała się tylko fragmentarycznie. W jego górnej partii widoczne jest wyraźne wgniecenie, być może powstałe w wyniku uderzenia. Trzonek pogrubiony jest tuż przy głowicy, w miejscu jej dolnego otworu osady. Natomiast w dolnej partii trzonka (zachowanej z drobnymi ubytkami) znajduje się niewielki, owalny otwór. Ponadto, na samym końcu, znajdować się mogła metalowa nakładka okucia, o czym świadczyć może widoczny na drewnie negatyw (zob. tab. 1). Ze względu na znaczne zniszczenie struktury głowicy, trudno jest ustalić jednoznacznie czy była ona kuta, czy odlewana. Przeprowadzone badania metaloznawcze wykazały, że wykonano ją z czystego żelaza (próbka 1b 98,68 % zawartości Fe; próbka 1c 98,72 % zawartości Fe). Natomiast ażurowe okucie trzonka wykonano ze stopu cynowo- -ołowiowego (próbka 1a 66,96 % zawartości Sn; 31,55 % zawartości Pb) 11. Trzonek tej broni wykonany został z drewna pozyskanego z jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.) 12. Druga buława (ryc. 3, fot. 3), z głowicą o kształcie gruszkowatym, jest znacznie zniszczona przez korozję. Na powierzchni głowicy, w pobliżu dolnego otworu osady, znajdują się słabo czytelne (zniszczone korozją), pozostałości pierwotnie głębokich karbów (fot. 4). Zamocowana jest na trzonku metalowym czopem. Drewniany, krótki trzon o gładkiej powierzchni, zachowany jest w stanie bardzo dobrym. Posiada zaokrąglony koniec, na którym zauważyć można ślady delikatnego obciosywania (zob. tab. 2). Podobnie jak w przypadku omówionej wyżej, kulistej buławy, zły stan zachowania głowicy gruszko- 10 Zły stan zachowania spowodowany korozją nie pozwala określić jaką techniką wykonano ten ornament. 11 Analizy metaloznawcze przeprowadziła dr Aldona Garbacz- -Klempka z Wydziału Odlewnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, zaś mgr Andrzej Dyga, z Działu Konserwatorstwa Muzealnego Muzeum Archeologicznego w Krakowie, pomógł autorom niniejszego tekstu w interpretacji wyników tych analiz. Składamy Im w tym miejscu serdeczne podziękowania. 12 Analizy botaniczne wszystkich elementów drewnianych, omówionych w niniejszym tekście, przeprowadziła doc. dr hab. Maria Lityńska-Zając z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Krakowie. Składamy Jej w tym miejscu serdeczne podziękowania. watej nie pozwala ustalić sposobu wykonania. Wynik analizy metaloznawczej wykazał natomiast wysoki poziom żelaza w stosunku do innych śladowo występujących pierwiastków (próbka 2a 99,80 % zawartości Fe) 13. Badanie paleobotaniczne udowodniło, że do wykonania trzonka, użyto również drewna jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.) 14. Wraz z opisanymi powyżej buławami, znalezione zostały dwa, fragmentarycznie zachowane wyroby, które stanowić mogły pozostałość kolejnych, podobnych przedmiotów (lub tylko jednego?). Intrygująco prezentuje się fragment przypominający głowicę buławy (ryc. 4:1), w znacznym stopniu zniszczony przez korozję, z centralnie umieszczoną półkulistą osadą (?), o średnicy 1,6 cm. Zagłębienie to nie przechodzi na wylot i otwarte jest tylko w jedną stronę. W rzucie pionowym zabytek zbliżony jest kształtem do stożka z zaokrąglonym szczytem. Natomiast w rzucie poziomym, zauważyć na nim można pozostałości regularnych krawędzi, które w jednym przypadku wyznaczać mogą prawdopodobną szerokość przedmiotu (obecnie wynoszącą 7,2 cm). Drugi zabytek to, być może, pozostałość nieznacznej średnicy drewnianego trzonka z zachowaną w całości osadą (ryc. 4:2). Górna partia trzonka, zachowana fragmentarycznie, rozszerza się wyraźnie (od średnicy 1,9 cm do 2,3 cm) tuż przy samej osadzie. Natomiast sama osada charakteryzuje się zróżnicowaną średnicą (wynoszącą od 1,5 cm do 1,7 cm przy wysokości dochodzącej do 5,7 cm). Badanie paleobotaniczne wykazało, że przedmiot ten wykonany został z drewna buku zwyczajnego (Fagus sylvatica) 15. Należy jednak podkreślić, że ten drewniany obiekt może być także zatyczką do otworu w beczce. Podobne kształty, lecz większe rozmiary, posiadają bowiem tego typu przedmioty znalezione m. in. w Gdańsku czy Szczecinie (por. np.: Dworaczyk, Kowalska, Rulewicz 2003, tabela, , ryc ; Kasprzak 2007, 10, ryc ; 2010, 174, ryc. 5 zwłaszcza egzemplarze na tej rycinie oznaczone nr 11 i 20). W nielicznym zbiorze buław z terenu Polski, głowice kształtu kulistego lub gruszkowatego spotykane są najrzadziej. Takie formy posiadały okazy odkryte w Młodzikowie, Mielnicy Dużej oraz Pułtusku (Leciejewicz, Łosiński 1960, 108; Hensel, Hilczer-Kurnatowska 1972, 43-44, ryc. 14: 1; Michalak 2005, 199). Średnice światła osady tych głowic wahają się w przedziale 1,9-2,1 cm. W osadach buław z Młodzikowa i Pułtuska znaleziono resztki drewnianych trzonków (Michalak 2005, 199). Obydwie te buławy posiadają zbliżone wymiary, natomiast egzemplarz z Mielnicy Dużej jest znacznie większy i mocowany był na trzonie żelaznym czopem w formie stożka (ten sam, 13 Por. przypis Por. przypis Por. przypis

