PRAWA CZŁOWIEKA. Sprawa prof. Mirosława Wyrzykowskiego. Postępowanie lustracyjne w sprawie

Transkrypt

1 BIULETYN INFORMACYJNY PROGRAMU PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ Nr 2 (4) / 2010 LUSTRACJA i IPN Sprawa prof. Mirosława Wyrzykowskiego niedopuszczalność stosowania analogii przy wykładni ustawy lustracyjnej Sąd Okręgowy w Warszawie oraz Sąd Apelacyjny w Warszawie orzekły, że oświadczenie lustracyjne złożone przez sędziego Trybunału Konstytucyjnego Mirosława Wyrzykowskiego jest zgodne z prawdą. Tym samym sądy po raz kolejny nie zgodziły się na stosowanie rozszerzającej wykładni katalogu organów bezpieczeństwa państwa wymienionych w ustawie lustracyjnej. Proces obserwowany był przez przedstawicieli Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Postępowanie lustracyjne w sprawie prof. Wyrzykowskiego wszczęte zostało na wniosek Prokuratora Oddziałowego Biura Lustracyjnego IPN w Warszawie, który wystąpił do sądu z wnioskiem o wszczęcie postępowania lustracyjnego w stosunku do prof. Mirosława Wyrzykowskiego oraz stwierdzenie, że złożył on niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne. Niezgodność oświadczenia z prawdą polegać miała na nieujawnieniu w nim, że lustrowany przez okres 2 lat był pracownikiem Wyższej Szkoły Oficerskiej MSW w Legionowie. W ocenie oskarżyciela szkołę tę należy uznać za organ bezpieczeństwa państwa, jako centralną instytucję Służby Bezpieczeństwa MSW. Prokurator wnosił o orzeczenie 3-letniego zakazu sprawowania funkcji publicznych oraz pozbawienie lustrowanego na ten sam okres prawa wybieralności na urzędy obsadzane w drodze wyborów powszechnych. Prof. Mirosław Wyrzykowski nie kwestionował tego, że w latach był wykładowcą prawa administracyjnego w Wyższej Szkole Oficerskiej MSW w Legionowie, zatrudnionym na podstawie umowy o pracę na stanowisku adiunkta w wymiarze połowy etatu. W jego jednak ocenie szkoła ta nie stanowi organu bezpieczeństwa państwa w rozumieniu ustawy lustracyjnej, a więc nie musiał on ujawniać faktu zatrudnienia w niej w oświadczeniu lustracyjnym. Ustawa nie wskazuje bowiem ani wprost, ani pośrednio na tę szkołę jako organ bezpieczeństwa. Obrońcy lustrowanego wskazywali na racjonalność ustawodawcy, który jeśli chciałby zamieścić w katalogu organów bezpieczeństwa państwa WSO MSW w Legionowie uczyniłby to wprost, zwłaszcza w sytuacji, w której świadomy był określonej linii orzeczniczej Sądu Najwyższego, jeśli chodzi o status Akademii Spraw Wewnętrznych, zbliżony do statusu szkoły w Legionowie. Podkreślali oni również, że wbrew temu, co twierdzi prokurator, WSO w Legionowie nie była centralną instytucją Służby Bezpieczeństwa w rozumieniu ustawy, a tym samym nie można nadawać jej statusu organu bezpieczeństwa państwa. Spór w istocie dotyczył okoliczności prawnych, a nie faktycznych, nie wymagał więc przeprowadzenia skomplikowanego postępowania dowodowego. Dlatego też sądowi pierwszej instancji udało się na jednym terminie rozprawy przeprowadzić przewód sądowy, wysłuchać strony, a ponadto wydać i ogłosić orzeczenie. Orzeczeniem z dnia 14 grudnia 2009 r., sygn. akt XVIII K 258/09, Sąd Okręgowy w Warszawie uznał złożone oświadczenie lustracyjne za zgodne z prawdą. W uzasadnieniu sąd wskazał, że argumentacja prezentowana przez prokurator pozostaje w sprzeczności z zasadami wykładni aktów prawnych. Sąd podzielił całkowicie ocenę prawną dokonaną przez Sąd Najwyższy w uchwale z 20 czerwca 2000 r., sygn. akt I KZP 15/00, jeśli chodzi o wykładnię pojęcia organów bezpieczeństwa państwa oraz centralnych instytucji Służby Bezpieczeństwa zaliczanych do katalogu tychże organów. Wykładnia SN dokonana została na gruncie ustawy lustracyjnej z 1997 r., lecz zachowuje ona swą aktualność wobec prawie stuprocentowego powtórzenia w ustawie lustracyjnej z 2006 r. znajdującego się w niej katalogu organów bezpieczeństwa państwa. PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

2 2 PAP/Paweł Kula Sąd Okręgowy w Warszawie wskazał, iż Wyższa Szkoła Oficerska MSW w Legionowie nie może zostać uznana za organ bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 5 w związku z ust. 3 ustawy lustracyjnej, gdyż nie stanowiła instytucji centralnej SB MSW, która uległa likwidacji w momencie powołania Urzędu Ochrony Państwa, tj. w dniu 10 maja 1990 r., ani jej poprzedniczki. Szkoła zlikwidowana została bowiem już w 1989 r. bez wskazywania jakichkolwiek jej następców prawnych. Stąd bezprzedmiotowe są rozważania odnośnie do tego, czy była ona instytucją centralną SB. Argument o racjonalności ustawodawcy w ocenie sądu przemawia za wykładnią dokonaną przez Sąd Najwyższy. Zaprezentował on w wyżej przywołanej uchwale z 2000 r. określony sposób rozumienia przepisów ustawy lustracyjnej z 1997 r. Takie same zapisy ustawodawca powtórzył w ustawie lustracyjnej z 2006 r. Dlatego też przyjąć należy, że racjonalny ustawodawca wprowadzając nową regulację zapoznał się z dorobkiem orzeczniczym SN. Nie odszedł on jednak od formuły wcześniej przyjętej, a zatem zaakceptował ją. Do katalogu organów bezpieczeństwa państwa dodał wprost Akademię Spraw Wewnętrznych, zrezygnował zaś z dodania do niego WSO w Legionowie. Rozprawę przed Sądem Okręgowym w Warszawie obserwował nie tylko przedstawiciel HFPC, ale również przedstawiciel the International Bar Association Human Rights Institute (IBAHRI) (Instytut Praw Człowieka Międzynarodowego Stowarzyszenia Adwokatów) adwokat amerykański Henry Horbaczewski. W raporcie opublikowanym w Internecie 1, wskazano, że zdaniem IBA sprawa prof. Wyrzykowskiego jest przykładem jednego z oskarżeń wysuwanych w stosunku do sędziów Trybunału Konstytucyjnego, które budzą wątpliwości co do tego czy ich głównym celem nie jest przypadkiem zdyskredytowanie członków TK. Z tych też względów IBA podjęła decyzję o wysłaniu swojego oficjalnego obserwa- 1 Pełny Raport w oryginalnej wersji językowej można znaleźć na stronie internetowej International Bar Association, pod adresem: tora do Polski, celem zbadania czy postępowanie przed sądem będzie zgodne z międzynarodowymi standardami rzetelnego procesu. W opinii obserwatora proces lustracyjny przed Sądem Okręgowym w Warszawie był procesem rzetelnym. Jego zdaniem sąd powinien być nawet pochwalony za rzetelność procedury. IBA odnotowało, że sprawy na podstawie ustawy lustracyjnej, są co do zasady wrażliwe z politycznego punktu widzenia. Tak jest szczególnie, jeśli sprawa dotyczy urzędującego sędziego TK. IBA jest zaniepokojone, że samo postawienie zarzutów tej natury w stosunku do urzędującego sędziego może mieć negatywny skutek dla niezależności sądownictwa oraz rządów prawa. W opinii IBA teoria retroaktywnej klasyfikacji (czy istniała współpraca ze służbami bezpieczeństwa) prezentowana w obserwowanej sprawie przez prokuratora daje szczególne pole do nadużyć, biorąc pod uwagę mocny wpływ organów bezpieczeństwa na życie w Polsce w czasach komunistycznych. Niemniej jednak, IBA wyraziło wiarę, że niezależność i profesjonalizm okazany przez sąd pierwszej instancji jest istotny dla ochrony praw i wolności jednostki oraz rządów prawa w Polsce. Ma on również potencjał, aby wywrzeć odstraszający wpływ dla wszczynania na podstawie ustawy lustracyjnej postępowań pozbawionych merytorycznego uzasadnienia (meritless prosecutions). IBA przyjęło orzeczenie z uznaniem mając nadzieję, że inne polskie sądy w podobnych sprawach przyjmą je za wzór postępowania. Orzeczenie sądu pierwszej instancji zaskarżone zostało przez prokuratora IPN. Orzeczeniem z dnia 14 maja 2010 r., sygn. akt II AKa 108/10/L, Sąd Apelacyjny w Warszawie utrzymał w mocy orzeczenie sądu pierwszej instancji. Sąd ponownie nie zgodził się na forsowaną przez Prokuraturę IPN wykładnią ustawy lustracyjnej. Sąd Apelacyjny podkreślił, że ustawa lustracyjna nie wskazuje ani wprost, ani pośrednio na Wyższą Szkołę Oficerską MSW w Legionowie jako organ bezpieczeństwa państwa. Zdaniem Sądu Apelacyjnego szkoła nie spełnia żadnego z warunków koniecznych do uznania jej za organ bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy lustracyjnej. Oznacza to, że fakt pracy w niej nie podlega ujawnieniu w oświadczeniu lustracyjnym. Nie ma tym samym wątpliwości, że prof. Wyrzykowski nie jest kłamcą lustracyjnym. Sąd Apelacyjny zauważył, że próba ze strony ustawodawcy jasnego wyłożenia w ustawie lustracyjnej katalogu organów bezpieczeństwa państwa jest tylko częściowo udana. Odnosi się to zwłaszcza do pojęcia Służba Bezpieczeństwa i pojęć jednostki centralne i jednostki terenowe Służby Bezpieczeństwa. Tymczasem adresat normy prawnej powinien mieć jasność, czego norma dotyczy i jak ją interpretować. Jeśli chodzi o wykładnię pojęcia organy bezpieczeństwa państwa, zastosowanie znaleźć może jedynie wykładnia językowa. Innego rodzaju techniki interpretacyjne nie powinny być do niego stosowane. Ustawa lustracyjna adresowana jest bowiem do szerokiego kręgu adresatów. Jeśli ustawy nie czyta osoba doskonale zorientowana w strukturze organów bezpieczeństwa nie jest ona w stanie stwierdzić czym jest instytucja centralna SB. Sąd podkreślił, że niedopusz- Orzeczenie Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 14 grudnia 2009 r., sygn. akt XVIII K 258/09 Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 maja 2010 r., sygn. akt II AKa 108/10/L, wydany w następującym składzie: Jarosław Góral (przewodniczący), Rafał Kaniok, Zbigniew Puszkarski (sprawozdawca) BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ

3 czalne jest dekodowanie treści norm prawnych na podstawie aktów niejawnych lub niedostępnych. Przestrzegał przed tym już Sąd Najwyższy w uchwale z 20 czerwca 2000 r., sygn. I KZP 15/00, a w sposób rozwinięty i stanowczy wykluczył taką sytuację Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07. Trybunał podkreślił, że tajne akty nie mogą mieć waloru obowiązującego prawa, mogą one stanowić wyłącznie przedmiot badań naukowych. Orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Warszawie jest kolejnym wyrazem braku akceptacji dla stosowania rozszerzającej wykładni przepisów ustawy lustracyjnej. Wcześniej Sąd Apelacyjny w Gdańsku utrzymując w mocy orzeczenie Sądu Okręgowego w Bydgoszczy uznał, że oświadczenie lustracyjne posła Mariana Filara, profesora prawa karnego, który również wykładał w WSO w Legionowie jest zgodne z prawdą. Poseł Filar również nie ujawnił tego faktu w swoim oświadczeniu. Sąd Apelacyjny w Warszawie w sprawie prof. Wyrzykowskiego poszedł w uzasadnieniu orzeczenia jednak dalej niż Sąd Apelacyjny w Gdańsku, nie podzielił bowiem oceny sądu gdańskiego, iż Wyższa Szkoła Oficerska w Legionowie była instytucją centralną Służby Bezpieczeństwa MSW. Postępowanie lustracyjne względem sędziego TK prof. Wyrzykowskiego wzbudziło wiele kontrowersji. 25 dziekanów oraz prodziekanów wydziałów prawa w całej Polsce, a następnie Komitet Nauk Prawnych PAN zaprotestowało przeciwko stosowaniu przez IPN niedopuszczalnych metod w celu oskarżenia o kłamstwo lustracyjne. Ponadto zwrócono uwagę na niejasną sytuację sędziów Trybunału Konstytucyjnego oraz tworzenie przez IPN atmosfery podejrzliwości i zastraszenia wobec sędziów Trybunału. IPN sprawdzając zgodność z prawdą oświadczeń lustracyjnych teoretycznie działa w granicach prawa. Jednakże nie ma żadnego terminu, w którym owo sprawdzanie miałoby się zakończyć. IPN na swojej stronie internetowej udostępnia zaś informacje o trwających względem niektórych sędziów TK postępowaniach lustracyjnych. W związku z publikacjami prasowymi na ten temat, Prezes Trybunału Konstytucyjnego, Bohdan Zdziennicki, dnia 9 listopada 2009 r. wystosował do Prezesa IPN list z prośbą o wyjaśnienie podstaw prawnych zamieszczania informacji o rzekomej lustracji sędziów TK na stronie internetowej IPN. Prezes TK podkreśla w nim, że ustawa lustracyjna przez postępowanie lustracyjne rozumie tylko postępowanie lustracyjne przed sądem. Tymczasem z informacji zamieszczanych na stronie internetowej IPN wynika szersze rozumienie tego pojęcia, zgodnie z którym zaliczają się do niego również czynności IPN o charakterze wewnętrznym. W ocenie Prezesa TK prowadzi to do podważenia wiarygodności Trybunału Konstytucyjnego w oczach opinii publicznej ze względu na łatwość, z jaką porzucana bywa zasada domniemania niewinności. Nie podważając uprawnień Prokuratury IPN do kwestionowania zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych należy wyrazić nadzieję, że będzie ona to czyniła z większą ostrożnością oraz dbałością o przestrzeganie podstawowych zasad prawa. Zwłaszcza zakazu stosowania rozszerzającej wykładni przepisów stanowiących podstawę odpowiedzialności o quasi-karnym charakter. Należy zwrócić uwagę, że zarówno postępowanie lustracyjne prof. Wyrzykowskiego, jak i atmosfera wokół lustracji sędziów Trybunału Konstytucyjnego wpływa negatywnie na autorytet zarówno samego sędziego, jak i całego Trybunału Konstytucyjnego. Paweł W. Osik, Wojciech Klicki Kwestia immunitetu formalnego w sprawach lustracyjnych problem dotychczas niedostrzegany Sprawa prof. Mirosława Wyrzy kowskiego, sędziego Trybunału Konstytucyjnego uświadomiła istnienie problemu, na który nikt wcześniej nie zwracał uwagi, ani pod rządami ustawy lustracyjnej z 1997 r., ani tej z 2006 r. Chodzi mianowicie o problem stosowania w postępowaniu lustracyjnym przepisów o immunitecie formalnym, w szczególności w stosunku do osób, którym immunitet przyznaje Konstytucja RP. W kwestii tej dobitne stanowisko zajął dopiero Trybunał Konstytucyjny w uchwale Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Trybunału Konstytucyjnego z dnia 13 lipca 2010 r. Wuchwale Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK wskazało, że: W świetle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, w związku z przepisami (...)[ustawy lustracyjnej z 2006 r.], a w szczególności art. 19 i art. 21 tej ustawy: określona w powołanej wyżej ustawie odpowiedzialność osób zobowiązanych do złożenia oświadczenia, o którym mowa w art. 7 ust. 1 tej ustawy jest odpowiedzialnością karną w rozumieniu art. 42 Konstytucji RP. Jednocześnie w uchwale podkreślone zostało, że: Zgodę na pociągnięcie sędziego Trybunału Konstytucyjnego do odpowiedzialności określonej przepisami ustawy (...) [lustracyjnej z 2006 r.] wyraża na podstawie art. 196 Konstytucji RP i art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (...) Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego. Zagadnienie jest o tyle istotne, że cały szereg osób sprawujących funkcje publiczne chronionych jest przez immunitet, poczynając od sędziów i prokuratorów, przez posłów i senatorów, kończąc na przykład na Rzeczniku Praw Obywatelskich. Do tej pory nikt w praktyce nie zwracał uwagi na kwestie związane z immunitetem. De facto w praktyce przyjmowano domniemanie, że ze względu na charakter odpowiedzialności lustracyjnej oraz krąg podmiotów jej podlegających immunitet nie znajduje zastosowania w sprawach lustracyjnych. Na gruncie ustawy z 1997 r. z powodzeniem prowadzono szereg postępowań lustracyjnych wobec sędziów, czy posłów, bez uprzedniego uchylania im immunitetu. Problem stał się widoczny i palący dopiero w momencie, gdy w związku z określoną polityką inicjowania postępowań lustracyjnych okazało się, że również w postępowaniu lustracyjnym immunitet powinien pełnić swoją funkcję, chroniąc osoby sprawujące najistotniejsze w państwie stanowiska publiczne przed próbami wywierania na nie wpływu, czy wręcz nacisku poprzez wszczynanie postępowań, a jednocześnie chroniąc powagę i autorytet piastowanych przez nie urzędów i reprezentowanych instytucji. 3 PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

4 4 Sytuacja o wiele bardziej jednoznaczna wydaje się być w odniesieniu do osób, którym immunitet przyznaje sama Konstytucja posłowie (art. 105 ust. 2), senatorowie (art. 105 ust. 2 w zw. z art. 108), sędziowie (art. 181), sędziowie Trybunału Konstytucyjnego (art. 196) oraz członkowie Trybunału Stanu (art. 200), Prezes Najwyższej Izby Kontroli (art. 206), Rzecznik Praw Obywatelskich (art. 211). Tutaj nie powinno być wątpliwości, że Konstytucja posługując się pojęciem odpowiedzialność karna w różnych swoich przepisach, m.in. art. 42, nadaje za każdym razem temu pojęciu jednakową treść. Jest ona ujmowana znacznie szerzej niż odpowiedzialność karna na gruncie Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego, gdzie sxc rozumiana jest ona jedynie jako odpowiedzialność za popełnienie przestępstwa. W ujęciu konstytucyjnym odpowiedzialnością karną jest każdy rodzaj odpowiedzialności o charakterze represyjnym, czy penalnym (wyrok TK z dnia 28 listopada 2007 r., sygn. K 39/07). Jednocześnie TK wielokrotnie wskazywał w swym orzecznictwie, że pojęcia konstytucyjne nie mogą być interpretowane przez pryzmat pojęć, jakimi posługują się akty o charakterze ustawowym. Na penalny charakter ustawy lustracyjnej z 2006 r. TK wskazał w wyroku z dnia 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07. W kwestii charakteru odpowiedzialności lustracyjnej wypowiadał się także Europejski Trybunał Praw Człowieka, uznając w decyzji z dnia 30 maja 2006 r. o dopuszczalności skargi w sprawie Matyjek przeciwko Polsce (skarga nr 38184/03), że sprawa lustracyjna jest sprawą karną w rozumieniu art. 6 ust. 1 i ust. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Z całą pewnością odnotować należy również pewne różnice w odpowiedzialności lustracyjnej w ujęciu przyjętym na gruncie ustawy lustracyjnej z 1997 r. od tej opartej na ustawie z 2006 r. Przede wszystkim chodzi o charakter sankcji za złożenie niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego. Na gruncie ustawy z 1997 r. orzeczenie sądu lustracyjnego miało charakter jedynie deklaratywny, rozstrzygało w kwestii prawdziwości oświadczenia lustracyjnego. Sankcja następowała natomiast z mocy samego prawa i każdorazowo przyjmowała taki sam wymiar. Na gruncie ustawy lustracyjnej z 2006 r. sankcja za złożenie oświadczenia lustracyjnego z jednej strony straciła charakter sankcji bezwzględnie oznaczonej, z drugiej natomiast, straciła charakter sankcji następującej z mocy prawa, a jednocześnie została ona także inaczej określona. Obecnie to sąd lustracyjny dokonuje wymiaru sankcji, dysponując w tym zakresie widełkami od 3 do 10 lat zakazu sprawowania funkcji publicznych oraz pozbawienia biernego prawa wyborczego na funkcje obsadzane w drodze wyborów powszechnych. Na jakościową różnicę między postępowaniem lustracyjnym uregulowanym w ustawie lustracyjnej z 1997 r. a tym uregulowanym w ustawie z 2006 r. uwagę zwrócił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07. Trybunał wskazał, iż trzeba mieć na uwadze, że poprzednio obowiązująca ustawa lustracyjna z 1997 r. kładła nacisk na prawdziwość samego oświadczenia lustracyjnego, abstrahując od okoliczności podjęcia współpracy oraz jej przebiegu. Sam fakt pracy, służby czy współpracy nie był przez nią wprost piętnowany, a naganność tego rodzaju związków z organami bezpieczeństwa państwa była rekonstruowana niejako na marginesie treści normatywnej ustawy. Ustawa obecnie obowiązująca zrywa z tą swego rodzaju hipokryzją, nazywając rzecz po imieniu, przede wszystkim poprzez treść preambuły do ustawy. [ ] [P]rzesunięcie punktu ciężkości z badania jedynie prawdziwości oświadczenia lustracyjnego na merytoryczną stronę współpracy wiązać się musi z możliwością niuansowania skutków tej współpracy, a co za tym idzie także z różnicowaniem okresu, na jaki sąd orzeknie utratę wybieralności. Zagadnienie stosowania immunitetu w postępowaniu lustracyjnym, na które zwrócił uwagę Trybunał Konstytucyjny, znalazło już odzwierciedlenie w orzecznictwie sądów lustracyjnych. Jedną z takich spraw stanowi wznowione po wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 28 kwietnia 2009 r. w sprawie Rasmussen przeciwko Polsce (skarga nr 38886/05) postępowanie lustracyjne w sprawie sędzi Alicji Rasmussen. Na mocy orzeczenia z dnia 22 grudnia 2010 r., sygn. akt III K 217/09, Sąd Okręgowy w Szczecinie umorzył postępowanie lustracyjne ze względu na brak wymaganego zezwolenia na ściganie. Ponadto do Sądu Najwyższego skierowane zostały już w tym przedmiocie pytania prawne np. sprawa o sygn. I KZP 31/10 w odniesieniu do prokuratora. Paweł W. Osik BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ

5 Zasady dostępu do dokumentów organów bezpieczeństwa państwa 3 lata stosowania niekonstytucyjnych przepisów Problem zasad udostępniania dokumentów komunistycznych organów bezpieczeństwa państwa osobom, których one dotyczą oraz praktyki przyjętej w tym zakresie przez organy IPN po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07, stanowił jedno z najważniejszych zagadnień, z jakimi przyszło się zmierzyć Programowi Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością. Ostateczne rozwiązanie problemu przyniósł wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 20 października 2010 r., sygn. P 37/09, wydany na skutek pytań prawnych Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie. TK orzekł o niekonstytucyjności przepisów pomimo tego, że z dniem 27 maja 2010 r. zostały one uchylone nowelizacją ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej z dnia 18 marca 2010 r. Pytania prawne sądów administracyjnych Pytania prawne, z jakimi wystąpiły Naczelny Sąd Administracyjny postanowieniem z dnia 13 sierpnia 2009 r., sygn. akt I OSK 336/09 oraz Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 9 lipca 2009 r., sygn. akt II SA/Wa 1788/08 pojawiły się w związku ze skargami na decyzje organów IPN wnoszonymi przez osoby, którym odmówiono udostępnienia dotyczących je dokumentów. Obydwa sądy pytały o konstytucyjność przepisu o charakterze materialnoprawnym. Naczelny Sąd Administracyjny odniósł się dodatkowo do przepisów o charakterze proceduralnym. Przede wszystkim sądy zakwestionowały konstytucyjność art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy o IPN. Stosownie do zakwestionowanego przepisu, odmowa uwzględnienia wniosku o udostępnienie dotyczących wnioskodawcy dokumentów, z których treści wynika, że: był on traktowany przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, zobowiązał się on do dostarczania informacji organowi bezpieczeństwa państwa lub świadczenia takiemu organowi jakiejkolwiek pomocy w działaniach operacyjnych, bądź realizował on zadania zlecone przez organ bezpieczeństwa państwa, a w szczególności dostarczał temu organowi informacji następuje w drodze decyzji administracyjnej. Zarówno sądy występujące z pytaniami prawnymi, jak i sam TK w swoim orzeczeniu odnosiły się do okoliczności, iż przepis art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy powtarza przesłanki odmowy udostępnienia dokumentów określone niegdyś w art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN, który został jednak uznany za niekonstytucyjny wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07. Przepisy są tożsame w brzmieniu i wyrażają tę samą normę prawną, przy czym ustawodawca nadał art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy charakter materialnoprawny, art. 31 ust. 1 pkt 2 natomiast charakter przepisu proceduralnego, który wskazując na formę władczego rozstrzygnięcia o odmowie udostępnienia dokumentów, powtarza jednak materialne przesłanki takiej odmowy, które uznano za niekonstytucyjne. Mimo orzeczenia TK Instytut Pamięci Narodowej odmawiał udostępnienia dokumentów powołując się na zaskarżony w niniejszej sprawie proceduralny przepis art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy o IPN, nadając mu treść materialnoprawną. Helsińska Fundacja Praw Człowieka określała taką sytuację omijaniem przez IPN wyroku Trybunału Konstytucyjnego i stosowaniem niekonstytucyjnej normy prawnej. Z faktu istnienia takiej sytuacji sądy administracyjne wywiodły zarzut naruszenia art. 2 Konstytucji, wyrażającego zasadę demokratycznego państwa prawnego i wynikającą z niej zasadę prawidłowej legislacji, której elementem jest wymóg określoności prawa, a tym samym zasadę zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa. Niezależnie od powyższego, w ocenie sądów przepis narusza konstytucyjne prawo dostępu każdego do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych (art. 51 ust. 3 Konstytucji), co w konsekwencji prowadzi również do pozbawienia prawa żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą (art. 51 ust. 4 Konstytucji). Odmowa udostępnienia dokumentów skutkuje jednoczesnym naruszeniem prawa do ochrony prawnej życia prywatnego, jak również czci i dobrego imienia (art. 47 Konstytucji). Osoby zainteresowane nie mają możliwości skutecznej ich obrony ani w postępowaniu przed IPN, ani przed sądem administracyjnym. Udaremnienie dostępu do dokumentów, narusza ponadto granice wyznaczone zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji) oraz zasadą równości i niedyskryminacji (art. 32 ust. 1 Konstytucji). W zakresie przepisów o charakterze czysto proceduralnym, NSA zakwestionował zgodność art. 31 ust. 2 oraz art. 32 ust. 2 ustawy o IPN, wprowadzających możliwość ograniczenia lub odstąpienia od sporządzenia uzasadnienia faktycznego decyzji odmawiającej udostępnienia dokumentów oraz decyzji wydanej w postępowaniu odwoławczym, w zakresie, w jakim udostępnienie informacji wnioskodawcy uniemożliwia realizację ustawy lustracyjnej. Sąd zarzucił im niezgodność z zasadą dwuinstancyjności (art. 78 Konstytucji), zasadą proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji) oraz zasadą demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji), przepis jest bowiem niejasny i ma charakter blankietowy, gdyż nie precyzuje dostatecznie przesłanki ograniczającej prawo do uzyskania uzasadnienia. Kolejnym zakwestionowanym przepisem jest art. 32 ust. 4 ustawy, wprowadzający zasadę, że rozpoznanie przez sąd administracyjny skargi na decyzję Prezesa IPN w przedmiocie odmowy udostępnienia dokumentów następuje na posiedzeniu niejawnym, jako naruszający w sposób nieproporcjonalny prawo do jawnego rozpoznania sprawy (art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji). W ocenie NSA art. 32 ust. 5 ustawy o IPN, który wyłącza stosowanie art ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, a przez to możliwość wysłuchania przez sąd stron postępowania, przedstawienia przez nie argumentów, wniosków, wskazywania podstaw prawnych i faktycznych żądań, ogranicza zasadę kontradyktoryjności postępowania sądowoadministracyjnego w sprawach skarg na decyzje IPN i stanowi nieproporcjo- 5 PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

