WSTĘP KREDYTY OBROTOWE

Transkrypt

1 WSTĘP Banki udzielają przedsiębiorcom kredytów na finansowanie ich działalności gospodarczej. Kredyty te można podzielić w w różny sposób w zależności od przyjętego kryterium. Biorąc pod uwagę przedmiot kredytu można je podzielić na kredyty finansujące działalność bieżącą (kredyty obrotowe) i inwestycyjną (kredyty inwestycyjne). Kredyty obrotowe finansują bieżące potrzeby związane z zaopatrzeniem, produkcją i sprzedażą towarów lub świadczeniem usług oraz z procesem rozliczeń pieniężnych, a więc finansują: - zapasy, - rozliczenia międzyokresowe czynne, - należności z tytułu rozliczeń z kontrahentami, - płatności. Kredyty inwestycyjne udzielane są na finansowanie przedsięwzięć zmierzających do odtworzenia, modernizacji i zwiększenia majątku trwałego kredytobiorcy. Ze względu na kryterium czasowe kredyty można umownie podzielić na: - krótkoterminowe z okresem spłaty do 1 roku, - średnioterminowe z okresem spłaty powyżej 1 roku do 3 lat, - długoterminowe z okresem spłaty powyżej 3 lat. Warunki spłaty kredytów banki ustalają indywidualnie dla każdego klienta w zależności od oceny stopnia ryzyka wynikającego z oceny zdolności kredytowej, rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej, konkretnych potrzeb kredytobiorcy oraz przeznaczenia i źródła spłaty kredytu. Do podstawowych warunków kredytu należy: oprocentowanie, wysokość prowizji, okres kredytowania, zaangażowanie środków własnych kredytobiorcy w finansowanie przedsięwzięcia, rodzaj prawnego zabezpieczenia spłaty. KREDYTY OBROTOWE Kredyty obrotowe (w tym sezonowe) stanowią źródło pokrycia tymczasowego zapotrzebowania na kapitał, które przewyższa normalne potrzeby bieżącej działalności. Są one wykorzystywane do sfinansowania potrzeb okresowych i podlegają spłacie w terminach ustalonych w umowie kredytowej. Kredyty obrotowe są najczęściej udzielane w ramach linii kredytowej, z określeniem limitu linii na poziomie zapewniającym pokrycie szczytowego zapotrzebowania kredytobiorcy na środki pieniężne, przy uwzględnieniu możliwości pewnych dodatkowych potrzeb z jego strony. Środki udostępnione kredytobiorcy winny być wykorzystane zgodnie z ustalonym przeznaczeniem kredytu - sfinansowanie należności lub wymagalnych zobowiązań - nie zaś na inne cele, np. na zakup środków trwałych. W ramach linii kredytowej bank zobowiązuje się postawić środki do dyspozycji kredytobiorcy zgodnie z ustalonymi warunkami umownymi, do określonej wysokości i przed terminem wygaśnięcia umowy. Z tytułu tego zobowiązania bank zazwyczaj pobiera prowizję za gotowość. Kredyty tego typu są najczęściej zabezpieczane cesją wierzytelności lub zastawem na zapasach bądź majątku trwałym. W przypadku, gdy kredyt ma być udzielony na dłuższy termin - np. ze względu na specjalne potrzeby kredytobiorcy - bank zwykle przyjmuje 1