4 199). Tylko głowica z Mielnicy Dużej wykonana była z żelaza, natomiast dwie pozostałe z ołowiu (ten sam, 199). Omawiane powyżej egzemplarze z Krakowa wymiarami zbliżone są do głowicy z Mielnicy Dużej 16 (ryc. 5:1). Wykonane one były z tego samego surowca (żelaza) i mocowane na drewnianych trzonach metalowymi czopami. Tylko buława gruszkowata (ryc. 3) nawiązywać może formą do głowicy z Mielnicy Dużej, którą odkryto przypadkowo, podczas budowy kanału Warta-Gopło w latach pięćd ziesiątych ubiegłego wieku. Egzemplarz z Mielnicy Dużej, zdaniem Mariana Głoska, należałoby datować na XIII-XV wiek (1996, 95). Buława z Pułtuska odkryta została na terenie grodu, we wnętrzu chaty datowanej metodą dendrochronologiczną na 2. i początek 3. ćwierci XIII wieku (Michalak 2005, 199). Głowica z Młodzikowa stanowiła wyposażenie jednego z grobów szkieletowych wczesnośredniowiecznego cmentarzyska, lecz jej chronologia nie jest pewna z zastrzeżeniami ustalono ją na XI wiek (Nadolski 1954, 70; Leciejewicz, Łosiński 1960, 108; Michalak 2005, 199). O wiele pokaźniejszy zbiór, w szczególności głowic kształtu kulistego, odkryto poza granicami Polski. Znaczną ilość egzemplarzy tego rodzaju zarejestrowano w Bułgarii. Valeri Jotov, twórca opracowania średniowiecznego uzbrojenia bułgarskiego z VII-XI wieku, głowice takie zalicza do typu 1, wyróżniając ponadto, na podstawie zdobienia, 4 (A-D) ich warianty (2004, ). Charakterystyczną formą ornamentu były pasma delikatnie wypukłych (zaokrąglonych) lub piramidalnych kolców, pokrywających całą powierzchnię głowic (ten sam, , tab. LIV: 647, 648, 650, 651). Buławy z terenu Bułgarii były wykuwane z żelaza. Mają zróżnicowany ciężar w granicach 0, g (ten sam, ). Głowice z Krakowa są najbardziej zbliżone rozmiarami do egzemplarzy z miejscowości Pliska, Panaguiurišče oraz Veliki Preslav 17 (ryc. 5:2). W przypadku jednej z bułgarskich buław (Pliska) zauważyć można również nawiązanie do formy (spłaszczonej kuli) głowicy kulistej z Krakowa (ryc. 5:3). Według Jotova buławy typu 1 należałoby datować na okres od X do połowy XI wieku (ten sam, 113, tab. 19). Zbliżonymi wymiarami charakteryzuje się również żelazna głowica z Balika 18, zdobiona podobnym rodzajem wypukłego ornamentu (Parušev 1998, 67, obr. 1). Vesselin Parušev buławę tą datuje na 2. poł. X wieku (ten sam, 70). Z terenu Bułgarii znany jest również okaz głowicy kształtu gruszkowatego, który znaleziony został w regionie Starej Zagory (Nicolle 1999a, 16 Wysokość - 5,5 cm, średnica - 6,6 cm, średnica światła osady - 2,0 cm (Głosek 1996, 95). 17 Z powodu braku skali na tablicach w publikacji źródłowej Jotova, wymiary wymienionych buław opieramy na opracowaniu Michalaka (2005, 220, tablica V: 6, 7, 10). 18 Wysokość - 4,2 cm, średnica - 5,4 cm, średnica światła osady - 3,2 cm (Parušev 1998, 70) , fig. 90a). Zabytek ten, według Davida Nicolle a, należałoby datować na XIII-XIV wiek (1999a, 58). Zdobione buławy formy kulistej odkryto również na Białorusi. Ich głowice posiadały wypukły ornament, w postaci szerszych i węższych, półokrągłych żeberek lub krzyżyków (Bektineev 1993, , ryc. 31: 8, 9, 10). Wykonywane one były głównie z brązu. Niektóre z nich mocowano na trzonkach piramidalnymi gwoździami lub wypukłymi czopami (ten sam, 101). Buławy te miały mniejsze rozmiary średnicy, wysokości i światła osady. Datowane są na XII-XIII wiek (ten sam, 101). Na Rusi buławy kształtu kulistego są rzadkimi znaleziskami. W klasyfikacji opracowanej przez Anatolija N. Kirpičnikova, tego rodzaju zabytki zaliczone zostały do typu I kiścieni i datowane na okres od IX do XIII wieku (1966, 59-64, ryc. 12, tab. 16) 19. Zbliżone okazy kulistych głowic odkryto w Nowogrodzie Wielkim oraz Lubeczu. Żelazny egzemplarz z Nowogrodu, o formie lekko spłaszczonej kuli, mocowany był na trzonie metalowym czopem (ryc. 5:4). Wyróżnia go większy od innych okazów ciężar 350 g (Artem ev 1990, 11-18, ryc. 8: 1). Buława ta sklasyfikowana została przez Aleksandra R. Artem eva jako typ I wariant 3 i datowana na 2. poł. XIV wieku (ten sam, 11). Natomiast kulisty okaz znaleziony w nawarstwieniach zamku w Lubeczu, wyróżniać się może żeberkowaną powierzchnią, powodującą, że głowica ta przybrała rzadką, graniastą formę (ryc. 5:5). Jej chronologię ustalono na 3. ćw. XI-1. poł. XII wieku (ten sam, 11, ryc. 8: 4). W Nowogrodzie Wielkim odkryto również egzemplarz buławy kształtu gruszkowatego, która jednak nie była wykonana z metalu (ten sam, 10, ryc. 7: 1) (ryc. 5:6). Głowica ta zaliczona została przez Artem eva do typu I, wariantu 1 i datowana od 2. poł. lat 20-tych do końca lat 90-tych XII wieku (ten sam, 18). Interesującym znaleziskiem z Rusi jest buława typu II z Nowogrodzie Wielkim. Głowicę odkryto wraz ze zdobionym, drewnianym trzonem miał on znaczną długość (ponad 60 cm przy średnicy 2,8 cm), a w odstępie 3,5 cm od jego końca, wykonano otwór przeznaczony prawdopodobnie na rzemień, wykorzystywany do założenia na rękę w czasie walki (Artem ev, Gajdukov 1995, ). Podobną funkcję mógł spełniać niewielki otwór znajdujący się w pobliżu zakończenia trzonka kulistej buławy z Krakowa (ryc. 2). Egzemplarz głowicy kształtu kulistego został również znaleziony na Węgrzech (w Endrőd). Wykonana ona była z żelaza i wymiarami jest zbliżona do dwóch okazów z Krakowa 20. László Kovács zalicza ją do typu V i datuje na okres od XII do 1. poł. XIII wieku (1971, , ryc. 6:5). Buławy kształtu kulistego znajdowane są 19 W obrębie tego typu, autor wyróżniał kiścienie z uszkami oraz okazy bez uszek, które montowane na trzonie spełniać mogły rolę buławy (Głosek 1996, 56-57). 20 Wysokość - 5,2 cm; średnica 5,8 cm; średnica światła osady - 2,5 cm (Kovács 1971, 179, przypis 6).