6 6 Instytut Pamięci Narodowej nalne ograniczenie prawa do sądu (art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji). NSA zakwestionował ponadto art. 32 ust. 6 ustawy, stanowiący, że wyrok wydany na posiedzeniu niejawnym uzasadnia się tylko w przypadku uwzględnienia skargi, natomiast odpis wyroku wraz z uzasadnieniem doręcza się tylko Prezesowi IPN, a skarżącemu jedynie odpis wyroku (jego sentencję). W takiej sytuacji skarżący, niezależnie od wyniku sprawy, nie ma możliwości poznania motywów, jakimi kierował się sąd. Przepis narusza w ocenie NSA prawo do rzetelnej procedury, a tym samym prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji), prawo do zaskarżenia wyroku pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji), jak również zasadę równości (art. 32 ust. 1 Konstytucji), kształtuje bowiem w nierówny sposób pozycję procesową stron postępowania sądowoadministracyjnego. Przy czym trudno jest ustalić, jakie dobro ma chronić przyjęte ograniczenie i czy zostały zachowane konstytucyjne przesłanki zawarte w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Ostatni z zaskarżonych przepisów stanowi art. 32 ust. 8 ustawy, który do skargi kasacyjnej od wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego wnoszonej do Naczelnego Sądu Administracyjnego nakazuje odpowiednie stosowanie ust Oznacza to, że wskazane wyżej uregulowania są wspólne dla postępowania przed WSA i NSA. Dlatego też przepis ten również narusza w nieproporcjonalny sposób zasadę równości oraz prawo do sądu (art. 32 ust. 1 i art. 45 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji). Wyrok Trybunału Konstytucyjnego Co prawda zanim Trybunał Konstytucyjny wydał wyrok w sprawie w życie weszła ustawa nowelizująca z 18 marca 2010 r., która uchyliła zaskarżone przepisy ustawy o IPN. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę, że sąd administracyjny bada zgodność decyzji administracyjnych z prawem obowiązującym w dniu ich wydania, TK nie umarzał postępowania, uznając, że zbadanie konstytucyjności zakwestionowanych przepisów pozostaje istotne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw osób będących skarżącymi w postępowaniach przed pytającymi sądami. W wyroku z 20 października 2010 r., sygn. P 37/09 TK orzekł o niezgodności wszystkich zaskarżonych przepisów ustawy o IPN ze wskazanymi w pytaniach prawnych wzorcami kontroli konstytucyjnej. Odnosząc się w uzasadnieniu wyroku do zarzutu niekonstytucyjności art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy o IPN, TK wskazał, iż gwarantowane w ustawie o IPN prawo dostępu jednostki do dotyczących jej dokumentów archiwalnych realizuje konstytucyjne prawo podmiotowe dostępu do dotyczących jej dokumentów i zbiorów danych (art. 51 ust. 3 Konstytucji). TK wskazał, że przepis ma charakter proceduralny, określając, że odmowa uwzględnienia wniosku o udostępnienie dokumentów następuje w formie decyzji administracyjnej. Jednocześnie przepis ten przywołuje jednak przesłanki tej odmowy, które odpowiadają przesłankom materialnym zawartym w uznanym przez TK w wyroku z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07, za niezgodny z Konstytucją art. 30 ust. 2 pkt 2 ustawy o IPN. W konsekwencji, jak wskazały pytające sądy, pomimo swojego proceduralnego charakteru art. 31 ust. 1 pkt 2 stanowi w praktyce materialnoprawną podstawę decyzji o odmowie udostępnienia dokumentów. W ocenie TK: ograniczenie dostępu do dokumentów powoduje nieuprawnione wkroczenie w autonomię informacyjną jednostki, ograniczenie środków, na podstawie których mogłaby realizować konstytucyjnie gwarantowane prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą. A to z kolei jest równoznaczne z naruszeniem art. 51 ust. 4 Konstytucji i korespondującego z nim art. 47 Konstytucji, wyrażającego ochronę prawa do prywatności. Jednocześnie ograniczenie to jest nadmierne i nieproporcjonalne (art. 31 ust. 3 Konstytucji), ponieważ naruszona zostaje istota wolności i praw, o których mowa w art. 51 ust. 4 i art. 47 Konstytucji. Analizując zarzut naruszenia zasady państwa prawnego (art. 2 Konstytucji), z której wynika obowiązek poprawnej legislacji, funkcjonalnie związany z zasadami pewności i bezpieczeństwa prawnego oraz ochrony zaufania do państwa i prawa, TK wskazał, iż szczególne znaczenie odgrywają one w zakresie ingerencji w sferę konstytucyjnych praw i obowiązków. Niejasne lub nieprecyzyjne sformułowanie przepisu prawnego rodzi niepewność jego adresatów co do treści praw i obowiązków, zwłaszcza gdy stwarza dla organów stosujących przepis nazbyt dużą swobodę (a nawet dowolność) interpretacji. Prowadzić może ona do wcielania się przez organy w rolę prawodawcy. Trybunał stwierdził, że sposób sformułowania zakwestionowanego przepi- BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ

7 7 su jest w takim stopniu niejasny i nieprecyzyjny, iż w konsekwencji, w praktyce jego stosowania, doszło do naruszenia wymogów poprawnej legislacji, a co za tym idzie art. 2 Konstytucji RP. Następnie TK przeszedł do analizy przepisów o charakterze proceduralnym, regulujących tryb udostępniania dokumentów przez IPN oraz sądowej kontroli decyzji jego organów. W odniesieniu do art. 31 ust. 2 zdanie 2 i art. 32 ust. 2 ustawy o IPN, przewidujących możliwość ograniczenia lub odstąpienia od uzasadnienia faktycznego decyzji o odmowie udostępnienia dokumentów i decyzji wydanej na skutek postępowania odwoławczego, TK podzielił stanowisko NSA, że brak uzasadnienia decyzji powoduje, że strona postępowania, która chce skorzystać z prawa do jej zaskarżenia, pozbawiona zostaje rzeczywistej możliwości obrony swoich praw. Wykonanie prawa do zaskarżenia staje się pozorne i iluzoryczne. Na skutek odwołania od decyzji, która nie zwiera ustaleń faktycznych, organ drugiej instancji musi dokonać ustaleń własnych. Jednocześnie brak uzasadnienia faktycznego decyzji organu drugiej instancji powoduje, że strona nie ma możliwości stwierdzenia, czy rzeczywiście nastąpiła weryfikacja zaskarżonej przez nią decyzji organu pierwszej instancji. Uzasadnienie stanowi niezbędny element prawa zaskarżenia decyzji administracyjnej. Jego naruszenie prowadzi do naruszenia art. 78 Konstytucji. Choć możliwe są wyjątki od tej zasady, to muszą one czynić zadość zasadzie proporcjonalności i nie mogą naruszać istoty prawa (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Tymczasem, z powodu niejasnego i nieprecyzyjnego sformułowania przesłanek ograniczenia uzasadnienia nie jest możliwe ustalenie, czy ograniczenie prawa do uzasadnienia decyzji, a przez to ograniczenie prawa do jej zaskarżenia, jest proporcjonalne do wartości, która miała być chroniona. Analizując konstytucyjność art. 32 ust. 4 ustawy, wprowadzającego zasadę rozpoznawania przez sąd administracyjny skargi na decyzję Prezesa IPN o odmowie udostępnienia dokumentów na posiedzeniu niejawnym, TK podzielił pogląd NSA, iż w takiej sytuacji jawność postępowania zostaje wyłączona nie tylko dla publiczności, ale przede wszystkim dla stron postępowania. W konsekwencji dochodzi do naruszenia sprawiedliwości proceduralnej, która należy do istoty konstytucyjnego prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Prawo do sądu bez zachowania standardu rzetelności postępowania byłoby prawem fasadowym. Wśród fundamentalnych standardów sprawiedliwości proceduralnej szczególną rolę odgrywa wymóg zapewnienia stronom prawa do wysłuchania, jako uprawnienia umożliwiającego stronie skuteczną obronę słusznych interesów w postępowaniu sądowym. TK przyznał jednocześnie, że jeżeli żaden z dokumentów nie ma charakteru tajnego i może być udostępniany innym osobom niż ta, której one dotyczą badaczom naukowym i dziennikarzom to trudno jest wskazać, jaka wartość lub jakie dobra mają być chronione przez ograniczenie jawności postępowania. Dlatego też doszło w tym zakresie również do naruszenia zasady proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Badając art. 32 ust. 5 ustawy, wyłączający stosowanie art ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi w postępowaniu w sprawie skarg na decyzje Prezesa IPN, TK wskazał, że jednym z elementów prawa do sądu i sprawiedliwości proceduralnej wyznaczającej granice swobody regulacyjnej prawodawcy jest uprawnienie strony do przedstawienia argumentów, wniosków, dowodów, podstaw faktycznych i prawnych, formułowania żądań oraz możliwości polemizowania ze stroną przeciwną. Zgodnie z wymogami rzetelnego procesu, uczestnicy postępowania muszą mieć realną możliwość przedstawienia swych racji, a sąd ma obowiązek je rozważyć. Uprawnienie to przekłada się na skuteczność ochrony praw w postępowaniu sądowym i pozwala na utrzymanie zasady kontradyktoryjności. TK uznał, iż skoro nie znalazł podstaw do uznania wyłączenia jawności postępowania przed sądem administracyjnym za konstytucyjnie dopuszczalne, to nie znajduje również podstaw do uznania za zgodne z prawem do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji) ograniczenia wynikającego z art. 32 ust. 5 ustawy. Zwłaszcza w sytuacji, gdy ograniczenie to nie znajduje oparcia w art. 31 ust. 3 Konstytucji, nie jest bowiem możliwe ustalenie, jakie dobro ma być nim chronione. Dalej, odnosząc się do art. 32 ust. 6 ustawy o IPN, TK stwierdził, że zawarte w nim ograniczenie, przyznające prawo do uzyskania uzasadnienia wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego, niezależnie od jego rodzaju, tylko jednej stronie postępowania Prezesowi IPN nie spełnia wymogów równości broni. Przeciwnie, jedna ze stron jest na pozycji uprzywilejowanej względem drugiej. Uprzywilejowanie to jest skumulowane i widoczne już na etapie postępowania przed organem administracji publicznej, następnie postępowania przed sądem administracyjnym, aż do złożenia skargi kasacyjnej do NSA. Brak uzasadnienia wyroku powoduje, że zrealizowanie prawa do jego zaskarżenia staje się pozorne. Nie pozwala ono na dokonanie oceny prawidłowości poczynionych przez sąd ustaleń i wyciągniętych wniosków oraz podjęcie rzeczywistej polemiki. Uzasadnienie wyroku sądu stanowi dla skarżącego jedyne źródło informacji o motywach, zarówno prawnych, jak i faktycznych, które przesądziły o wydaniu przez sąd określonego rozstrzygnięcia. Jest ono decydującym komponentem konstytucyjnego prawa jednostki do rzetelnego sądu. TK ocenił, że wprowadzone ograniczenie nie jest niezbędne dla realizacji którejkolwiek z wartości wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji, tak więc nie spełnia wymogu proporcjonalności. Badając natomiast zarzut naruszenia przez art. 32 ust. 6 ustawy zasady równości wobec prawa (art. 32 ust. 1 Konstytucji), TK uznał, że jego naruszenie ściśle wiąże się ze stwierdzonym wyżej naruszeniem prawa do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji). Wyłączenie, bądź ograniczenie rodzaju i zakres środków obrony praw i interesów jednej tylko strony postępowania, a jednocześnie uprzywilejowanie drugiej wprowadziło istotne zróżnicowanie w zakresie konstytucyjnego prawa do sądu. TK stwierdził jednocześnie, że brak jest przekonujących podstaw do różnicowania stron postępowania. Ostatni z badanych przepisów stanowił art. 32 ust. 8 ustawy o IPN, regulujący tryb postępowania przed NSA w sprawie skargi kasacyjnej od wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego. TK ocenił, że również w warunkach rozpo- Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 października 2010 r., sygn. P 37/09, wydany w pełnym składzie (miejsce publikacji: OTK Z.U. 2010/8A/79; Dz.U. z dnia 29 października 2010 r. Nr 201, poz. 1335) Pytania prawne inicjujące postępowanie przed Trybunałem Konstytucyjnym: Postanowienie Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 13 sierpnia 2009 r., sygn. akt I OSK 336/09 Postanowienie Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 9 lipca 2009 r., sygn. akt II SA/Wa 1788/08 PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