2 dodatkowe zabezpieczenie. Krótkoterminowe kredyty obrotowe są zaciągane przez firmy produkcyjne, handlowe i usługowe. Kredyty obrotowe są spłacane ze środków uzyskanych dzięki zamianie majątku obrotowego na gotówkę. Bank musi ustalić, gdzie jest najsłabsze ogniwo tego procesu - gdzie tkwi największe ryzyko. Częstym problemem kredytobiorców jest rotacja zapasów, a więc możliwość ich zamiany na gotowe produkty czy też ewentualnie sprzedaż, czyli zamiana bezpośrednio na gotówkę. Drugi składnik majątku obrotowego, którego szybkie spieniężenie może sprawiać firmie kłopoty, to należności. Inspektorzy kredytowi banku powinni przeprowadzać dokładną analizę jakości wykazywanych przez kredytobiorców zapasów i należności, zwłaszcza sposobu wyceny zapasów oraz wieku należności. Kredyty obrotowe mogą być narażone na następujące problemy: Kredytobiorca nie jest w stanie wyprodukować danych wyrobów lub świadczyć danych usług z powodu trudności z surowcami, pracownikami, maszynami, lub też z powodu zbyt wysokich kosztów własnych. Wyroby nie znajdują zbytu z powodu zmiany mody, braku popytu, przestarzałej technologii itp. Kredytobiorca nie jest w stanie ściągnąć swoich należności. Środki pieniężne generowane przez kredytobiorcę podczas cyklu operacyjnego są wykorzystywane do innych celów, np. na zakup majątku trwałego, spłatę zobowiązań wobec innych wierzycieli, wypłatę dywidendy. Kredytobiorca najczęściej korzysta z kilku kredytów o różnym charakterze zaciągniętych w tym samym banku - np. z kredytu obrotowego i kredytu inwestycyjnego - co nierzadko prowadzi do popełnienia przez kredytodawcę typowych błędów: Nie pilnuje, aby były regulowane okresowe spłaty kredytu obrotowego - zwłaszcza wówczas, gdy kredytobiorca zaciągnął zarówno kredyt obrotowy, jak i inwestycyjny. Dokonuje przesadnej oceny najwyższych i najniższych punktów cyklu operacyjnego kredytobiorcy, a w konsekwencji udziela kredytu obrotowego nadmiernej wysokości. Zezwala na przeznaczenie środków z tytułu kredytu obrotowego na inne cele, a w szczególności - na spłatę rat kapitałowych kredytu długoterminowego. W efekcie - kredyt długoterminowy jest spłacany w umownych terminach, lecz saldo kredytu obrotowego stale wzrasta. Przyjmuje prawne zabezpieczenie kredytu zbyt niskiej wartości, aby faktycznie zapewnić zwrot kredytu. Jeśli kredyt obrotowy nie zostaje spłacony, a bank musi zaspokoić swoje roszczenia z przyjętego zabezpieczenia, będzie usiłował odsprzedać przedmioty zabezpieczenia w najgorszym czasie. Skoro kredytobiorca ewidentnie nie był w stanie znaleźć nabywców na te przedmioty, bank będzie także miał z tym trudności - może zatem ponieść znaczną stratę. 2

3 KREDYTY INWESTYCYJNE Długoterminowe kredyty inwestycyjne są zazwyczaj udzielane na powiększenie rzeczowego majątku trwałego, np. poprzez zakup nieruchomości, budowę nowych (lub rozbudowę już użytkowanych) linii produkcyjnych czy zakup maszyn i urządzeń. Kredyty inwestycyjne często przeznaczone są także na finansowanie projektów związanych z ochroną środowiska, które nie powiększają majątku kredytobiorcy, ale są konieczne m.in. ze względu na obowiązujące przepisy. Mogą to być również kredyty hipoteczne udzielone przez bank hipoteczny, a zabezpieczone pierwszorzędną hipoteką na nieruchomości (uwzględniając jej bankowo-hipoteczną wartość). (Kredyty hipoteczne szerzej zostaną omówione w odrębnym rozdziale podręcznika). Sam charakter i wysoki koszt finansowanych przedmiotów stanowi o terminie płatności kredytu. Z kolei dłuższy termin płatności kredytów inwestycyjnych pociąga za sobą wyższe ryzyko, aniżeli w przypadku kredytów krótkoterminowych. Zatem, w odniesieniu do kredytów inwestycyjnych szczególnego znaczenia nabiera kwestia prawnego zabezpieczenia jako dodatkowego środka zabezpieczającego spłatę kredytu. Innym sposobem zwiększającym bezpieczeństwo środków przekazanych kredytobiorcy w formie kredytu inwestycyjnego jest rozłożenie kwota kapitału na raty spłacane przez cały okres kredytowania. Umowy kredytowe zawierane w przypadku tych kredytów przewidują zazwyczaj dodatkowe warunki - nie wywiązanie się z nich ze strony kredytobiorcy uprawnia bank do wypowiedzenia kredytu. Zabezpieczenie kredytów inwestycyjnych stanowi zwykle zastaw ustanowiony na maszynach lub urządzeniach bądź hipoteka ustanowiona na gruntach lub budynkach. Kredyty inwestycyjne są spłacane z amortyzacji oraz środków finansowych otrzymywanych z prowadzonej przez kredytobiorcę działalności. Należy zatem zbadać prognozy przepływów środków pieniężnych kredytobiorcy na cały okres kredytowania. Inspektorzy kredytowi muszą posiadać odpowiednią wiedzę o kierownictwie firmy, uwarunkowaniach branżowych, pozycji firmy na danym rynku. Powinni także badać prognozy rentowności firmy, a także wrażliwość wyniku finansowego firmy na zmianę wysokości przychodów ze sprzedaży, stopy zysku, stanu majątku obrotowego i zobowiązań krótkoterminowych, jak również poziomu kosztów, stóp procentowych i podatków. Wymóg, aby kredyt inwestycyjny był spłacany w regularnych ratach zapewnia bankowi pewne możliwości monitorowania jego przebiegu. Opóźnienia w spłacie kredytu bądź przekroczenia stanu konta kredytobiorcy stanowią znaki ostrzegawcze świadczące o tym, iż zwrot kredytu może napotkać trudności. Inne znaki ostrzegawcze to pogorszenie wskaźników finansowych wyliczanych w oparciu o analizę danych finansowych okresowo przedstawianych przez kredytobiorcę. O potencjalnych problemach mogą świadczyć także zjawiska niefinansowe, np. zmiany w kontaktach kredytobiorcy z bankiem, pogorszenie stosunków pomiędzy kredytobiorcą a dostawcami lub odbiorcami. Inspektorzy powinni być świadomi następujących typowych błędów popełnianych przez banki przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych: brak właściwej oceny zdolności kredytobiorcy w zakresie dostosowania się do zmieniających się warunków działania. 3