5 również na terenach bałtyjskich (por. Sedov 1987, tablica CXXX: 7). Mniejsze egzemplarze znaleziono w Kapurkalns (Łotwa) oraz w Muromskoe (Rosja, Obwód kaliningradzki). Głowice te były datowane: pierwsza na XIV, a druga na XI-XII wiek (Artem ev 1990, 11, rys. 8: 3; Kulakov 1990, s. 72, tab. XXVII: 6; Michalak 2005, 200, tab. V: 4, 12). Na Węgrzech odkryto dwie głowice buław posiadające lity kolec wieńczący górną osadę (ryc. 5:7). Okazy te zalicza się do typu IV według klasyfikacji Kovácsa i datuje szeroko, na okres XIII-XV wieku (Nicolle 1999, 317 fig. 861 f, h; Michalak 2005, 196, tab. IV: 10, 11). Być może stanowić one mogą analogię do znalezionego w Krakowie, fragmentu przypominającego głowicę (ryc. 4:1), którego górna osada jest również zamknięta i zakończona formą stożka. Buławy kształtu kulistego lub gruszkowatego odnaleźć można również na średniowiecznych przedstawieniach ikonograficznych. Dają one nie tylko dodatkową podstawę do rozważań chronologicznych, ale stanowią bardzo cenne źródło wyobrażeń na temat formy i kontekstu (głównie bojowego) używania buław w tym okresie. Odnajdujemy tu w szczególności przedstawienia trzonów, które w znaleziskach archeologicznych są niemal nieznane. Ponadto źródła te świadczyć mogą o szerokim rozpowszechnieniu tego rodzaju broni w średniowiecznej Europie (Michalak 2005, 200). W polskiej ikonografii przedstawienia interesującego nas oręża są bardzo rzadkie, ponadto niektóre budzić mogą wątpliwości. Buławę z kulistą głowicą trzyma rycerz na koniu przedstawiony na obrazie Nawrócenie św. Pawła, powstałym w około 1467 roku, który znajduje się w kaplicy Św. Krzyża na Wawelu (tryptyk Św. Trójcy, tzw. świętokrzyski) (ryc. 6:1). Broń ta posiada krótki trzonek, dzierżona jest przez jeźdźca w prawej ręce i oparta o jego ramię. Według Głoska jest ona kształtu migdałowatego i sprawia wrażenie trójpłaszczyznowej (1996, 57-58). Głowica ta mogła być jednak mocowana na trzonie masywnym stożkowatym czopem, który wraz z głowicą sprawia wrażenie takiego kształtu, na co zwrócił uwagę Michalak (2005, 188, przypis 9). Inne przedstawienie kulistej buławy odnajdujemy w poliptyku Mikołaja Haberschracka (tzw. augustiańskim) 21, datowanym na około 1468 rok (ryc. 6:2). W scenie Modlitwy w Ogrójcu, jeden z piechurów trzyma w lewej ręce, opartą o ramię, buławę z krótkim trzonkiem. Intrygująco w tym przypadku przedstawia się głowica, która posiada rodzaj kolistych wypustek na całej powierzchni 22. Niektórzy badacze doszukiwali się wyobrażenia buław na monetach Władysława II ( Pierwotnie był on ołtarzem głównym kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu w Krakowie, wchodzącego w skład zespołu klasztornego O.O. augustianów. Obecnie jest eksponowany w oddziale Muzeum Narodowego w Krakowie, Pałacu Erazma Ciołka. 22 Kulistą buławę o analogicznej formie odkryto w Nowogrodzie Wielkim (Artem ev 1990, 10, ryc. 7, 2). 1146), które miały pełnić funkcję znaku menniczego (Stronczyński 1847, 111; Suchodolski 1962, 123; Kajzer 1976, ; Michalak 2005, 200). Symbol zbliżony do buławy z kulistą głowicą, odnaleźć można na awersach monet, przedstawiających księcia, zabijającego pokonanego przeciwnika (Stronczyński 1847, tablica po stronie 180, A. moneta Władysława II numer 8; tablica na końcu dzieła, IX, T. 27, monety e, f). Podobne wyobrażenie spotykamy na rewersach monet Władysława II obrazujących walkę rycerza z lwem (Stronczyński 1884, tabl. VII, T. 41, monety a, b). Najczęściej element ten, zbliżony był do kulistej głowicy osadzonej na krótkim trzonie. Znany jest również przedmiot o kształcie wydłużonej rękojeści zakończonej większą kulą, nad którą umieszczana była niekiedy kulka mniejsza, na co zwrócił uwagę Stanisław Suchodolski (1962, 123). Należy podkreślić, że wyobrażenia te w żadnym z przykładów nie pojawiają się jako atrybut w ręku postaci. Zatem łączenie takich przedstawień występujących na monetach z interesującą nas odmianą broni obuchowej, jest niepewne. Bardzo podobne wyobrażenia buław odnajdujemy także w ikonografii zachodnioeuropejskiej. Kulistą buławę z krótkim trzonem, trzyma oburącz postać wyrzeźbiona na portalu z San Miguel de Uncastillo (Aragonia), datowanym na XII wiek (Nicolle 1999, 130) (ryc. 6:3). Podobną broń dzierży w lewej ręce postać w turbanie i islamskim kostiumie, wyrzeźbiona na sarkofagu z klasztoru Nuestra Señora de Irache w Estelli (Kastylia), pochodzącym z końca XII i początku XIII wieku (ten sam, 152) (ryc. 6:4). Jeźdźca trzymającego w prawej, wysuniętej do przodu ręce buławę z kulistą głowicą osadzoną na krótkim trzonie, odnajdujemy także na wschodzie, na XII-wiecznym rzeźbionym nadprożu, pochodzącym z jednego z klasztorów w Armenii (Nicolle 1999a, 73) (ryc. 6:5). Bardzo ciekawe wyobrażenie znajduje się na reliefie z nawy katedry w Bitonto (Apulia), datowanej na około rok, gdzie według Nicolle a przedstawiono charakterystyczne uzbrojenie islamskie (1999, 257). Postać tam widoczna w prawej ręce trzyma bogato dekorowaną tarczę, natomiast w lewej, gruszkowatą buławę z (prawdopodobnie) karbowaną głowicą (ten sam, 257) (ryc. 6:6). Kulistą buławę, z wyraźnie dłuższym trzonem, opartą o ramię, dzierży w lewej ręce postać na rzeźbionym kapitelu z klasztoru Las Huelgas w Burgos (Kastylia), datowanym na początek XIII wieku (ten sam, 152) (ryc. 6:7). Analogiczne przedstawienie tego rodzaju broni, znajduje się również w Biblii Króla Sancho (Navarre) z 1197 roku (ten sam, 135) (ryc. 6:8). Odkryte w Krakowie na ul. Sławkowskiej 17 buławy są pozbawione ścisłego kontekstu archeologicznego, co powoduje, że nie jest możliwe ustalenie dokładnego ich datowania. Odnieść się zatem musimy do analogii ze źródeł archeologicznych 37