8 8 znawania skargi kasacyjnej przez NSA konstytucyjnego usprawiedliwienia nie znajduje ograniczenie jawności postępowania, jak również prawa do wysłuchania strony oraz do uzyskania uzasadnienia wyroku. Ograniczenia te naruszają zarówno prawo do sądu, jak i prawo do sprawiedliwości proceduralnej, o których mowa w art. 45 ust. 1 Konstytucji. Jednocześnie nie wiadomo jakiemu celowi mają one służyć, dlatego też naruszają również zasadę proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji). W sytuacji uprzywilejowania pozycji organu zachwiana zostaje zasada równości broni, co powoduje nieuzasadnioną nierówność stron postępowania, naruszającą art. 32 ust. 1 Konstytucji. Zakwestionowane w pytaniach prawnych oraz wyroku Trybunału Konstytucyjnego przepisy ustawy o IPN obowiązywały do 26 maja 2010 r. Nowelizacja przepisów dokonana na mocy ustawy z dnia 18 marca 2010 r. pozostaje w zgodzie z ustaleniami dokonanymi przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 20 października 2010 r., sygn. P 37/09. Jak ocenił TK, nowelizacja wyeliminowała dotychczasowy art. 31 ust. 1 pkt 2 i wprowadziła pro futuro, zgodny z obecnym rozstrzygnięciem, stan prawny sankcjonujący dostęp każdego do kopii dokumentów pozostających w dyspozycji Instytutu Pamięci Narodowej. TK odnotował ponadto argumentację podniesioną w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej. Stosownie do której: «Praktyka działania IPN pogłębiła jeszcze ten problem [ograniczenia prawa do obrony oskarżonych o współpracę z organami bezpieczeństwa] przez przyjęcie rozszerzających i arbitralnych kryteriów odmowy dostępu do dokumentów. Proponowane rozwiązanie udostępnia więc dokumenty wszystkim zainteresowanym i uwalnia IPN od obowiązku orzekania, który dokument można udostępnić i komu, a który nie. Przedkładany projekt stanowi w tym zakresie również wykonanie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego ( ). Wejście w życie projektowanych zmian spowoduje pozytywne skutki prawne, ponieważ przyczyni się do pełniejszej realizacji praw obywatelskich» (druk sejmowy nr 2625, VI kadencja).jednocześnie TK wskazał, że wyrok w rozpatrywanej sprawie spełnia powyższe oczekiwania. Problemem pozostaje jednak powtórzenie przez nowelizację, w zakresie przepisów dotyczących postępowania przed sądami administracyjnymi, reguł uznanych następnie przez TK w omawianym wyroku za niekonstytucyjne. W konsekwencji wyroku TK i wyeliminowania niekonstytucyjnych przepisów sądy administracyjne będą musiały podjąć postępowania w sprawie skarg na decyzje Prezesa IPN o odmowie dostępu do dokumentów, które zostały zawieszone w związku z pytaniami prawnymi sądów do Trybunału. Sądy te będą następnie uchylały zaskarżone decyzje, jako oparte na niekonstytucyjnych przepisach. Natomiast wnioski o udostępnienie dokumentów rozpoznawane będą następnie przez IPN na podstawie znowelizowanych już zasad. Ubolewać można jedynie nad sytuacją, w której przez trzy lata, mimo wyroku TK z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07, organy IPN z powodzeniem wydawały decyzje administracyjne na podstawie niekonstytucyjnych norm prawnych, a zainteresowane osoby nie mogły na ich skutek uzyskać dostępu do dotyczących je archiwalnych dokumentów komunistycznych organów bezpieczeństwa. Zwłaszcza, gdy niektóre z tych osób pierwsze wnioski o udostępnienie dokumentów złożyły jeszcze w stanie prawnym, w którym istniała instytucja statusu pokrzywdzonego, tj. przed poprzednią istotną nowelizacją ustawy o IPN, która weszła w życie 15 marca 2007 r. Paweł W. Osik, Wojciech Klicki Informacje statystyczne o ilości decyzji IPN o odmowie udostępnienia dokumentów Helsińska Fundacja Praw Człowieka przez ponad półtora roku nie była w stanie uzyskać od Instytutu Pamięci Narodowej informacji statystycznych na temat ilości decyzji o odmowie udostępnienia zainteresowanym dotyczących ich dokumentów komunistycznych organów bezpieczeństwa państwa wydanych przez organy IPN w 2007 i 2008 r. Sprawa prawomocnie zakończona została wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9 grudnia 2010 r., sygn. akt I OSK 1798/10, oddalającym skargę kasacyjną Prezesa IPN od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 13 lipca 2010 r., sygn. akt II SA/Wa 488/10, uwzględniającego skargę HFPC. Samo orzeczenie nie oznacza jednak jeszcze udostępnienia wnioskowanej informacji. Wnioskiem z 8 kwietnia 2009 r. HFPC zwróciła się do Prezesa IPN o udostępnienie informacji publicznej o ilości decyzji wydanych przez Prezesa IPN oraz Dyrektorów poszczególnych Oddziałów IPN o odmowie udostępnienia dokumentów na podstawie odpowiednio art. 31 ust. 1 pkt 1, art. 31 ust. 1 pkt 2 oraz jednocześnie na podstawie art. 31 ust. 1 pkt 1 oraz art. 31 ust. 1 pkt 2 ustawy o IPN. Prezes IPN odmawiając udostępnienia wnioskowanych informacji wskazywał, że żądana informacja jest informacją przetworzoną w rozumieniu ustawy o dostępie do informacji publicznej, a jednocześnie, za jej udostępnieniem nie przemawia szczególny interes publiczny. Organu nie przekonały argumenty HFPC, że celem wniosku jest zebranie informacji o skali zjawiska nieudostępniania zainteresowanym osobom dotyczących ich dokumentów archiwalnych komunistycznych organów bezpieczeństwa państwa. W tym dokumentów, które powinny być im udostępnione po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07. Fundacja wskazała, że uzyskane informacje zostaną wykorzystane między innymi na potrzeby przygotowania opinii amicus curiae dla Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie oraz Trybunału Konstytucyjnego. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie uwzględnił skargę HFPC na decyzję Prezesa IPN o odmowie udostępnienia informacji publicznej, a Naczelny Sąd Administracyjny oddalił skargę kasacyjną Prezesa IPN od wyroku WSA. W uzasadnieniu wyroku NSA wskazał, że znaczna część informacji, o które wnioskowaliśmy jest już obecnie w naszym posiadaniu, na skutek realizacji analogicznych wniosków o udostępnienie informacji publicznej skierowanych, po wydaniu zaskarżonego wyroku przez WSA w Warszawie, do dyrektorów poszczególnych oddziałów IPN. W znakomitej większości uznali oni wnioskowaną informację za informację prostą i udostępnili ją w ustawowym terminie. Odnosząc się do tego NSA BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ

9 wskazał, że: Taka sytuacja, że inna jest praktyka w oddziałach terenowych (podlegająca całkowitej akceptacji i realizująca cele ustawy o dostępie do informacji publicznej) a inna w organie centralnym powoduje naruszenie zasady pogłębiania zaufania do organów państwa oraz ich kultury prawnej (art. 8 Kpa) a przede wszystkim transparentności działania Instytutu Pamięci Narodowej. Należy przypomnieć, iż podstawowym zadaniem ustawy o dostępie do informacji publicznej jest organizacja systemu społecznej kontroli działalności organów administracji publicznej w taki sposób, aby obywatele mieli jak najszerszy dostęp do informacji posiadanych przez administrację publiczną. Jest to realizacja konstytucyjnej zasady demokratycznego państwa prawnego jak również zasady jawności działań administracji publicznej. Zatem postawa jaką prezentuje w niniejszym postępowaniu Prezes IPN jest nie do zaakceptowania, a już kwestia terminowości działania tego organu rażąco narusza art. 13 i art. 16 ustawy o dostępie do informacji publicznej, co zresztą było przedmiotem odrębnej skargi Fundacji, a także zasadę szybkości i ograniczonego formalizmu przewidzianą w art. 12 Kpa. Sąd ocenił, że informacje wnioskowane przez HFPC mają charakter informacji publicznej prostej, której udostępnienie nie podlega ograniczeniom. W sytuacji, w której organ administracji posiada w swoich zbiorach i rejestrach dane objęte wnioskiem, wykonanie prostych czynności technicznych w postaci zliczenia ilości wniosków i decyzji nie powoduje, że informacja taka uzyskuje walor informacji przetworzonej. W takiej sytuacji za zbędne sąd uznał odnoszenie się do kwestii istnienia szczególnie istotnego interesu publicznego w udostępnieniu informacji. Jednakże jeżeli zaistniałaby taka konieczność, w ocenie NSA organ nie powinien mieć żadnych wątpliwości, że w odniesieniu do HFPC przesłanka ta została spełniona. Sąd uznał, że biorąc pod uwagę cele statutowe HFPC oraz jej dotychczasową działalność w realizacji tych celów nie można mieć żadnych wątpliwości, że fotobase Gdyby w sprawie zaistniała konieczność wykazania przez Fundację, że uzyskanie informacji jest szczególnie istotne dla interesu publicznego to zdaniem NSA w składzie orzekającym w niniejszej sprawie Prezes IPN nie powinien mieć żadnych wątpliwości, że ta przesłanka jest spełniona w odniesieniu do HFPC. Już z samego statutu Fundacji wynika, iż jej celem jest propagowanie praw człowieka jako podstawy funkcjonowania państwa i społeczeństwa i we wniosku wskazano dla jakich celów są potrzebne Fundacji dane statystyczne. Dotychczasowa działalność Helsińskiej Fundacji w realizacji jej statutowych celów nie może nasuwać żadnych wątpliwości, iż jej działalność wpływa pozytywnie na funkcjonowanie określonych struktur publicznych w dziedzinie przestrzegania praw człowieka. (Z uzasadnienia wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9 grudnia 2010 r., sygn. akt I OSK 1798/10) wpływa ona pozytywnie na funkcjonowanie struktur publicznych w dziedzinie przestrzegania praw człowieka. Sąd odniósł się także do jednego z motywów nowelizacji ustawy o IPN, odnotowanych również przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 20 października 2010 r., sygn. P 37/09, związanego ze sposobem działania IPN i praktyką przyjmowania rozszerzających i arbitralnych kryteriów odmowy dostępu do dokumentów. Niestety od wystąpienia przez HFPC z wnioskiem o udostępnienie informacji publicznej do wydania wyroku przez NSA, prawomocnie kończącego postępowanie sądowoadministracyjne w sprawie, upłynęło ponad półtora roku. Działania podjęte przez IPN skutecznie uniemożliwiły zatem uzyskanie i wykorzystanie wnioskowanej informacji do zakładanego celu. W międzyczasie bowiem, z jednej strony sądy administracyjne wystąpiły z pytaniami prawnymi do Trybunału Konstytucyjnego, a Trybunał orzekł o niekonstytucyjności zaskarżonych przepisów, z drugiej natomiast, ustawodawca znowelizował ustawę o IPN, usuwając przepisy nakładające ograniczenia w dostępnie do dokumentów komunistycznych organów bezpieczeństwa dla osób, których one dotyczą. Paweł W. Osik Sprawa skargi Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka na decyzję nr 3/10 Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej z dnia 6 stycznia 2010 r. w przedmiocie odmowy udostępnienia informacji publicznej: wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 9 grudnia 2010 r., sygn. akt I OSK 1798/10 wyrok wraz z uzasadnieniem dostępny jest pod adresem: http: // 1798_10.pdf wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 13 lipca 2010 r., sygn. akt II SA/Wa 488/10 9 PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