4 brak pełnego zrozumienia branży, w której działa kredytobiorca oraz pozycji, jaką zajmuje na rynku. brak pełnego uwzględnienia wszystkich czynników wpływających na wysokość wyniku finansowego kredytobiorcy. dokonanie prognoz na podstawie ekstrapolacji trendów historycznych bez uwzględnienia zmian, jakie zaszły lub mogą wystąpić w danej firmie lub branży, na rynku, czy też w całej gospodarce. nie przewidywanie dodatkowych potrzeb finansowych kredytobiorcy, nie dotyczących bezpośrednio samej inwestycji, ale wiążących się z nią (np. koszt zapewnienia lokali zastępczych dla osób mieszkających na terenie, na którym będzie prowadzona inwestycja mieszkaniowa). błędy formalno-prawne skutkujące nieważnością zawartych umów KREDYTY NA CELE ROLNICZE Kredyty na cele rolnicze stanowią znaczną część portfela kredytów na działalność gospodarczą w bankach działających na obszarach wiejskich. Sezonowy charakter produkcji rolniczej powoduje niski wskaźnik rotacji kapitałów - zwrot kapitału z przychodów ze sprzedaży może trwać 2-3 lata. Może to skłonić bank do żądania od kredytobiorcy zabezpieczenia kredytu otrzymanego na zasiewy lub hodowlę zastawem lub hipoteką na całości jego majątku. Takie kredyty są najczęściej spłacane w momencie uzyskania wpływów ze sprzedaży produkcji zwierzęcej lub roślinnej. Natomiast kredyty inwestycyjne na zakup maszyn rolniczych lub gruntów mogą być udzielane na warunkach spłaty ratalnej przez cały okres kredytowania; środki na spłatę kredytu pochodzą wówczas z przepływów pieniężnych osiąganych z rocznych przychodów gospodarstwa rolnego. Kredyty na działalność gospodarczą stanowią potencjalnie przychodową część portfela kredytowego banku, lecz kredyty te muszą być dobrze zarządzane i muszą znaleźć wsparcie w postaci skutecznego nadzoru nad portfelem i doświadczonej kadry pracowników. Szczegółowe omówienie związanych z tym zagadnień zawiera rozdział:, w części pt. Ryzyko obciążające portfel kredytowy. Procedury zawarte w dalszej części niniejszego rozdziału przedstawiają czynności wymagane przy badaniu kredytów na działalność gospodarczą. 4

5 CELE INSPEKCJI 1. Ustalić adekwatność i skuteczność zasad polityki kredytowej i procedur kredytowych banku. 2. Upewnić się, że inspektorzy kredytowi przestrzegają ustalonych zasad polityki i procedur banku. 3. Ocenić portfel kredytów na działalność gospodarczą pod względem jakości, zwrotności i adekwatności przyjętych zabezpieczeń. 4. Ustalić prawidłowość i zakres badań audytu wewnętrznego dotyczących portfela kredytów na działalność gospodarczą. 5. Ustalić czy bank przestrzega postanowień stosownych przepisów prawa i regulacji ostrożnościowych. 6. Zbadać rzetelność sprawozdań przekazywanych do NBP. W przypadku wystąpienia nieprawidłowości wskazać bankowi, wynikający z ustawy o rachunkowości, obowiązek rzetelnego i terminowego składania sprawozdań. 7. W przypadku stwierdzenia niedociągnięć w zasadach polityki, procedurach, regulaminach, praktyce lub systemie kontroli wewnętrznej banku, bądź naruszeń przepisów prawa lub regulacji ostrożnościowych, czy też wewnętrznych regulacji banku - uzyskać od kierownictwa banku zobowiązanie podjęcia odpowiednich środków naprawczych. 5