6 i ikonograficznych, co umożliwi wyznaczenie dolnej i górnej granicy chronologicznej ich użytkowania. Zdaniem Michalaka, który buławy kształtu kulistego i gruszkowatego zalicza do typu V (na podstawie klasyfikacji Kovácsa), ten rodzaj broni na ziemiach polskich był w użyciu w okresie od XII do końca XIV wieku (Michalak 2005, 200). Należy jednak podkreślić, że chronologię jedynej dobrze datowanej kulistej głowicy z Młodzikowa określa się jeszcze na XI wiek, na co także wskazuje Michalak, który nie wyklucza dłuższego czasu użytkowania niektórych buław (ten sam, 200). Na okres XI-XII wieku datowane są również kuliste buławy z Lubecza oraz Muromskoe. Nieco późniejszą chronologię, z przełomu XII-XIII wieku, przypisuje się kulistej głowicy znalezionej na terenie Węgier. Z tego samego okresu (XII-XIII wiek) pochodzą przedstawienia ikonograficzne z Hiszpanii, Włoch oraz Armenii. Na XIV wiek datowane są zaś kuliste głowice buław znalezione w Nowogrodzie Wielkim i Kapurkalns. Przyjmując chronologię Głoska, z podobnego okresu (XIII-XV w.) pochodzić mogła gruszkowata głowica z Mielnicy Dużej (Głosek 1996, 95). Nieco późniejsze są dwa przedstawienia ikonograficzne tego rodzaju broni z Krakowa, datowane na 2. poł. XV wieku. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, dolną granicę chronologiczną buław krakowskich ustalić można na XI/XII wiek, natomiast górną stanowić może 2. poł. XV wieku. Jak już powyżej wspomniano, chronologia dołu chłonnego I, ustalona na podstawie znalezionej w nim ceramiki naczyniowej oraz kafli, wskazuje na użytkowanie obiektu, w którym odkryto buławy na ul. Sławkowskiej 17, w późnym średniowieczu oraz czasach nowożytnych. Doły chłonne nie były czyszczone w trakcie użytkowania, toteż zabytki odkryte przy dnie obiektu związane są bez wątpienia z najstarszą późnośredniowieczną fazą jego użytkowania. Buławy odkrywane są na stanowiskach miejskich zdecydowanie najrzadziej. W Polsce było to dotąd jedynie pięć znalezisk z: Elbląga, Krakowa, Wrocławia oraz Olkusza 23 (Nawrolscy 1989, 262, ryc. 11; Nosek 1973, , ryc. 2, 3; Radwański 1975, 286, tab. 1; Kamiński 2000, , ryc. 2; Michalak 2005, 188). Również na Rusi znaleziska tego rodzaju broni pochodzące z miast, należą do rzadkości, stanowiąc zaledwie około 8% spośród 102 egzemplarzy wymienionych przez Kirpičnikova (Kirpičnikov 1966, ; Kamiński 2000, ; Michalak 2005, 188). Obrona fortyfikacji miejskich spoczywała na mieszczanach, z tego też względu dysponowali oni własną bronią (Bąkowski 1903, 25). 23 Jednym z najnowszych tego typu odkryć, jest niepublikowany jeszcze przedmiot, zinterpretowany jako głowica buławy bojowej, wydobyty podczas rozpoczętych w 2010 r. badań archeologicznych na rynku w Olkuszu. Za informację o tym znalezisku, serdecznie dziękujemy prowadzącej wykopaliska mgr Izabeli Mianowskiej. 38 Dzięki zachowanym wilkierzom, możemy się przekonać o jej różnorodności (szczególnie wśród bogatego mieszczaństwa), zarówno pod względem uzbrojenia ochronnego, jak i zaczepnego (Nowakowski 1998, 299). Od połowy XIV wieku zauważa się wzrost znaczenia cechów, którym przydzielano w działaniach defensywnych poszczególne odcinki murów, bramy oraz baszty (Bąkowski 1903, 26; Ptaśnik 1949, 125; Szczygielski 1960, , 457; Nowakowski 1998, 299) Pociągało to za sobą konieczność gromadzenia większej liczby broni, przeznaczonej właśnie do tego celu (Szczygielski 1960, 451; Nowakowski 1998, 299). W źródłach pisanych dotyczących Polski odnaleźć możemy jedynie pojedynczy zapis o buławie jest to lakoniczna wzmianka o takiej broni trzymanej w ręku (por. Głosek 1996, 57, Nowakowski 1998, 50). Biorąc zatem pod uwagę pozbawienie kontekstu archeologicznego takich znalezisk oraz enigmatyczność przekazów pisanych, trudno jest założyć bez wątpliwości, że buławy znajdowane w miastach stanowiły indywidualne uzbrojenie ich mieszkańców 24 (por. Szymczak 2007, 136). Zdaniem Tomasza Nowakiewicza, buława bojowa była przede wszystkim uzbrojeniem rycerskim, jednak mogła być użyta wtórnie, również jako broń plebejska (2000, 167). Podobne stanowisko zajmował Głosek, który podkreśla, że w późnym średniowieczu pokrewna buławie maczuga wykorzystywana była w walce nie tylko przez rycerstwo, ale i mieszczaństwo oraz ludność plebejską (2004, 238). Zagubiona w walce lub zdobyta na przeciwniku buława mogła się stawać uzbrojeniem niższych warstw ludności. Trudno jest zatem wiązać z określoną grupą społeczną tego rodzaju broń odkrywaną w ośrodkach miejskich. Nie należy również pomijać możliwości pojawienia się buław jako przedmiotu wymiany handlowej czy najazdów na miasta, w których stanowić one mogły uzbrojenie obcych armii 25. W przypadku buław znalezionych w Krakowie na ul. Sławkowskiej 17 nie wolno pominąć faktu, iż dwa egzemplarze tak rzadkiej broni odkryto w jednym miejscu (wraz z fragmentami być może kolejnego, takiego przedmiotu/ów). Interpretacja tego faktu nie jest jednak łatwa i każda propozycja opatrzona być musi znakiem zapytania. Wydaje się jednak pewne, że nie znalazły się dole chłonnym przypadkowo zgubienie jednorazowo kilku tego typu przedmiotów wydaje się mało prawdopodobne. Nie stwierdzimy 24 Warto wspomnieć, że w przekazach pisanych występują pokrewne buławie odmiany broni obuchowej w rodzaju maczugi oraz Morgensterna, które odnajdujemy na Śląsku w spisie uzbrojenia mieszczan legnickich z lat (Goliński 1990, 25; Marek 2008, 146). 25 W przypadku Krakowa, należałoby się w tym miejscu zastanowić nad znaczeniem najazdów mongolskich pustoszących miasto w XIII wieku, które mogły pozostawić po sobie ślady w postaci obcego uzbrojenia, w tym buław (Świętosławski 1996, 38-39; 1997, 19-23). Jest to jednak zagadnienie słabo zbadane i wymagające osobnego omówienia.