10 10 Nowelizacja ustawy o IPN nowe zasady udostępniania dokumentów W dniu 27 maja 2010 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej, która obok zmian w strukturze organów Instytutu, w istotny, rewolucyjny wręcz, sposób zmieniła zasady udostępniania jednostkom przez IPN dotyczących je dokumentów komunistycznego organów bezpieczeństwa. Z ustawy usunięte zostały ograniczenia, które budziły wątpliwości co do zgodności z prawem do ochrony życia prywatnego (art. 47 Konstytucji) oraz zasadą autonomii informacyjnej jednostki, z której wynika m.in. prawo dostępu do dotyczących jej dokumentów (art. 51 ust. 3 Konstytucji). Projektodawca uzasadniając nowelizację ustawy wskazał, że: Praktyka działania IPN pogłębiła jeszcze ten problem [realizacji prawa do obrony oskarżonych o współpracę z organami bezpieczeństwa] przez przyjęcie rozszerzających i arbitralnych kryteriów odmowy dostępu do dokumentów. Proponowane rozwiązanie udostępnia więc dokumenty wszystkim zainteresowanym i uwalnia IPN od obowiązku orzekania, który dokument można udostępnić i komu, a który nie. Przedkładany projekt stanowi w tym zakresie również wykonanie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego [z dnia 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07]. W chwili obecnej każdy ma prawo wystąpić z wnioskiem do IPN o udostępnienie do wglądu dotyczących go dokumentów będących w zasobach Instytutu. Ustawa usunęła możliwość odmowy udostępnienia jednostce jakichkolwiek kategorii dokumentów, ale wprowadziła jednocześnie możliwość, a w niektórych sytuacjach obowiązek udostępnienia jedynie kopii materiałów. Kopie udostępniane są w sytuacji, gdy stan fizyczny zachowania dokumentów nie pozwala na ich udostępnienie, jeżeli o dostęp do tych samych dokumentów ubiega się jednocześnie wiele osób lub gdy IPN dysponuje wyłącznie kopiami tych dokumentów. Zasadą jest udostępnianie wszystkich dokumentów bez wydawania przez IPN żadnych dodatkowych rozstrzygnięć w tym przedmiocie. Szczególną kategorię dokumentów wciąż stanowią dokumenty wytworzone przez wnioskodawcę lub przy jego udziale w ramach czynności wykonywanych w związku z jego pracą lub służbą w organach bezpieczeństwa państwa albo w związku z czynnościami wykonywanymi w charakterze tajnego informatora lub pomocnika przy operacyjnym zdobywaniu informacji. W odniesieniu do tej kategorii obowiązują pewne szczególne reguły. Dokumenty takie co prawda podlegają już udostępnieniu, jednakże jedynie w kopiach. Z drugiej strony ich udostępnienie wymaga wydania decyzji administracyjnej stwierdzającej, że mają one taki właśnie szczególny charakter. Od decyzji o udostępnieniu kopii dokumentów tym trybie, wydawanej przez Dyrektora Oddziału IPN, przysługuje odwołanie do Prezesa IPN, a następnie skarga do sądu administracyjnego. Ustawa usunęła więc ograniczenia w dostępie zarówno do dokumentów wytworzonych przez wnioskodawcę lub przy jego udziale w ramach czynności wykonywanych w związku z jego pracą lub służbą w organach bezpieczeństwa państwa albo w związku z czynnościami wykonywanymi w charakterze tajnego informatora lub BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ pomocnika przy operacyjnym zdobywaniu informacji, jak również w dostępie do dokumentów, z których treści wynika, że wnioskodawca był traktowany przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, zobowiązał się do dostarczania informacji organowi bezpieczeństwa państwa lub świadczenia takiemu organowi jakiejkolwiek pomocy w działaniach operacyjnych, bądź realizował zadania zlecone przez organ bezpieczeństwa państwa, a w szczególności dostarczał temu organowi informacji. Te ostatnie ograniczenia funkcjonowały w następstwie praktyki przyjętej przez IPN po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07. Do nowelizacji można mieć zastrzeżenia. W zakresie przepisów dotyczących postępowania sądowoadministracyjnego, powiela ona bowiem rozwiązania uznane już za niekonstytucyjne wyrokiem TK z dnia 20 października 2010 r., sygn. P 37/09. Jednakże usunęła ona ograniczenia w dostępie do dokumentów oraz te przepisy, na podstawie których IPN przyjął praktykę w udostępnianiu dokumentów prowadzącą de facto do omijania wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07 i odmawiania udostępnienia dokumentów na podstawie norm uznanych za niekonstytucyjne. Helsińska Fundacja Praw Człowieka od połowy 2007 r. podejmowała szereg różnorodnych działań mających na celu ukrócenie takiej praktyki. Niemniej jednak próba życia nowych zasad udostępniania archiwaliów, przynajmniej na początku, nie przebiega pomyślnie. Do HFPC dotarły niepokojące sygnały dotyczące praktyki IPN w realizacji nowych przepisów. Pociągnęły one za sobą konieczność podjęcia działań interwencyjnych. Przede wszystkim zaobserwować można było, że wnioski o udostępnienie dokumentów na nowych zasadach składane przez osoby, którym wcześniej odmówiono dostępu do dokumentów, a w stosunku do których wciąż toczyły się postępowania przed sądami administracyjnymi zawieszone w związku z pytaniami sądów do TK nie były rozpoznawane jako nowe wnioski. Dołączano je do akt prawomocnie zakończonych już postępowań. Z drugiej strony zaobserwowaliśmy, że dokumenty, których udostępnienia IPN odmawiał wcześniej, jako dokumentów np. z których wynika, że wnioskodawca był traktowany przez organy bezpieczeństwa, jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji, traktowane są obecnie, jako dokumenty wytworzone przez wnioskodawcę lub przy jego udziale w związku z czynnościami wykonywanymi w charakterze tajnego informatora lub pomocnika przy operacyjnym zdobywaniu informacji. Zmiana podejścia, jest o tyle niezrozumiała, że w poprzednim stanie prawnym taka kategoria dokumentów również była wyróżniana, jako dokumenty, do których wnioskodawca nie mógł uzyskać dostępu. Paweł W. Osik Ustawa z dnia 18 marca 2010 r. o zmianie ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz ustawy o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat oraz treści tych dokumentów (Dz.U. Nr 79, poz. 522 ze zm.), w życie weszła w dniu 27 maja 2010 r.

11 Wolność słowa a pamięć historyczna HFHR 3 11 Dnia 7 kwietnia 2010 r. w siedzibie Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka odbyła się konferencja pt.: Wolność słowa a pamięć historyczna. Organizatorem spotkania było Obserwatorium wolności mediów w Polsce oraz Program Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością. Prelegentami konferencji byli: Halina Bortnowska publicystka, ekumenistka, działaczka społeczna, członek Komitetu Helsińskiego w Polsce, przewodnicząca Rady Fundacji; prof. Andrzej Friszke historyk, Instytut Studiów Politycznych PAN, wykładowca Collegium Civitas; prof. Antoni Dudek politolog i historyk, Instytut Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego, doradca Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej; dr Ireneusz C. Kamiński z Instytutu Nauk Prawnych PAN, Uniwersytet Jagielloński, autor zbioru orzecznictwa pt. Swoboda wypowiedzi w orzeczeniach ETPCz oraz dziennikarz Wojciech Mazowiecki. Moderatorem dyskusji był adwokat Mikołaj Pietrzak, były koordynator Programu Prawa człowieka a rozliczenia z przeszłością. Pytania, na które zaproszeni goście próbowali znaleźć odpowiedzi dotyczyły istnienia granic wolności wypowiedzi w debacie historycznej. Czy granice wolności wypowiedzi są mniejsze, gdy dotyczą osób żyjących? Czy wolność słowa podlega innym ograniczeniom, gdy mówimy o historii dawnej a inne, gdy mówimy o historii najnowszej? Czy granice wolności wypowiedzi mogą się różnić, gdy są przedstawiane przez władze publiczne i osoby prywatne? Moderator dyskusji, adw. Mikołaj Pietrzak, zadawał pytania, które często stawiamy sobie czytając publikacje historyczne, a w szczególności dotyczące historii najnowszej. W szczególności, czy powołując się na pamięć historyczną autor może korzystać z bezgranicznej swobody wypowiedzi, a jeżeli nie, to gdzie leżą granice wolności wypowiedzi. W jakim stopniu historyk lub dziennikarz musi uwzględniać w swojej pracy także prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego osób, których dotyczy materiał historyczny lub potomków takiej osoby? W jakim stopniu muszą oni respektować dobra osobiste podlegające ochronie? M. Pietrzak stwierdził, iż zagadnienia te są wyjątkowo ważne dla Polski, ponieważ nasze państwo znajduje się w szczególnej sytuacji historycznej, związanej z transformacją ustrojową. To zasoby archiwalne Instytutu Pamięci Narodowej stanowią dla nas źródło najnowszej historii. Ta materia historyczna odnosi się bardzo często do zagadnień ważnych z punktu widzenia obecnych relacji społecznych i politycznych. Jako pierwsza głos zabrała Halina Bortnowska, krytykując nadmierną ochotę do sędziowania i szafowania wyrokami w pracach publicystycznych przez niektórych historyków i dziennikarzy. Przedstawiła ona pogląd, że zarówno jedni, jak i drudzy powinni przerywać Na zdjęciu: adw. Mikołaj Pietrzak, red. Halina Bortnowska, prof. Antoni Dudek, prof. Andrzej Friszke, dr Ireneusz C. Kamiński, red. Wojciech Mazowiecki Na zdjęciu: dr Ireneusz C. Kamiński, red. Wojciech Mazowiecki Na zdjęciu: prof. Antoni Dudek, prof. Andrzej Friszke proces badania przeszłości na wnioskach, bez formułowania jednoznacznych opinii, gdyż nie posiadają mandatu sędziego. Powinni oni ograniczyć się do opracowywania hipotez o pewnym statusie, a nie czynić się sędziami i wydawać wyroki. Źródłem tego co wolno, a czego nie wolno w sferze prawa jest konstytucja i znajdujące się w niej wartości. Zauważyła konflikt między dwoma najważniejszymi prawami gwarantowanym konstytucyjnie prawami człowieka a wolnością słowa. H. Bortnowska krytycznie odniosła się do nadrzędnej roli prawdy w tym konflikcie, jako wartości pomiędzy wolnością słowa a poszanowaniem godności człowieka. PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

12 12 Na zdjęciu: adw. Mikołaj Pietrzak, red. Halina Bortnowska, prof. Antoni Dudek, prof. Andrzej Friszke Podkreśliła, że prawda nie zawsze wyzwala, czasami dotarcie do niej może mieć zgubne skutki. Inny pogląd przedstawił prof. dr hab. Antoni Dudek. Jego zdaniem praca historyka i sędziego jest ściśle powiązana. Historycy którzy, uważają, że ich praca nie ma nic wspólnego z byciem sędzią są zwyczajnie tego nieświadomi. Historyk zawsze jest sędzią. To właśnie on, wybierając źródła, ingeruje w ich dobór. Profesor widzi jednak zasadniczą różnicę wyrok sądu jest prawomocny i monopolistyczny, podczas gdy wyroki historyków są pluralistyczne i stale podważane przez kolegów po fachu. Poza tym, rzetelny historyk powinien być jednocześnie HFHR po trosze adwokatem i prokuratorem oskarżać i bronić, spoglądać na sprawę wielobiegunowo. Nie możemy traktować prawdy jako wartości która ma nas wyzwolić. Zdaniem prof. Dudka w ostatnich latach przesunęły się granice wolności słowa, wraz ze wzrostem kultury demokratycznej. Profesor stwierdził, iż musimy pogodzić się z tym, że informacje będą upowszechniane, ale należy pamiętać o granicach. Spór pomiędzy wolnością słowa a historią ma wymiar uniwersalny. Im starszą mamy kulturę demokratyczną, tym poziom tolerancji dla wolności słowa jest większy. A. Dudek przyznał, że w IPN-ie dochodziło do nadużyć związanych z udostępnianiem dokumentów i sposobem ich interpretacji. Jednakże zaznaczył, iż operacja ta nie mogła obyć się bez kosztów dodatkowych, w tym przypadku bilans i tak jest dodatni. Podkreślił, że archiwa IPN-u są bezcennym źródłem historycznym. Przywołał również wyrok sądu w sprawie książki Pawła Zyzaka Lech Wałęsa. Idea i historia, nakazujący usunięcie informacji o agencie Bolku, którego istnienie potwierdza archiwum IPN, jako przykład ograniczania wolności słowa. Na koniec zauważył, że to nie przez wyroki sądów, ale poprzez długotrwałe procesy tworzenia kultury słowa, będziemy w stanie tworzyć pewne reguły. Prof. dr hab. Andrzej Friszke zgodził się ze swoim przedmówcą, iż roli historyka i dziennikarza nie da się całkowicie oddzielić od roli prokuratora, obrońcy i sędziego. Zwrócił uwagę, że na wnioski dziennikarzy i historyków poza źródłami ma wpływ warsztat, obiektywizm, poszukiwanie okoliczności łagodzących, warunki miejsca, czasu. Warsztat zależny jest od kilku czynników, niestety, żadne z nich nie ma uwarunkowań prawnych. Celem historyka jest maksymalne odwzorowanie rzeczywistości. Jednakże, oprócz wspominanego już warsztatu, niezbędna jest do tego empatia wobec badanych podmiotów. Profesor dopuszcza sięganie do rożnych źródeł historycznych (archiwa IPN, raporty policyjne), gdyż celem jest wydobycie meritum sprawy. Jednocześnie to nie źródła są najważniejszym czynnikiem, ale bezstronność i chęć ujawnienia sprawiedliwych wniosków. Profesor podniósł także problem zeznań złożonych w trakcie śledztwa i nieujawnionych w postępowaniu procesowym. Czy ujawniać to cenne źródło historyczne gdy narusza czyjeś dobre imię? Odpowiedź pozostaje zdaniem Profesora nierozstrzygnięta. Z prawnego punktu widzenia sprawę przedstawił dr Ireneusz C. Kamiński. Zaznaczył on, że dyskusja na temat historii ma ogromne publiczne znaczenie. Ten typ wypowiedzi jest szczególnie mocno chroniony zarówno w orzecznictwie krajowym, jak i ETPCz. Debata o historii może być w konflikcie z prawami innych osób, ale także z dobrami zbiorowymi te przypadki należy rozpatrywać osobno. W pierwszym z nich potrzebujemy większej odpowiedzialności, rzetelności, konsekwencji, krytycznej analizy źródeł. I.C. Kamiński odnosząc się do sprawy Zyzaka, stwierdził, że jest zaskoczony uzasadnieniem wyroku wydanym przez sąd. Zaznaczył, że jeżeli wyrok ten zostanie utrzymany i sprawa trafiłaby do ETPCz, to Trybunał uznałby, iż Polska złamała Europejską Konwencję Praw Człowieka. Natomiast co do konfliktu pomiędzy swobodą wypowiedzi i dobrem zbiorowym, standardy strasburskie wskazują na jednoznaczne rozwiązanie: debata, ale z zastrzeżeniem, że ma być wolna. Są granice w dyskusji prowokującej, w której kontekście umieszczone są wydarzenia historyczne. Dla przykładu zaznaczył, iż w wielu państwach możemy znaleźć przepisy, które zabraniają negowania zbrodni nazistowskiej i traktują je jako przestępstwo, za które przewidziane są kary pozbawienia wolności. W kontekście dyskusji, która zaprzecza ustalonym faktom historycznym, a także popiera ideologię sprzeczną z war- Zapis wideo Konferencji Wolność słowa a pamięć historyczna dostępny jest pod adresem: Materiały pokonferencyjne, zawarte w publikacji Materiały z konferencji Wolność słowa a pamięć historyczna, znaleźć można pod adresem: BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ

13 13 tościami demokratycznymi doktrynę nazistowską, ETPCz stwierdza, iż nie jest to ingerencja niezgodna z EKPCz. Red. Wojciech Mazowiecki zauważył, że problem dziennikarski jest powodowany tym, że niemożliwe jest zatrzymanie się na etapie hipotezy, gdyż każda publikacja staje się już wyrokiem. Zarówno dziennikarza, jak i historyka obowiązują podobne zasady: nie można opierać się na jednym typie źródeł, nie można mylić faktów z opiniami, nie można nie wysłuchać argumentów osób atakowanych, nie można podać czegoś jako faktu bez dania możliwości czytelnikowi sprawdzenia tych twierdzeń. Wskazał on na dwa rodzaje dziennikarstwa, które jest niedopuszczalne: niechlujstwo i pisanie pod tezę. Podkreślił, że nie można stawiać nieudowodnionych tez, a najtrudniejszym problemem jest ocena zebranego materiału przez dziennikarza i historyka. Według W. Mazowieckiego zdarza się, że wątpliwości w pracy badaczy bywają nie rozstrzygane na korzyść oskarżanego, o co postulował. Po przedstawieniu opinii panelistów odbyła się dyskusja z publicznością. Wśród wypowiadających się gości był min. konstytucjonalista prof. Wiktor Osiatyński, poglądowo bliższy Pani Bortnowskiej, podkreślający odmienność ról prokuratora, czy obrońcy i naukowca. Jego zdaniem historyk ma obowiązek przedstawienia faktów i zaznaczenia, że wnioski podsumowujące są subiektywne. Zarzucał dziennikarzom mieszanie faktów i opinii. Potwierdził wspólny dla większości panelistów pogląd, iż wolność słowa nie powinna mieć ograniczeń prawnych, jednocześnie wyraźnie wyznaczając jako jej granice moralność. Sędzia TK prof. Mirosław Wyrzykowski miał wątpliwości jak traktować pracę historyka. Jego zdaniem historyk ma dostarczyć jedynie materiału pozwalającego sformułować ocenę czytelnikowi. To jemu powinna być przypisana rola sędziego. Rola obrońcy, sędziego, prokuratora ma bardzo precyzyjne desygnaty, dlatego adwokat Beata Czechowicz pytała, o te same gwarancje w pracy dziennikarza i historyka. Choć w tych wypadkach muszą się ograniczać do przyzwoitości, dobrego warsztatu oraz przestrzegania reguł zawodowych oraz brać pod uwagę pluralizm ocen. Prowadzący spotkanie M. Pietrzak skierował pytanie do profesorów A. Dudka i A. Friszke. Zapytał w jaki sposób obaj panowie oceniają książkę SB a Lech Wałęsa. Przyczynek do biografii, zawierającą tezy odmienne, a wręcz sprzeczne z tezami zawartymi w prawomocnym wyroku lustracyjnym. W próbie podsumowania H. Bortnowska powtórzyła, iż nie jest rzeczą dobrą, gdy dziennikarz i historyk uważają się za sędziów. red. Halina Bortnowska Wiki Prof. Dudek potwierdził, że wszystkie twierdzenia naukowe, w tym oczywiście historyczne, mają charakter hipotez. Jako przykład podaje fragment książki Marcina Króla, w której to autor porównuje prawdę do góry, której szczyt jest przykryty mgłą, nie możliwe jest stwierdzenie jaka droga podejścia jest dobra, a wierzchołek pozostanie niezdobyty. Zażarta dyskusja rozpoczęła się między prof. Dudkiem a red. Mazowieckim, która poza kontekstem IPN, oraz rzetelności zawodowej dotyczyła też tabloidyzacji języka debaty publicznej. Prof. Dudek odnosząc się do wątpliwości moderatora dyskusji adwokata Mikołaja Pietrzaka wobec publikacji książek sprzecznych z wyrokiem sądu, stwierdził, że wyroki sądu nie mogą przesądzać dyskusji o charakterze historycznym, gdyż, by je po prostu ucinały. Red. Mazowiecki zgodził się ze zdaniem Haliny Bortnowskiej, uznając za oczywiste, że funkcją badaczy jest udzielanie informacji, a nie wykonywanie roli sędziego. Autorów jednostronnych sądów powinno się piętnować na tyle skutecznie, by doszło to do uszu opinii publicznej. Potwierdził to dr Kamiński, twierdząc, że prawo ingerujące powinno trzymać się możliwie najdalej od debat historycznych. W przypadku dóbr zbiorowych wszelkie interwencje są niewskazane, a w przypadkach indywidualnych (gdy dotykają np. konkretnych osób publicznych) powinny być ograniczone do rzeczywiście niezbędnych przypadków. Prof. Friszke podsumowując konferencję przypominał, że bywają kwestie, gdzie jest dostępne tylko jedno źródło informacji np. raporty policyjne. Red. Mazowiecki stwierdził, że w takim wypadku lepszymi rozwiązaniami jest niepublikowanie lub publikowanie z zaznaczeniem wszelkich wątpliwości. Agnieszka Adamska Postępowanie lustracyjne w sprawie Marcina Libickiego niespójność dwóch filarów instrumentów lustracyjnych Orzeczeniem z 22 lutego 2010 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu uznał, że Marcin Libicki złożył, będąc posłem do Parlamentu Europejskiego, zgodne z prawą oświadczenie lustracyjne, w którym zaprzeczył jakimkolwiek powiązaniom z komunistycznymi organami bezpieczeństwa państwa. Helsińska Fundacja Praw Człowieka uczestniczyła w procesie w charakterze przedstawiciela społecznego. Proces wszczęty został w trybie tzw. autolustracji na wniosek samego lustrowanego, w następstwie publikacji na stronie internetowej Instytutu Pamięci Narodowej i rozpowszechnia przez media informacji o zawartości dotyczących go dokumentów archiwalnych. Wynikało z nich m.in., że był on operacyjnie wykorzystywany przez Departament I Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, tj. przez wywiad PRL. Mimo zgodnych stanowisk lustrowanego i prokurator Biura Lustracyjnego IPN co do zgodności z prawdą oświadczenia lustracyjnego sąd wezwał w charakterze świadka i przesłuchał dwóch byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, których nazwiska znajdują się w dokumentach przekazanych sądowi przez IPN. W swym orzeczeniu sąd opierając się o tzw. materialne rozumienie współpracy, stwierdził, że w świetle zebranych dowodów oczywiste jest, że Marcin Libicki nie pracował, nie PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

14 14 służył, ani nie współpracował z komunistycznymi organami bezpieczeństwa państwa. Sąd ustalił, że brak jest dokumentów ewidencyjnych dotyczących rejestracji jako współpracownika, brak jest również notatek, czy innych dokumentów sporządzonych przez Marcina Libickiego, czy też przez funkcjonariuszy odnoszących się do przekazywanych informacji. W ocenie sądu gdyby rzeczywiście istniała współpraca z organami bezpieczeństwa państwa musiałyby zostać wytworzone jakieś dokumenty. Orzeczenie jest prawomocne, żadna ze stron nie wnosiła od niego apelacji. Fundacja zdecydowała się na włączenie się do postępowania w sprawie, gdyż obrazuje ona i uświadamia jaka odpowiedzialność ciąży na państwie kiedy kreuje ono instrumenty lustracyjne. Jest to jedna ze spraw, które obrazują wręcz niespójność dwóch filarów istniejących w Polsce instrumentów lustracyjnych. Z jednej strony procedury lustracyjnej, opartej na nałożeniu na osoby ubiegające się o funkcje publiczne obowiązku złożenia oświadczenia lustracyjnego, a następnie weryfikacji jego prawdziwości przez Biuro Lustracyjne IPN i ewentualnego orzekania w przedmiocie jego prawdziwości przez sąd lustracyjny. Gdzie sankcją za tzw. kłamstwo lustracyjne jest pozbawienie sprawowanej funkcji publicznej i okresowy zakaz sprawowania wszelkich funkcji publicznych. Z drugiej natomiast strony filaru, będącego nowością normatywną, w postaci powszechnego dostępu do dokumentów komunistycznych organów bezpieczeństwa, dotyczących osób sprawujących niektóre, najważniejsze w państwie, funkcje publiczne. Filar ten obejmuje także udostępnianie przez IPN przez okres sprawowania funkcji publicznej przez daną osobę informacji o zawartości dokumentów w internetowym Biuletynie Informacji Publicznej. W związku z publikacją informacji o zawartości dokumentów dotyczących Marcina Libickiego w ramach tego filaru doszło do zainicjowania całego procesu. Sedno problemu tkwi w fakcie, że informacje zawarte w dokumentach archiwalnych nie są w jakikolwiek sposób weryfikowane przez IPN przed ich publikacją. Jeśli ktoś został przez organy bezpieczeństwa zarejestrowany w którejś z kategorii tzw. osobowych źródeł informacji, taka właśnie informacja podana zostaje do publicznej wiadomości. Niezależnie od tego, czy osoba, której ona dotyczy miała świadomość takiej rejestracji, mogła się jedynie tego domyślać, czy też rejestracja dokonana została wbrew woli i wiedzy takiej osoby. Jedynym środkiem ochrony w sytuacji opublikowania przez Instytut informacji o rzekomych powiązaniach, z którymi nie zgadza się osoba, której ta informacja dotyczy, jest tzw. postępowanie autolustracyjne. Ustawa lustracyjna przyznaje prawo ubiegania się o wszczęcie takiego postępowania każdej osobie publicznie pomówionej o służbę, pracę, bądź współpracę z komunistycznymi organami bezpieczeństwa. W omawianym kontekście istotne jest również rozumienie pojęcia współpraca z organami bezpieczeństwa państwa i to, czy powinna ona mieć charakter jedynie formalny, tj. sprowadzać się do zbadania tego jak dana osoba zaklasyfikowana została czy traktowana była przez te organy. Czy może dla stwierdzenia jej zaistnienia trzeba poczynić nieco więcej ustaleń, co do rzeczywistego charakteru i przebiegu kontaktów z organami bezpieczeństwa, a przede wszystkim, że zmaterializowała się ona w faktycznie podejmowanych działaniach. Konieczność takiego rozumienia pojęcia współpraca wynika z utrwalonego już orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego. Bartosz Jankowski/Fotorzepa Okoliczności sprawy pokazują jaką wagę ma rozpowszechnianie informacji o powiązaniach z organami bezpieczeństwa. TK już na początku lat 90. XX w. wskazał, że upublicznianie takich informacji stanowić może swoistą karę infamii (orzeczenie TK z 19 czerwca 1992 r., sygn. U 6/92). Orzeczenie poznańskiego sądu okręgowego stwierdza zgodność oświadczenia z prawdą, jednak nie powoduje ono powrotu do stanu sprzed publikacji informacji na stronie internetowej IPN, nie usuwa następstw ich publikacji, które relacjonowane były szeroko w mediach. W następstwie publikacji Marcin Libicki nie został umieszczony na liście kandydatów do Parlamentu Europejskiego. Jednocześnie informacja o treści orzeczenia sądu lustracyjnego nie pojawi się nawet w internetowym katalogu osób publicznych, bowiem lustrowany w międzyczasie przestał pełnić funkcję publiczną, natomiast informacje o zawartości dokumentów dotyczących takiej osoby publikowane są w Biuletynie Informacji Publicznej IPN jedynie przez okres sprawowania takiej funkcji. Paweł W. Osik Orzeczenie Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 22 lutego 2010 r., sygn. akt XVI K 25/10/7 Orzeczenie wraz z uzasadnieniem dostępne jest pod adresem: http: // waw.pl/przeszlosc-rozliczenia/aktualnosci/ orzeczenie-sadu-lustracyjnego-pierwszejinstancji-wraz-z-uzasadnieniem-wsprawie-bylego-posla-do-parlamentueuropejskiego-marcina-libickiego.html BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ

15 Autolustracja posła Jana Kuriaty zasada równości broni procesowych i inne problemy ze stosowaniem instrumentów lustracyjnych pod rządami nowej ustawy naruszenia zasady równości broni procesowych. Trybunał wskazuje, że na tym etapie dostępem do materiałów niejawnych dysponował jedynie Rzecznik i to w swojej własnej kancelarii tajnej, posiadając jednocześnie sztab osób wyspecjalizowanych w analizie tych materiały. 15 Proces lustracyjny wszczęty przez Sąd Okręgowy w Koszalinie na wniosek posła Jana Kuriaty jest prawdopodobnie pierwszym jaki został zainicjowany przez osobę sprawującą funkcję publiczną, której nazwisko pojawiło się w publikowanym przez Instytut Pamięci Narodowej w Internecie tzw. katalogu osób sprawujących funkcje publiczne. Trwające ponad dwa i pół roku postępowanie zakończyło się w pierwszej instancji orzeczeniem z 2 grudnia 2010 r. o prawdziwości złożonego oświadczenia. Prokurator zapowiedział apelację. Helsińska Fundacja Praw Człowieka uczestniczyła w procesie w charakterze przedstawiciela społecznego. Postępowanie wszczęte zostało na wniosek samego lustrowanego w tzw. trybie autolustracyjnym, w związku z treścią informacji o zawartości dotyczących go dokumentów komunistycznych organów bezpieczeństwa, zamieszczonej na stronie IPN w tzw. katalogu osób publicznych. Wynikało z niej, że cywilny kontrwywiad zarejestrował go jako kandydata na współpracownika, a po kilku latach, jako współpracownika. Prokurator w swoim stanowisku uznał, że złożone oświadczenie lustracyjne jest niezgodne z prawdą. Sprawa ujawniła szereg problemów, jakie towarzyszą polskim instrumentom lustracyjnych, w szczególności w postaci niespójność między ich dwoma filarami, jak również w ramach samego postępowania lustracyjnego, w modelu przyjętym przez ustawę lustracyjną z 2006 r., będącego jednym z tych filarów. Początkowo na wniosek prokuratora proces toczył się z wyłączeniem jawności ze względu na możliwość ujawnienia tajemnicy państwowej. Część materiałów archiwalnych stanowiły bowiem dokumenty niejawne. W takiej sytuacji mimo dopuszczenia HFPC do udziału w postępowaniu, jej przedstawiciel nie mógł brać udziału w rozprawach. W związku z podjętymi przez nas działaniami sąd zdecydował się jednak, na jawne rozpoznawaniu sprawy, wskazując na wytyczne płynące z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Sprawa pokazała zatem, że problem niejawności materiałów w postępowaniu lustracyjnym, mimo bogatego orzecznictwa ETPCz w tym zakresie wciąż pozostaje realny. Jak wskazuje Trybunał, poczynając od wyroku z dnia 24 kwietnia 2007 r. w sprawie Matyjek przeciwko Polsce (skarga nr 38184/03), ograniczenia w dostępie do takich materiałów pociągają za sobą naruszenie prawa do rzetelnego procesu (art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) poprzez naruszenie prawa do obrony osoby lustrowanej oraz zasady równości broni procesowych. fotobase Odnotować należy jednocześnie fakt, że obecnie ograniczenia w dostępie do dokumentów niejawnych w kancelarii tajnej sądu są jeszcze dalej idące, niż te, które ETPCz uznał za naruszające EKPCz. Lustrowany nie dość, że wciąż nie może uzyskać odpisów, ani kopii dokumentów, a co za tym idzie skonsultować się z własnymi ekspertami, to obecnie nie dysponuje już nawet uprawnieniem do sporządzania notatek podczas zapoznawania się z nimi. Wcześniej sporządzone notatki pozostawiane były w kancelarii tajnej. Inną istotną kwestią, jaka ujawniła się w związku z procesem jest problem kontradyktoryjności postępowania lustracyjnego według modelu przyjętego nową ustawą lustracyjną oraz realizacja zasady równości broni procesowych. ETPCz w swoim orzecznictwie wskazał, że w następstwie istotnych różnic między pozycją Rzecznika Interesu Publicznego a lustrowanego na etapie przedsądowych czynności wyjaśniających, dochodziło w postępowaniu lustracyjnym prowadzonym według ustawy lustracyjnej z 1997 r. do W obecnym stanie prawnym problem pogłębia się w związku ze zlikwidowaniem urzędu Rzecznika Interesu Publicznego i powierzeniem jego funkcji w postępowaniu lustracyjnym prokuratorom, utworzonego w tym celu, Biura Lustracyjnego IPN. Mamy bowiem do czynienia z sytuacją, w której jedna instytucja publiczna Instytut Pamięci Narodowej odpowiedzialna jest za wstępną weryfikację zgodności z prawdą oświadczeń lustracyjnych, inicjowanie sądowego postępowania lustracyjnego i reprezentowanie w tym postępowaniu interesu publicznego (Biuro Lustracyjne IPN), a jednocześnie dostarcza sądowi podstawowe materiały dowodowe, w postaci archiwalnych dokumentów komunistycznych organów bezpieczeństwa (Biuro Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów). Co więcej, w okolicznościach niniejszej sprawy zarówno prokurator, jak i sąd zwróciły się do historyków Instytutu Pamięci Narodowej, pracowników Biura Udostępniania i Archiwizacji Dokumentów, o przygotowanie analizy historycznej zachowanych dokumentów archiwalnych. Wydając orzeczenie sąd ostatecznie nie zdecydował się jednak na zaliczenie opinii sporządzonych przez biegłych do materiału dowodowego. Zastrzeżenia może również budzić okres czasu, jaki upłynął pomiędzy opublikowaniem w Biuletynie Informacji Publicznej IPN (grudzień 2008) informacji o zawartości dokumentów dotyczących Jana Kuriaty i wszczęciem po- PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

16 16 jankuriata.pl stępowania lustracyjnego (marzec 2009) a wydaniem orzeczenia przez sąd pierwszej instancji (grudzień 2010). Pojawia się tu pytanie o możliwość skutecznej realizacji prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie (art. 6 EKPCz), a biorąc pod uwagę ochronny charakter tzw. postępowania autolustracyjnego, również o skuteczność środków ochrony w sytuacji naruszenia prawa do poszanowania życia prywatnego, poprzez naruszenie dobrego imienia jednostki (art. 8 w związku z art. 13 EKPCz). W istotny sposób na długość procesu wpływ miał IPN. Najpierw okres jaki prokuratorowi zajęło zebranie dokumentów i przygotowanie procesu lustracyjnego, a następnie tempo, w jakim IPN przekazywał dodatkowe dokumenty sądowi oraz czas, jaki zajęło pracownikom IPN występującym w roli biegłych przygotowanie uzupełniającej opinii na żądanie sądu. Wydając orzeczenie o prawdziwości złożonego oświadczenia lustracyjnego Sąd Okręgowy w Koszalinie podkreślił brak istnienia materialnych dowodów współpracy lustrowanego z organami bezpieczeństwa, a jednocześnie skromność materiału dowodowego, na który składały się przede wszystkim szczątkowe dokumenty archiwalne oraz zeznania byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa. HFPC zdecydowała się na włączenie się do postępowania, gdyż pokazywało ono problem niespójności dwóch filarów instrumentów lustracyjnych postępowania lustracyjnego opartego na obowiązku złożenia oświadczenia lustracyjnego oraz instrumentów powszechnego dostępu do zawartości dokumentów dotyczących osób sprawujących niektóre funkcje publiczne. Informacje te publikowane są w internetowym Biuletynie Informacji Publicznej IPN bez jakiejkolwiek weryfikacji ich zgodności z prawdą. Jednakże w trakcie procesu ujawniły się kolejne problemy. Okazało się bowiem, że pomimo serii orzeczeń ETPCz w postępowaniu lustracyjnym wciąż mogą pojawić się materiały niejawne, w korzystaniu z których strona jest istotnie ograniczona. Sprawa ilustruje również problem realizacji zasady równości broni procesowych po przekazaniu funkcji lustracyjnych Instytutowi Pamięci Narodowej oraz kwestię realizacji prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie. Paweł W. Osik Orzeczenie Sądu Okręgowego w Koszalinie z dnia 2 grudnia 2010 r., sygn. akt II K 35/08 Autolustracja profesora Politechniki Wrocławskiej sposób działania IPN a prawo do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie W styczniu 2009 r. przed Sądem Okręgowym we Wrocławiu rozpoczął się proces lustracyjny prof. Stanisława Januszewskiego. Wystąpił on z wnioskiem o wszczęcie postępowania w trybie autolustracji, ponieważ został publicznie pomówiony o współpracę z organami bezpieczeństwa państwa komunistycznego w publikacjach historycznych Instytutu Pamięci Narodowej. Postępowanie wciąż znajduje się na etapie postępowania przed sądem pierwszej instancji. Helsińska Fundacja Praw Człowieka uczestniczy w procesie w charakterze przedstawiciela społecznego. Prof. Stanisław Januszewski wystąpił do sądu w październiku 2007 r. o zbadanie zgodności z prawdą złożonego przez niego na potrzeby procesu oświadczenia lustracyjnego po tym, jak jego nazwisko w kolejnej już publikacji Instytutu Pamięci Narodowej powiązane zostało z tajnym współpracownikiem o pseudonimie Hołyński. Miał on rzekomo inwigilować wrocławskie środowiska opozycyjne. Postępowanie w sprawie prof. Januszewskiego ilustruje w szczególny sposób problem realizacji prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie w postępowaniu lustracyjnym. Jednocześnie, biorąc pod uwagę, że tzw. postępowanie autolustracyjne jest szczególnym rodzajem postępowania lustracyjnego, wszczynanym na wniosek osoby publicznie pomówionej m.in. o współpracę z komunistycznymi organami bezpieczeństwa, realizacja prawa do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie przekłada się bezpośrednio na realizację prawa do ochrony czci i dobrego imienia. Proces w chwili obecnej znajduje się wciąż na etapie postępowania dowodowego. Do tej pory sądowi udało się zgromadzić materiały archiwalne, przesłuchać większość świadków, w tym byłych funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa oraz zasięgnąć opinii biegłego z za- BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ

17 kresu badań pisma ręcznego oraz badań dokumentów. Na tempo procesu w istotny sposób wpłynął sposób, w jaki działa w niniejszej sprawie Instytut Pamięci Narodowej. Najpierw prokuratorowi prawie rok czasu zajęło przedłożenie sądowi stanowiska w sprawie prawdziwości oświadczenia lustracyjnego oraz materiałów do przeprowadzenia procesu lustracyjnego. Pomimo tego, że posiadane przez IPN dokumenty stanowiły podstawę publikacji Instytutu, a częściowo publikowane były w charakterze materiału źródłowego. Pociągnęło to za sobą konieczność monitowania przez sąd o przyśpieszenie załatwienia sprawy. Ostatecznie prokurator wniósł o stwierdzenie niezgodności z prawdą złożonego oświadczenia. Na późniejszych natomiast etapach procesu, IPN notorycznie miał trudności w terminowym udostępnianiu dokumentów, o które zwracał się sąd oraz informacji o byłych funkcjonariuszach organów bezpieczeństwa. Wpłynęło to na istotne opóźnienia w prowadzeniu postępowania dowodowego przez sąd. Niestety, pomimo upływu trzech lat od wszczęcia postępowania lustracyjnego trudno jest przewidzieć kiedy się ono skończy. Problem tak dalekiego uzależnienia sądu lustracyjnego, sprawującego wymiar sprawiedliwości, od organu administracji publicznej, jakim jest IPN i praktyczny brak kontroli ze strony sądu nad sposobem przekazywania dokumentów i innych materiałów potrzebnych do prowadzenia procesu jest wysoce niepokojący. Paweł W. Osik Postępowanie lustracyjne wszczęte w trybie tzw. autolustracji przed Sądem Okręgowym we Wrocławiu w sprawie Stanisława Januszewskiego, sygn. akt III K 307/08 Europejski Trybunał Praw Człowieka ponownie stwierdza naruszenie prawa do rzetelnego procesu lustracyjnego Rok 2010 przyniósł dwa kolejne wyroki Europejskiego Trybunału Praw człowieka stwierdzające naruszenie prawa do rzetelnego procesu na gruncie polskiego postępowania lustracyjnego. W wyroku z dnia 5 stycznia 2010 r. w sprawie Wrona przeciwko Polsce (skarga nr 23119/05) oraz w wyroku z dnia 8 czerwca 2010 r. w sprawie Górny przeciwko Polsce (skarga nr 50399/07) kolejny już raz ETPCz konsekwentnie wskazuje, że w następstwie ograniczeń nałożonych na osobę lustrowaną w dostępie do materiału dowodowego obejmującego dokumenty niejawne oraz ze względu na uprzywilejowaną pozycję Rzecznik Interesu Publicznego w postępowaniu lustracyjnym, doszło do naruszenia prawa do rzetelnego procesu poprzez naruszenie prawa do obrony oraz zasady równości broni (art. 6 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka). Mimo kolejnych orzeczeń ETPCz polskie władze nie podjęły działań na płaszczyźnie ustawodawczej, które miałyby doprowadzić do usunięcia przyczyn naruszeń stwierdzanych przez Trybunał. W zakresie zasad dostępu do dokumentów niejawnych w postępowaniu lustracyjnym w dalszym ciągu zastosowanie znajdują odpowiednio stosowane przepisy Kodeksu postępowania karnego oraz aktów wykonawczych, które w 2003 r. uległy nawet zaostrzeniu, w porównaniu ze stanem, co do którego wypowiadał się Trybunał. W obecnym stanie prawnym O r z e c z n i c t w o E u r o p e j s k i e g o T r y b u n a ł u P r aw C z ł o w i e k a w p o l s k i c h s p r awac h d o t yc z ą c yc h l u s t r ac j i : data wydania orzeczenia nazwa sprawy i nr skargi r. Matyjek przeciwko Polsce (skarga nr 38184/03) r. Bobek przeciwko Polsce (skarga nr 68761/01) r. Luboch przeciwko Polsce (skarga nr 37469/05) r. Jałowiecki przeciwko Polsce (skarga nr 34030/07) r. Rasmussen przeciwko Polsce (skarga nr 38886/05) 5 stycznia 2010 r. Wrona przeciwko Polsce (skarga nr 23119/05) 8 czerwca 2010 r. Górny przeciwko Polsce (skarga nr 50399/07) tłumaczenie orzeczenia na język polski Ministerstwo Sprawiedliwości: http: //bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/europejski-trybunal-praw-czlowieka/orzecznictwo-europejskiego-trybunalu-praw-czlowieka/orzeczenia-w-sprawach-dotyczacych-polski/rok-2007/download,1009,0.html Biuro Informacji Rady Europy: http: // Ministerstwo Sprawiedliwości: http: //bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/europejski-trybunal-praw-czlowieka/orzecznictwo-europejskiego-trybunalu-praw-czlowieka/orzeczenia-w-sprawach-dotyczacych-polski/rok-2007/download,1004,0.html Biuro Informacji Rady Europy: http: // brak tłumaczenia na język polski Ministerstwo Sprawiedliwości: http: //bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/europejski-trybunal-praw-czlowieka/ orzecznictwo-europejskiego-trybunalu-praw-czlowieka/orzeczenia-w-sprawachdotyczacych-polski/rok-2009/download,1059,0.html Ministerstwo Sprawiedliwości: http: //bip.ms.gov.pl/pl/prawa-czlowieka/europejski-trybunal-praw-czlowieka/ orzecznictwo-europejskiego-trybunalu-praw-czlowieka/orzeczenia-w-sprawachdotyczacych-polski/rok-2009/download,1049,0.html Biuro Informacji Rady Europy: http: // brak tłumaczenia na język polski brak tłumaczenia na język polski strony nie dość, że, jak dotychczas, nie mogą uzyskać kopii materiałów niejawnych, z którymi mogą zapoznawać się wyłącznie w kancelarii tajnej sądu, to nie dysponują już nawet prawem sporządzania notatek podczas zapoznawania się z niejawnymi dokumentami i tym bardziej polegać mogą wyłącznie na własnej pamięci. Co prawda można znaleźć informacje, z których wynika, że służby specjalne wraz z IPN podjęły działania mające na celu ograniczenie ilość materiałów wytworzonych przed 1990 rokiem, które chronione są tajemnicą państwową poprzez ich przegląd i odtajnienie w możliwie szerokim zakresie. Działania takie nie zapewniają jednak, że w obecnie prowadzonych postępowaniach materiały takie rzeczywiście się nie pojawią. Wskazują na to konkretne procesy lustracyjne. Paweł W. Osik 17 PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