7 jednak obecnie czy i przez kogo zostały tam ukryte lub porzucone. Ulica Sławkowska, wzmiankowana w źródłach pisanych już w roku 1307 (Slacovse gasse Rajman 2004, 294), była jednym z najważniejszych traktów Krakowa po wielkiej lokacji w roku Od początku zamieszkiwana była nie tylko przez wielu zamożnych rzemieślników, lecz także przedstawicieli rady miejskiej. Informacje zapisane w księdze miejskiej świadczą o tym, iż ulica była wówczas zabudowana po obu stronach w jednym przypadku wzmiankowana jest kamienica murowana, w wszystkie pozostałe były domami drewnianymi (ten sam, ). Najwcześniejsza wzmianka o zabudowie parceli, obecnie z numerem 17 przy Sławkowskiej, pochodzi z roku 1324, gdy Konrad Durinka, murator przekazał prawo do połowy dworu i 6 łokci naprzeciwko kościoła św. Marka Piotrowi słodownikowi (ten sam 297). W okresie późniejszym, teren obecnego budynku Polskiej Akademii Umiejętności, zajmowały cztery kamienice gotyckie, które wyburzono całkowicie (wraz z fundamentami) w roku 1857, gdy Franciszek Wężyk rozpoczął budowę domu dla Towarzystwa Naukowego (Chmiel 1931, 94-98). Kloaka, w której odkryto buławy, mogła przynależeć do gotyckiej kamienicy dawnego numeru 17 lub 19 (patrz ten sam, 94 szkic) lub też kamienicy znajdującej się na tyłach kamienicy narożnej, do której wejście prowadziło z przecznicy, czyli współczesnej ul. św. Marka (ten sam, 96). Wydaje się więc pewne, że sprawcą powstania tego depozytu był mieszczanin lub rzemieślnik krakowski, nie wiadomo jednak, co nim powodowało 26. W rękach mieszkańców miasta, nawet po nakazie zgromadzenia broni w arsenałach miejskich, były jej liczne egzemplarze. Świadczą o tym tak wielokrotne napomnienia rajców miejskich o konieczności ćwiczeń z bronią, służące poprawie bezpieczeństwa miasta, jak i zapisy w testamentach, w których broń jest wymieniana często 27. Nie można również wykluczyć, iż buławy znalezione w dole chłonnym były narzędziem przestępstw i, jako ewentualne dowody rzeczowe zbrodni (corpus delicti), mogły zostać porzucone przez sprawców 28 (por: Maisel 1989, , tam dalsza literatura). Dwie buławy odkryte na ul. Sławkowskiej 17 w Krakowie są jak do tej pory jedynymi znanymi z Polski egzemplarzami z zachowanymi w znakomi- 26 Okoliczności w jakich buławy zostały porzucone, mogły wynikać z wydania zakazów ich noszenia przez mieszczan. Zakaz zabraniający stosowania podobnej broni w postaci drewnianych pałek, nałożony został w 1511 r. rozkazem króla Władysława II Jagiellończyka na mieszczan wrocławskich (Marek 2008, 146). 27 Autorzy bardzo dziękują prof. dr hab. Zdzisławowi Nodze z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie za cenne wyjaśnienia tych kwestii. 28 Za uwagi dotyczące tego zagadnienia, autorzy serdecznie dziękują prof. dr hab. Krzysztofowi Ożógowi oraz dr hab. Lidii Korczak z Zakładu Historii Polski Średniowiecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. tym stanie drewnianymi trzonami. Czyni to z nich doskonałe źródło i daje podstawę do analizy wartości takiego oręża w warunkach bojowych. Elementem rażącym była głowica, która posiadać powinna odpowiednie wymiary i masę 29. Badacze starają się wyróżniać głowice wykorzystywane w walce na podstawie średnicy światła osady trzonka (według Michalaka 1,5 do 2,5 cm 2005, 188, przypis 6). O bojowym zastosowaniu buław świadczyć mogą również mechaniczne uszkodzenia, które stwierdzić można na niektórych głowicach, na co zwrócił uwagę Kirpičnikov (1966, 54-55). Dwa omawiane okazy z Krakowa, charakteryzują się średnicami osady powyżej 2 cm, ponadto są, pomimo uszkodzeń korozyjnych, stosunkowo ciężkie. Dodatkowo, na okuciu drewnianego trzonka buławy z kulistą głowicą (por. wyżej), zauważyć można wgniecenie prawdopodobnie spowodowane uderzeniem. Można zatem przyjąć, że są to egzemplarze wykorzystywane do walki. Trzony obu buław wykonane zostały z drewna jesionu wyniosłego, które charakteryzuje się dużą sprężystością oraz niewielką skłonnością do pękania (Wanin 1953, 298; Seneta 1976, 466; Słownik 2003, 331) 30. Należy podkreślić, że drewno to cechuje się wysoką odpornością na obciążenia dynamiczne (np. uderzenia) oraz łatwością polerowania powierzchni (Krzysik 1978, 647), co można zaobserwować w przypadku trzonka buławy z gruszkowatą głowicą. Warto również wspomnieć, że jest to najlepszy rodzaj drewna do wyrobu elementów często dotykanych rękami, takich właśnie jak trzony narzędzi lub broni (Wanin 1953, 298) 31. Omawiane wcześniej przedstawienia ikonograficzne, świadczą o tym, że broń tą stosowali zarówno wojownicy piesi, jak i konni. Potwierdza to Kirpičnikov, powołując się na źródło z XVI wieku, w którym zapisano, że jeźdźcy moskiewscy walczą buławami. Jednak, jak podkreśla ten uczony, niektóre odmiany tego rodzaju oręża mogły również stanowić uzbrojenie piechoty (Kirpičnikov 1966, 55). Wielu badaczy dostrzega możliwość zadawania ciosów buławą, zarówno w walce bezpośredniej (szczególnie przez 29 O niemilitarnym przeznaczeniu niektórych głowic, świadczyć mają okazy odlane z brązu, w których po uformowaniu wewnętrzna przestrzeń pozostawała pusta. Tak wykonana broń nie stanowiła skutecznego narzędzia do zadawania uderzeń (Kurasiński, Dudak 2007, 121). 30 Drzewa tego gatunku porastały i porastają środkową i południową Europę, Kaukaz oraz Azję Mniejszą (Słownik 2003, 331). 31 Resztki jesionowego trzonu, rozpoznano także w głowicy buławy znalezionej w XIX wieku w Raciborzu, datowanej na 2. poł. XII-XIV wiek (Michalak 2006, 195). Brak analiz dendrologicznych dotyczących pozostałości trzonów (wynikających głownie ze złego stanu zachowania tego elementu buławy w przypadku innych znalezisk), powoduje, iż trudno jest się ustosunkować czy jesion był wykorzystywany częściej niż inne rodzaje drewna. Warto podkreślić, że w średniowieczu drewno jesionu ze względu na swoje właściwości było bardzo cenione, jako materiał z którego wykonywane były m.in. trzony toporów (lub siekier) oraz łęczyska łuków (Bogacki 2009, 63, 68). 39

8 jazdę), jak i stosowania jej jako rodzaju pocisku, o czym świadczyć może przedstawienie na wczesnośredniowiecznej Tkaninie z Bayeux (Żygulski 1975, 51, 63; Nowakiewicz 2000, 167; Kotowicz, Michalak 2006, 80; Kurasiński, Dudak 2007, 120). Biorąc pod uwagę niewielkie parametry krakowskiej buławy z gruszkowatą głowicą (ryc. 3), w szczególności bardzo krótki trzonek mieszczący się niemal w całości w dłoni, można przypuszczać, że nie była przeznaczona do walki bezpośredniej. Przedmiot taki, o dosyć dużej wadze, mógł powodować znacznie większe szkody będąc ciskany z odległości w przeciwnika. Sugeruje to również gładka powierzchnia drewnianego trzonka, mogąca ułatwiać poślizg w dłoni w momencie wyrzucania. Podobną bronią, w postaci niewielkich drewnianych maczug, które spełniały rolę pocisków, posługiwać się mieli wojownicy bałtyjscy, nosząc je po kilka sztuk za pasem (Kurasiński, Dudak 2007, 120). W bezpośredniej walce z przeciwnikiem znakomicie mogła się sprawdzać buława z kulistą głowicą (ryc. 2). Ażurowe okucie jej trzonu poprawiało przyczepność w dłoni, natomiast niewielki otwór na jego końcu, służyć mógł do zaczepiania za pomocą rzemienia na rękę i zapobiegać zagubieniu buławy w czasie walki. Bronią taką można było walczyć wyprowadzając ciosy zarówno znad głowy, jak i, równie skuteczne, uderzenia z boku kierowane na głowę i tułów (Kotowicz, Michalak 2006, 80). Większą skuteczność z pewnością uzyskiwała ona w ręku rozpędzonego jeźdźca. Istnieją przesłanki ku temu, aby analogii do dwóch egzemplarzy z Krakowa poszukiwać również w uzbro jeniu zachodnioeuropejskim. Sugerować to mogą przedstawienia kulistych i gruszkowatych głowic z krótkimi trzonami, odnajdywane w szczególności we Włoszech i Hiszpanii 32. Ponadto, zdaniem niektórych badaczy, ze względu na doskonalszy rodzaj uzbrojenia ochronnego, stosowane tam były buławy z cięższymi głowicami i masywniejszymi tulejami (Dziewanowski 1935, 94-95; Kotowicz, Michalak 2006, 80). Inaczej kształtowało się to na Rusi. Najstarsze egzemplarze tego rodzaju broni z jej terenu były lżejsze i posiadały krótkie tuleje, co pozwalać mogło na przebijanie lekkich pancerzy (w rodzaju przeszywanic, zbroi kolczych lub lamelkowych), w które wyposażeni byli wschodni wojownicy (Kotowicz, Michalak 2006, 79). Głowice kształtu kulistego i gruszkowatego były prawdopodobnie pierwowzorami bogato zdobionych buław, które w ciągu XVI wieku wykształciły się w Polsce jako znak godności hetmana (Żygulski 1964, 248; Michalak 2005, 200). Proces ten nabrał dynamiki za panowania króla Stefana Batorego ( ), kiedy to utrwaliły się urzędy hetmańskie, a buławy zostały przyswojone jako insygnium dowódcze, tracąc swoje pierwotne przeznaczenie (Żygulski 1964, ) 33. Buławy z kulistymi głowicami i krótkimi trzonami, przedstawiane prawdopodobnie jako insygnium, odnajdujemy na obrazie Nawrócenie św. Pawła (ryc. 6:1) oraz w scenie z poliptyku augustiańskiego (ryc. 6:2). Źródła te, pochodzące z 2 poł. XV wieku, stanowią już być może przykład wyobrażeń buław jako przedmiotów o charakterze symbolicznym. O używaniu na terenie Rzeczypospolitej jeszcze w XVII-XVIII wieku buław z krótkimi trzonkami, świadczyć mogą niektóre odmiany tej broni, które znajdują się w polskich zbiorach muzealnych. Były to buławki-piernacze nie spełniające roli symbolu godności hetmańskiej, lecz stanowiące rodzaj glejtu wykorzystywanego przez posłów. Znak ten respektowany był w państwach wschodnioeuropejskich i krajach islamu (Żygulski 1964, 267, ryc. 21, 22; 1975, 283, il. 153). Zatem już w okresie nowożytnym, gdy zatraciły funkcję narzędzia wykorzystywanego w boju, buławy nabierać zaczęły zupełnie nowego znaczenia, stając się symbolem niektórych funkcji, wykorzystywanym w instytucjach wojskowych i państwowych (Dziewanowski 1935, 94-97; Kurasiński, Dudak 2007, 120). Buławy z ul. Sławkowskiej 17 zostały zaprezentowane na wystawie czasowej Średniowieczne buławy z Krakowa (scenariusz J. Puziuk, A. Tyniec), w cyklu Zabytek miesiąca w Muzeum Archeologicznym w Krakowie w lipcu 2012 roku. Muzeum Archeologiczne w Krakowie jakub.puziuk@ma.krakow.pl tyniec@ma.krakow.pl 32 Co warto podkreślić, źródła te wskazują, że buławami z charakterystycznymi krótkimi trzonami, posługiwali się wojownicy muzułmańscy, którzy na półwyspach Iberyjskim i Apenińskim odcisnęli silne piętno w okresie średniowiecza. O znacznej roli tego rodzaju oręża w uzbrojeniu islamskim przekonany jest również Nicolle (1999, 257; 1999a, 73) Bogacki wysuwa sugestię, że buławy funkcje symboliczne, pełnić zaczęły w wojsku polskim już wcześniej, być może w XV wieku (2009, 229). Badacz ten wskazuje na nagrobek Piotra Dunina (wybitnego wodza króla Kazimierza Jagiellończyka z czasów wojny trzynastoletniej) z kościoła p.w. św. Wojciecha w Ujeździe, gdzie przedstawiony jest on jako postać trzymająca buławę (ten sam, 229).