18 18 sn Amicus curiae w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce (no. 2) kolejna sprawa dotycząca dostępu do akt IPN przed ETPCz Helsińska Fundacja Praw Człowieka, za zgodą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, złożyła 19 października 2010 r. opinię amicus curiae (third-party observations) w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce (No. 2) (skarga nr 42927/07). Sprawa jest już trzecią, w której ETPCz zakomunikował polskiemu rządowi skargę dotyczącą problemu dostępu jednostki do dotyczących jej dokumentów komunistycznych organów bezpieczeństwa państwa znajdujących się w Instytucie Pamięci Narodowej. Skarżący ubiegał się o dostęp do dotyczących go dokumentów organów bezpieczeństwa od samego początku obowiązywania ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej. Najpierw starał się on o przyznanie statusu pokrzywdzonego, następnie po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 26 października 2005 r., sygn. K 31/04 o dostęp do dotyczących go dokumentów na podstawie bezpośrednio stosowanych przepisów Konstytucji (art. 51 ust. 3 i ust. 4 Konstytucji), w końcu o dostęp do dokumentów na zasadach obowiązujących od 2007 r. w następstwie nowelizacji ustawy o IPN dokonanej ustawą lustracyjną z 2006 r. oraz wyroku TK z 11 maja 2007 r., sygn. K 2/07. Skarżący zarzucił Państwu Polskiemu naruszenie między innymi prawa do poszanowania życia prywatnego (art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka) oraz prawa do skutecznego środka ochrony (art. 13 Konwencji). HFPCz w opinii amicus curiae przygotowanej dla ETPCz kolejny raz podkreśliła, że praktyka wskazuje, że procedura udostępniania dokumentów znajdujących się w IPN była i wciąż pozostaje długotrwała i skomplikowana. W konsekwencji, nie prowadzi ona do realizacji celu, dla którego została stworzona. W szczególny sposób HFPCz odniosła się jednak w niniejszej sprawie do problemu skuteczności środków ochrony, zwłaszcza sądowoadministracyjnej kontroli nad działalnością organów IPN, w zakresie udostępniania jednostkom dokumentów na podstawie bezpośrednio stosowanych przepisów Konstytucji RP. Praktyka taka miała miejsce w okresie od 4 listopada 2005 r. do 15 marca 2007 r. w następstwie niewykonania przez ustawodawcę wyroku TK z 26 października 2005 r., sygn. K 31/04. Środki prawne mające na celu kontrolę działalność organów IPN w tym zakresie w ogóle nie istniały. Sytuacja taka musi być oceniana z perspektywy naruszenia art. 8 EKPCz oraz ciążącego na państwa pozytywnego obowiązku zapewnienia jednostce skutecznej i dostępnej procedury umożliwiającej uzyskanie dostępu do dotyczących jej dokumentów, jak również w kontekście naruszenia art. 13 EKPCz oraz prawa do skutecznego środka ochrony. Dlatego też HFPCz wyraziła opinię, że system instrumentów ochrony praw i wolności jednostki w postępowaniach przed IPN był i wciąż pozostaje dalece niewystarczający. Paweł W. Osik Postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w sprawie Wilkowicz przeciwko Polsce (No. 2) (skarga nr 42927/07) Treść opinii amicus curiae HFPC dostępna jest pod adresem: http: // Wznowiony drugi proces lustracyjny po wyroku ETPCz Wyrokiem z 25 sierpnia 2010 r. Sąd Najwyższy wznowił postępowanie lustracyjne w sprawie Zbigniewa Lubocha. Jest to już drugie orzeczenie o wznowieniu postępowania lustracyjnego wydane na skutek stwierdzenia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka naruszenia prawa osoby lustrowanej do rzetelnego procesu w tym realizacji prawa do skutecznej obrony i zasady równości broni stron procesu. W wyroku z 15 stycznia 2008 r. w sprawie Luboch przeciwko Polsce (skarg nr 37469/05) ETPCz stwierdził, że na skutek nałożonych na lustrowanego ograniczeń w dostępie do materiałów dowodowych stanowiących dokumenty niejawne doszło do naruszenia prawa skarżącego do skutecznej obrony. Jednocześnie Trybunał stwierdził, że w sytuacji nierównej pozycji osoby lustrowanej i Rzecznika Interesu Publicznego w dostępie do materiałów o charakterze niejawnym, zwłaszcza na przedsądowym etapie, doszło do naruszenia również zasady równości broni procesowych. Z tego względu Trybunał orzekł o naruszeniu art. 6 1 w związku z art. 6 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Sąd Najwyższy wznawiając postępowanie lustracyjne w stosunku do Zbigniewa Lubocha, uchylił orzeczenia wydane przez sądy obu instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Rzeszowie. BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ

19 19 W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że: wypowiedzi ETPC nie pozostawiają cienia wątpliwości, że stwierdzone naruszenia proceduralne jak najściślej łączą się z «głównym nurtem procesu» i to w jego newralgicznej części. Naruszenia te, co oczywiste, miały strukturalny i kompleksowy charakter i tym samym mogły wywrzeć wpływ na treść kwestionowanego rozstrzygnięcia lustracyjnego. W tych warunkach «potrzeba wznowienia», o której mowa wart k.p.k., jawiła się jako nieodzowna. Sąd Najwyższy dał także istotne wytyczne sądowi, który będzie ponownie badał kwestię prawdziwości oświadczenia lustracyjnego złożonego przez Zbigniewa Lubocha po wznowieniu postępowania. Sąd wskazał: W toku powtórnego rozpoznawania sprawy zajdzie potrzeba ponownego przeprowadzenia przewodu sądowego, w trakcie którego należy unikać zachowań, które legły u podstaw niniejszego rozstrzygnięcia. Paweł W. Osik wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2010 r., sygn. akt II KO 115/09 wyrok wraz z pisemnym uzasadnieniem dostępny jest pod adresem: HFHR_SN_wznowienie_Z_Luboch.pdf wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 15 stycznia 2008 r. w sprawie Luboch przeciwko Polsce (skarga nr 37469/05) Zawieszenie postępowania w sprawie Lecha Wałęsy niezgodne z prawem Wyrokiem z 26 sierpnia 2010 r. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie, sygn. akt II SA/Wa 65/10, uchylił postanowienie Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej o zawieszeniu postępowania w sprawie udostępnienia Lechowi Wałęsie dotyczących go dokumentów. Helsińska Fundacja Praw Człowieka występowała w postępowaniu jako organizacja społeczna. Postanowieniem z 24 września 2009 r. Prezes IPN zawiesił postępowanie odwoławcze od decyzji Dyrektora Oddziału IPN w Gdańsku, którą Lechowi Wałęsie odmówiono udostępnienia części dotyczących go dokumentów, z których w ocenie organu wynika, że wnioskodawca był traktowany przez organy bezpieczeństwa jako tajny informator lub pomocnik przy operacyjnym zdobywaniu informacji. Prezes IPN uznał, że w sprawie pojawiło się zagadnienie wstępne, w postaci konstytucyjności przepisów ustawy o IPN, w zakresie objętym pytaniami prawnymi zadanymi Trybunałowi Konstytucyjnemu przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie oraz Naczelny Sąd Administracyjny. Sąd administracyjny uwzględnił skargę na postanowienie wniesioną przez Lecha Wałęsę. Uzasadniając rozstrzygnięcie sąd wskazał, że przepisy Kodeku postępowania administracyjnego nie przewidują możliwości zawieszenia postępowania administracyjnego w związku z pytaniem prawnym skierowanym przez sąd administracyjny do Trybunału Konstytucyjnego. W zakresie tym obowiązują odmienne zasady niż w postępowaniu sądowoadministracyjnym. O ile pytanie prawne do TK może stanowić przesłankę zawieszenia postępowania sądowoadministracyjnego, to w żadnym wypadku nie może ono pociągać za sobą zawieszenia postępowania administracyjnego. W ocenie sądu nie ulega wątpliwości, że pytanie prawne nie jest zagadnieniem wstępnym w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania administracyjnego. Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny nie jest ani organem administracji ani sądem w rozumieniu tego kodeksu. Trybunał usytuowany został w sposób szczególny, co wynika z przepisów Konstytucji i szczególnej roli, jaką on pełni. Na koniec sąd wskazał, że gdyby w każdej sytuacji postępowania przed TK zawieszane było postępowanie administracyjne, w którym wydane zostać ma rozstrzygniecie na podstawie kwestionowanych przepisów, mielibyśmy do czynienia ze znaczną przewlekłością postępowań administracyjnych. HFPC była uczestnikiem postępowania przed sądem w związku z dopuszczeniem jej do udziału w postępowaniu przed IPN w charakterze organizacji społecznej. Fundacja w swoim stanowisku obok kwestii braku podstaw prawnych do zawieszenia postępowania przed Prezesem IPN, zwróciła uwagę również na szerszy kontekst sprawy, podkreślając, że zawieszenie postępowania przekłada się na dalsze zwiększenie stanu przewlekłości postępowania. Co przekłada się na możliwość realizacji przez stronę prawa do dobrej administracji, fotobase a w szczególności do załatwienia sprawy bez zbędnej zwłoki. W następstwie wyroku Prezes IPN zobowiązany został do rozpatrzenia odwołania wniesionego przez Lecha Wałęsę od decyzji Dyrektora Oddziału IPN w Gdańsku o odmowie udostępnienia dokumentów. Paweł W. Osik, Wojciech Klicki Sprawa skargi Lecha Wałęsy na postanowienie nr 123/09 Prezesa IPN z dnia 28 października 2009 r. w przedmiocie zawieszenia postępowania odwoławczego od decyzji nr 4/09 Dyrektora Oddziału IPN w Gdańsku z dnia 22 stycznia 2009 r. o odmowie udostępnienia wnioskodawcy części dotyczących go dokumentów: Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 26 sierpnia 2010 r., sygn. akt II SA/Wa 65/10 PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ BIULETYN INFORMACYJNY

20 20 Raport z weryfikacji WSI Naruszenie dóbr osobistych poprzez publikację Raportu z weryfikacji WSI wyrok w sprawie W. Pogonowskiego Wyrokiem z 13 grudnia 2010 r. Sąd Okręgowy w Warszawie rozstrzygnął w pierwszej instancji sprawę z powództwa o ochronę dóbr osobistych, jakie w związku z publikacją swojego nazwiska w Raporcie z weryfikacji WSI wytoczył Skarbowi Państwa Wojciech Pogonowski. Sąd nakazał Ministrowi Obrony Narodowej, reprezentującemu Skarb Państwa, publikację przeprosin na 4 stronie dziennika Gazeta Wyborcza. Ponadto sąd nakazał Ministrowi wypłatę zadośćuczynienia w wysokości 15 tys. zł. Stan faktyczny Przyczyną wniesienia pozwu był fakt, że w Raporcie WSI znalazło się nazwisko Wojciecha Pogonowskiego wraz z informacją o przedstawieniu mu, w końcu 2000 r. przez Wojskową Prokuraturę Okręgową w Warszawie, jako dyrektorowi PAP/Barbara Ostrowska Oficyny Wydawniczej WAT, zarzutu popełnienia przestępstwa. Informacja ta znajduje się w Rozdziale 10 Raportu zatytułowanym Działalność oficerów WSI w Wojskowej Akademii Technicznej, w podsumowaniu opisu przestępczych działań na szkodę Wojskowej Akademii Technicznej. W Raporcie brak jest jednocześnie precyzyjnych informacji o treści przedstawionych zarzutów oraz o efektach prowadzonego śledztwa. Tymczasem Wojskowa Prokuratura Okręgowa w Warszawie faktycznie przedstawiła zarzuty panu Pogonowskiemu, a nawet skierowała do sądu akt oskarżenia. Wyrokiem Wojskowego Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 31 maja 2005 r. został on jednak prawomocnie uniewinniony od zarzutów. Oznacza to, że w chwili powstania Raportu informacja o przedstawieniu skarżącemu zarzutów była niepełna i miała na celu przedstawienie go w jednoznacznie negatywnym świetle. Stosownie do podstaw ustawowych publikacji Raportu z weryfikacji WSI, informacje o osobie cywilnej współdziałającej z żołnierzem lub pracownikiem wojskowych służb specjalnych w zakresie działań wykraczających poza sprawy obronności państwa i bezpieczeństwa Sił Zbrojnych RP, mogły zostać zamieszczone i opublikowane w Raporcie jedynie w sytuacji ustalenia, że osoba taka wiedziała lub przewidywała, a jednocześnie godziła się na to, że współuczestniczy w takich nielegalnych działaniach. Już wobec samego faktu, że w chwili publikacji Raportu skarżący był prawomocnie uniewinniony wyrokiem Wojskowego Sądu Okręgowego w Warszawie od zarzutu, o którym mowa w Raporcie zamieszczenie informacji na jego temat było niezgodne z wyżej wymienionymi przesłankami umożliwiającymi objęcie Raportem osób cywilnych. Ustawa umożliwiająca publikację Raportu została poddana kontroli zgodności z Konstytucją RP przed Trybunałem Konstytucyjnym. Wyrokiem z dnia 27 czerwca 2008 r., sygn. K 51/07, TK stwierdził niezgodność art. 70a ust. 2 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. Przepisy wprowadzające ustawę o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego oraz ustawę o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego, przewidującego możliwość zamieszczenia w Raporcie informacji o osobach cywil- BIULETYN INFORMACYJNY PRAWA CZŁOWIEKA A ROZLICZENIA Z PRZESZŁOŚCIĄ