9 LITERATURA Artem ev A.R Kisteni i bulavy iz raskopok Novgoroda Velikogo, [w:] Materialy po archeologii Novgoroda 1988 g., (red.) V. L. Ânina, P. G. Gajdukova, Moskva, Artem ev A.R., Gajdukov P.G Dve unikal nye bulavy iz raskopok v Novgorode, [w:] Novgorod i Novgorodskaâ zemlâ. Istoriâ i arheologiâ, Nowgorod, Bąkowski K Dawne cechy krakowskie (z rycinami), Biblioteka Krakowska, 22, Kraków. Bektineev Š. I Bulavy i kisteni XI-XIV vv. na territorii Belarusi, [w:] Sârednevâkovyâ stara ytnasci Belarusi: Novyâ materyâly i dasledavanni, (red.) V. M. Lâûko, Minsk, Bogacki M Broń wojsk polskich w okresie średniowiecza, Zakrzewo. Chmiel A Domy krakowskie. Ulica Sławkowska część I (liczby or. nieparzyste 1-25), Kraków. Dworaczyk M. Kowalska A. B., Rulewicz M Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschodnia część Suburbium, (red.) W. Łosiński, Polskie Badania Archeologiczne 33, Szczecin. Dziewanowski W Zarys dziejów uzbrojenia w Polsce, Warszawa. Głosek M Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa-Łódź Średniowieczne uzbrojenie plebejskie w świetle źródeł ikonograficznych i pisanych na ziemiach polskich, Acta Universitatis Lodziensis, Folia Archeologica 24, Goliński M Uzbrojenie mieszczańskie na Śląsku od połowy XIV do końca XV w., Studia i Materiały do Historii Wojskowości 33, Gradowski M., Żygulski Z Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa. Hensel W., Hilczer-Kurnatowska Z Studia i materiały do osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej 4, Wrocław-Warszawa- -Kraków-Gdańsk. Jotov V Văorăženieto i snarâženieto ot bălgarskoto srednovekovie (VII-XI vek), Warna. Kajzer L (rec.) Lászlo Kovács, A Magyar Nemzeti Múzeum Fegyvertárának XI-XIV. Századi csillag alakú buzogányai, Folia Archaeologica 22, Budapest 1971, , Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 21, nr 2, Uzbrojenie i ubiór rycerski w średniowiecznej Małopolsce w świetle źródeł ikonograficznych, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Kamiński K Paradna głowica buławy ze Starego Miasta we Wrocławiu, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 48/3-4, Kasprzak M Zabytki drewniane ze stanowiska 5 w Gdańsku- -Hala Targowa, [w:] Archeologia Gdańska III, Gdańsk, Zabytki drewniane, rogowe i kościane z badań na Wyspie Spichrzów w roku 2004, [w:] Archeo logia Gdańska IV, Gdańsk, Kirpičnikov A.N Drevnerusskoe oružie, vyp. 2, Kopâ, sulicy, boevye topory, bulavy, kisteni IX-XIII vv., Arheologiâ SSSR. Svod Arheologičeskih Istočnikov, E1-36, Moskva-Leningrad. Kotowicz P.N., Michalak A I poszedł Włodzimierz na Lachów ( ) O recepcji orientalnych militariów we wczesnośredniowiecznej Polsce, Z otchłani wieków 61/1-2, Kovács L A Magyar Nemzeti Múzeum Fegyvertárának XI- -XIV. Sźazadi csillag alakú buzogányai, Folia Archaeologica 22, Budapeszt, Krzysik F Nauka o drewnie, Warszawa. Kulakov V. I Drevnosti Prusov VI-XIII v. Arheologia SSSR. Svod Arheologičeskih Istočnikov vyp. G 1-9, Moskva. Kurasiński T., Dudak W Dwie średniowieczne głowice buław znalezione w rejonie Skierniewic, Archaeologia Historia Polona, Studia z dziejów wojskowości, budownictwa, kultury 17, Leciejewicz L., Łosiński W Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Młodzikowie w pow. średzkim, Fontes Archaeologici Posnanienses 11, Maisel W Archeologia prawna Europy, Warszawa-Poznań. Marek L Broń biała na Śląsku XIV-XVI wiek, Wratislavia Antiqua 10, Wrocław. Michalak A Głowica buławy z Trzciela, pow. Międzyrzecz. Wstępne uwagi w kwestii występowania buław na ziemiach polskich w średniowieczu, na tle znalezisk europejskich, Archeologia Środkowego Nadodrza 4,

10 2006 Jeszcze o buławach średniowiecznych z ziem polskich. Refleksje na marginesie odkrycia z Bogucina, pow. Olkusz, Acta Militaria Mediaevalia 2, Nadolski A Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Acta Archaeologica Universitatis Lodziensis 3, Łódź Polska technika wojskowa do 1500 roku, (red.) Z dziejów nauki i techniki 1, Warszawa. Nawrolscy G. i T Badania starego rynku w Elblągu w roku 1985, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 37/2, Nicolle D Arms and Armour of the Crusading Era : Western Europe and the Crusader States, London. 1999a Arms and Armour of the Crusading Era : Islam, Eastern Europe and Asia, London. Nosek E. M Co dała konserwacja buławy?, Z otchłani wieków 29/3, Nowakiewicz T Wczesnośredniowieczna głowica buławy bojowej z Olszynki Grochowskiej w Warszawie, Światowit II (XLIII), fasc. B, (pl ). Nowakowski A. (red.) 1998 Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej , Toruń Wojskowość w średniowiecznej Polsce, Malbork. Parušev V Bozdygani ot muzea v Dobrič, Arheologia 3-4, Ptaśnik J Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, Warszawa. Radwański K Kraków przedlokacyjny, rozwój przestrzenny, Kraków. Rajman J Kraków zespół osadniczy, proces lokacji, mieszczanie do roku 1333, Kraków. Sedov V.V Balty, [w:] (red.) V. V. Sedov, Fino-ugry i balty v epochu srednevekovâ, Arheologiâ SSSR, Moskva, Seneta W Dendrologia, Warszawa. Słownik Słownik botaniczny, (red.) A. i J. Szweykowscy, Warszawa. Stronczyński K Pieniądze Piastów. Od czasów najdawniejszych do roku Rozbiorem źródeł spółczesnych i wykopalisk, oraz porównaniem typów menniczych objaśnione, Warszawa Dawne monety polskie dynastyi Piastów i Jagiellonów. Część II Atlas, Piotrków. Suchodolski S Numizmatyczny przyczynek do dziejów uzbrojenia w Polsce w XI i XII w., Archeologia Polski 7/1, Szczygielski W Obowiązki i powinności wojskowe miast i mieszczaństwa w Polsce od XIII do połowy XV wieku. Studia i Materiały do Historii Wojskowości 5, Szymczak J Jan Długosz o siekierach, toporach i innej broni obuchowej, Archeologia Historica Polona, Studia z dziejów wojskowości, budownictwa, kultury 17, Świętosławski W Uzbrojenie koczowników Wielkiego Stepu w czasach ekspansji Mongołów (XII-XIV w.), Łódź Archeologiczne ślady najazdów tatarskich na Europę Środkową w XIII w., Łódź. Trubnikov B Wielki leksykon broni i uzbrojenia, Poznań. Wanin S Nauka o drewnie, Warszawa. Żygulski Z Geneza i typologia buław hetmańskich, Muzealnictwo Wojskowe 2, Broń w dawnej Polsce, na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa. 42

11 JAKUB PUZIUK, ANNA TYNIEC Medieval maces from 17 Sławkowska Street in Kraków Summary In the collection of Department of Medieval and Modern Archaeology of the Archaeological Museum in Kraków, there are maces (inv no.: MAK/S/64/8; cat. no IId/1161) discovered by the Archaeological-Conservation Laboratory PP PKZ of the Kraków Branch. The artefacts were found during building supervision carried out in the years in the back yard of the tenement house at 17 Sławkowska St. (building of the Polish Academy of Arts and Sciences), located in the urban block quarter 2 (fig. 1). Maces were extracted from the fill-in of the refuse pit I (from the depth of 8.30 cm). Moreover, the refuse pit fill-in yielded numerous fragments of artefacts (e.g. vessels, tiles, wooden and leather items) probably from the times when the cesspit was regularly used. Chronology of the object, established on the basis of pottery and tiles, indicates late medieval period and modern times. Two, well-preserved, almost complete maces were found in the cesspit, as well as fragments which might have been remnants of yet another specimen or specimens. The first mace (fig. 2, photo 1) has a short wooden shaft, fitted with openwork metal reinforcement. Its spherical head was fixed on the shaft by means of a massive, metal tenon which, (on its head) possessed an ornament in the form of lines radiating from the centre. A kind of flanges which might be traces of ribbing can be noticed on the head (in horizontal projection). The shaft of the mace is thicker just by the head, where the lower eye of the wedge begins. Moreover there is a small oval opening in its bottom section (tab. 1). The conducted metal analysis revealed that the head was made from iron, while the openwork reinforcement of the shaft was made from a tin-lead alloy. Paleobotanical analysis of the shaft confirmed that it had been made from the wood of a common ash (Fraxinus excelsior L.). The other mace (fig. 3, photo 2), has a pear-shaped head. On the surface of the head (fixed to the shaft with a metal tenon), close to the lower opening of the wedge, there are barely visible remnants of original deep grooves. The short wooden shaft has a rounded end on which traces of delicate trimming can be discerned (tab. 2). Results of a scientific analysis of metal the mace was made from indicated a high level of iron compared to other, trace elements. Paleobotanical analysis revealed that the shaft was also made from the wood of common ash (Fraxinus excelsior L.). Two, fragmentarily preserved items which might have been relics of similar objects (one object?) were found together with the above described maces. It was a metal fragment resembling a mace head (fig. 4:1) with a centrally set spherical wedge (?), and a wooden item (fig. 4:2). However, the latter might have been used as a stopper for a barrel opening, which seems to be confirmed by analogical finds from Gdańsk or Szczecin (see e.g.: Dworaczyk, Kowalska, Rulewicz 2003, table, , fig ; Kasprzak 2007, 10, fig ; 2010, 174, fig. 5 particularly the specimens numbered 11 and 20). In the collection of maces from the territory of Poland, spherical or pear-shaped heads are rarely encountered, though the specimens discovered in Młodzikow, Mielnica Duża (fig. 5:1) and Pułtusk had such forms. A much more numerous collection, especially of spherical heads, was discovered outside Poland. A considerable number of specimens characterized by such a shape were found in Bulgaria (fig. 5:2; fig. 5:3). Samples of spherical heads were also discovered in Veliky Novgorod (fig. 5:4) and Liubech (fig. 5:5). A pear-shaped mace was also found in Veliky Novgorod (fig. 5:6). Mace heads with a solid spike topping the upper wedge (fig. 5:7) were discovered in Hungary. They might constitute an analogy to the unidentified fragment resembling a mace head (fig. 4:1), found in Kraków, whose upper wedge is also enclosed and ending in a cone. Maces with spherical or pear-shaped heads can also be found in medieval iconographic representations. In Polish iconography, they appear in the painting entitled Conversion of St. Paul (triptych of the Holy Trinity, also known as świętokrzyski ) (fig. 6:1) and in the polyptych by Mikołaj Haberschrack (socalled Augustinian) (fig. 6:2). Moreover, images of maces were also discerned on coins of Władysław II ( ), though they are regarded as a mint mark (Stronczyński 1847, 111; Suchodolski 1962, 123; Kajzer 1976, 35; Michalak 2005, 200). In none of the samples representations on the coins appear as an attribute in the hand of a figure, therefore associating them with the variety of blunt weapons, which is of interest to us, is highly dubious. Images of maces with spherical or pear-shaped heads and characteristic short shafts, can also be found in Spain (fig. 6:3; fig. 6:4; fig. 6:6; fig. 6:7; fig. 6:8), Italy (fig. 6:6) and Armenia (fig. 6:5). Maces discovered at 17 Sławkowska Street in Kraków are devoid of archaeological context, which 43

12 makes it impossible to date them precisely. Basing on archaeological and iconographic analogies, the lower chronological limit for those artefacts can be determined in the 11th/12th century, while the upper ought to be the 2nd half of the 15th century. Maces are very rarely found on sites located in cities. Such finds are usually deprived of their archaeological context. Written records also provide bare minimum of information. Therefore it is rather difficult to assume, without any doubt, that maces found in cities constituted individual weapons of their inhabitants. Military maces were primarily knight s arms, though they could have been re-used as weapon by lower classes of society, in the same way as clubs which were used for fighting by knights, burgesses and commoners (Nowakiewicz 2000, 167; Głosek 2004, 238). The possibility that such weapons appeared as objects of trade exchange, or weaponry used by foreign armies while invading cities cannot be overlooked. In the case of maces found at 17 Sławkowska Street in Kraków, attention should be drawn to the fact that two samples of such a rare weapon were discovered in one place. Such a deposit could have been left by a burgess or an artisan from Kraków, but his reasons remain unknown. It cannot be ruled out either, that maces found in the cesspit might have served as tools in committing a crime, and being material evidence of the offence (corpus delicti) they had been left behind by the perpetrators wishing to avoid punishment for their misdeed. 44

13 Ryc. 1. Kraków, ul. Sławkowska 17. Plan sytuacyjny kamienicy z naniesioną lokalizacją sondy Fig. 1. Kraków, 17 Sławkowska St. Site plan of the tenement house with marked location of trench 45

14 Ryc. 2. Kraków, ul. Sławkowska 17. Buława z kulistą głowicą Fig. 2. Kraków, 17 Sławkowska St. Mace with spherical head 46

15 Ryc. 3. Kraków, ul. Sławkowska 17. Buława z gruszkowatą głowicą Fig. 3. Kraków, 17 Sławkowska St. Mace with pear-shaped head 47

16 Ryc. 4. Kraków, ul. Sławkowska 17. Domniemane fragmenty buławy (lub buław): 1 - metalowy przedmiot przypominający głowicę; 2 - drewniany trzonek z osadą (lub zatyczka do otworu w beczce) Fig. 4. Kraków, 17 Sławkowska St. Assumed fragments of a mace (or maces): 1 - metal object resembling a mace head; 2 - wooden shaft with wedge (or a stopper for a barrel) 48

17 Ryc. 5. Głowice buław (analogie): 1 - Mielnica Duża, Polska (wg Michalak 2005, 220, tab. V: 1); 2 - Vieliki Preslav, Bułgaria (wg Michalak 2005, 220, tab. V: 10); 3 - Pliska, Bułgaria (wg Michalak 2005, 220, tab. V: 11); 4 - Nowogród Wielki, Rosja (wg Michalak 2005, 220, tab. V: 5); 5 - Lubecz, Ukraina (wg Artemev 1990, 26, ris. 8: 4); 6 - Nowogród Wielki, Rosja (wg Artemev 1990, 25, ris. 7: 1); 7 - miejscowość nieznana, Węgry, bez skali (wg Michalak 2005, 219, tab. IV: 10) Fig. 5. Spherical and pear-shaped heads of maces: 1 - Mielnica Duża, Poland (acc. to Michalak 2005, 220, tab. V: 1); 2 - Vieliki Preslav, Bulgaria (acc. to Michalak 2005, 220, tab. V: 10); 3 - Pliska, Bulgaria (acc. to Michalak 2005, 220, tab. V: 11); 4 - Nowogród Wielki, Russia (acc. to Michalak 2005, 220, tab. V: 5); 5 - Lubecz, Ukraine (acc. to Artemev 1990, 26, ris. 8: 4); 6 - Nowogród Wielki, Russia (acc. to Artemev 1990, 25, ris. 7: 1); 7 - place unknown, Hungary, no scale (acc. to Michalak 2005, 219, tab. IV: 10) 49

18 Ryc. 6. Źródła ikonograficzne przedstawiające buławy z głowicami kulistymi lub gruszkowatymi oraz krótkimi trzonami: 1 Katedra na Wawelu, Nawrócenie św. Pawła z tryptyku Św. Trójcy, tzw. świętokrzyskiego, Polska (około 1467 r.) (wg Głosek 1996, 57, ryc. 19); 2 Poliptyk Mikołaja Haberschracka, tzw. augustiański, Polska (około 1468 r.) (wg Kajzer 1976, 162, ryc. 50); 3 San Miguel de Uncastillo, Hiszpania (XII w.) (wg Nicolle 1999, 415, figure 326c); 4 Klasztor Nuestra Señora de Irache w Estelli, Hiszpania (XII XIII w.) (wg Nicolle 1999, 426, figure 380a); 5 Klasztor Świętych Apostołów, Armenia (1134 r.) (wg Nicolle 1999a, 374, figure 126c); 6 Katedra w Bitonto, Włochy ( r.) (wg Nicolle 1999, 488, figure 684); 7 Klasztor Las Huelgas w Burgos, Hiszpania (około 1200 r.) (wg Nicolle 1999, 426, figure 381); 8 Biblia Króla Sancho, Hiszpania (1197 rok) (wg Nicolle 1999, 417, figure 337) Fig. 6. Iconographic sources depicting maces with spherical or pear shaped heads and short shafts: 1 Wawel Cathedral, Conversion of St. Paul from the Holy Trinity triptych, so called Holy Mountains Triptych, Poland (around 1467) (acc. to Głosek 1996, 57, fig. 19); 2 Poliptych of Nicholas Haberschrack, so-called Augustinian, Poland (around 1468) (acc. to Kajzer 1976, 162, fig. 50); 3 San Miguel de Uncastillo, Spain (12th c.) (acc. to Nicolle 1999, 415, figure 326c); 4 Monastery of Nuestra Señora de Irache in Estella, Spain (12th 13th c.) (acc. to Nicolle 1999, 426, figure 380a); 5 Monastery of St. Apostles, Armenia (1134) (acc. to Nicolle 1999a, 374, figure 126c); 6 Cathedral in Bitonto, Italy ( ) (acc. to Nicolle 1999, 488, figure 684); 7 Las Huelgas Monastery in Burgos, Spain (around 1200) (acc. to Nicolle 1999, 426, figure 381); 8 Bible of King Sancho, Spain (1197) (acc. to Nicolle 1999, 417, figure 337) 50

19 Tabela 1. Kraków, ul. Sławkowska 17. Zestawienie wymiarów i wagi buławy z kulistą głowicą Table 1. Kraków, 17 Sławkowska St. List of measurements and weight of the mace with spherical head parametry średnica głowicy (zachowana) wysokość głowicy wysokość głowicy wraz z metalowym czopem średnica główki metalowego czopa średnica światła osady długość całkowita długość trzonka (do dolnego otworu osady głowicy) średnica trzonka wymiar otworu na trzonku ciężar całkowity 6,5 cm 5,2 cm 5,9 cm 2,8-2,9 cm 2,8-2,9 cm 22,7 cm 16,7 cm 2,3-2,8 cm 0,4 x 0,9 cm 460 g Tabela 2. Kraków, ul. Sławkowska 17. Zestawienie wymiarów i wagi buławy z gruszkowatą głowicą Table 2. Kraków, 17 Sławkowska St. List of measurements and weight of the mace with pear-shaped head parametry średnica głowicy wysokość głowicy (zachowana) średnica główki metalowego czopa średnica światła osady długość całkowita długość trzonka (do dolnego otworu osady głowicy) średnica trzonka ciężar całkowity 6,6 cm 5,2 cm 1,6-1,9 cm 2,1 cm 15,7 cm 10,8 cm 2,1 cm 580 g 51

20 Fot. 1. Kraków, ul. Sławkowska 17. Buława z kulistą głowicą. Fot. A. Susuł Fot. 1. Kraków, 17 Sławkowska str. Mace with spherical head. Photo A. Susuł Fot. 2. Buława z kulistą głowicą detal. Fot. A. Susuł 52 Fot. 2. Mace with spherical head. Photo A. Susuł