6 PROCEDURY INSPEKCJI Procedury inspekcji w zakresie kredytów na działalność gospodarczą mogą różnić się podczas badań prowadzonych w poszczególnych bankach, w zależności od wielkości banku, warunków kredytu, zakresu konkretnej inspekcji oraz ramowej strategii nadzorczej dla danego banku określonej w arkuszu analityczno- nadzorczym. Procedury inspecji należy dostosować do celów ustalonych dla danej inspekcji. Cele, jakie można określić dla inspekcji w zakresie portfela kredytowego zostały omówione w rozdziale:, w części II pt. Cele inspekcji w zakresie zarządzania portfelem kredytowym. Badania kredytów na działalność gospodarczą są jednak najczęściej prowadzone według następującego planu działania: I. Przegląd przedinspekcyjny II. Spotkanie przedinspekcyjne z kadrą kierowniczą III. Gromadzenie informacji wyszczególnionych w zestawieniu informacji do przygotowania przez bank oraz dobór próbki IV. Badanie wybranych do próbki kredytów na działalność gospodarczą oraz procesu zarządzania portfelem tych kredytów V. Udokumentowanie wyników badań, rozmowy z odpowiedzialnymi pracownikami banku VI. Spotkanie końcowe z kierownictwem pionu kredytów VII. Sporządzanie protokołu z inspekcji VIII. Kontrola działań naprawczych Szczegółowe procedury w tym zakresie są w dużej mierze podobne do procedur stosowanych podczas ogólnego badania procesu zarządzania portfelem kredytowym; w procedurach niżej przedstawionych wstawiono zatem liczne odsyłacze do procedur inspekcji zawartych w rozdziale:. I. Przegląd przedinspekcyjny oraz Patrz: rozdział podręcznika pt. część I procedur. inspekcji w rozdziale: Należy zastosować tamte procedury dostosowując je do specyfiki portfela kredytów na działalność gospodarczą. 1. Ustalić zakres inspekcji 2. Opracować pismo przedinspekcyjne II. Spotkanie przedinspekcyjne z kadrą kierowniczą Inspektorzy uczestniczący w badaniu portfela kredytów na działalność gospodarczą powinni odbyć na wstępie spotkanie z kadrą kierowniczą odpowiedzialną za te kredyty. Należy odebrać informacje wyszczególnione w piśmie przedinspekcyjnym a dotyczące kredytów na działalność gospodarczą (o ile są już gotowe). Należy także ustalić nazwiska pracowników pionu kredytów, z którymi inspektorzy nadzoru będą kontaktować się podczas inspekcji (jeżeli inspektorzy nadzoru uznają za celowe, można także uzyskać listę 6

7 inspektorów kredytowych odpowiedzialnych za poszczególne kredyty na działalność gospodarczą). III. Gromadzenie informacji wyszczególnionych w zestawieniu informacji do przygotowania przez bank oraz dobór próbki Zgromadzić informacje o kredytach na działalność gospodarczą wymienione w zestawieniu informacji do przygotowania przez bank. Zbadać kompletność tych informacji oraz je zweryfikować. Inspektorzy badający kredyty na działalność gospodarczą powinni otrzymać następujące informacje: a. zestawienie obrotów i sald kredytów na działalność gospodarczą uzgodnić salda z rejestrem kredytów prowadzonym przez dany departament/ wydział kredytowy i kontami księgi głównej ocenić zasadność pozycji przejściowych zbadać i ustalić poprawność księgowania pozycji znaczących, b. wykaz należności przeterminowanych z tytułu kredytów na działalność gospodarczą, d. wykaz kredytów, w przypadku których warunki umowy zostały zmienione poprzez obniżenie stawki oprocentowania lub kwoty rat kapitałowych, poprzez odroczenie spłaty kapitału lub odsetek, czy też poprzez inną istotną zmianę, e. wykaz linii kredytowych oraz innych zobowiązań pozabilansowych, f. wykaz kredytów udzielonych członkom kierownictwa innych banków oraz głównym akcjonariuszom banków-korespondentów, g. wykaz kredytów zaklasyfikowanych przez kierownictwo banku do należności pod obserwacją i zagrożonych, h. wykaz kredytów na działalność gospodarczą udzielonych jednostkom zależnym i stowarzyszonym, właścicielom banku, pracownikom i członkom organów banku lub banku należącego do tej samej grupy kapitałowej oraz podmiotu dominującego, a także kredytów na działalność gospodarczą udzielonych podmiotom powiązanym kapitałowo i organizacyjnie z właścicielami banku lub "osobami wewnętrznymi", i. część podręcznika kredytowego dotyczącą kredytów na działalność gospodarczą, j. wykaz pełnomocnictw kredytowych, k. obecną strukturę stawek oprocentowania, l. protokoły z posiedzeń zarządu i komitetu kredytowego w częściach dotyczących kredytów na działalność gospodarczą, m. sprawozdania o kredytach na działalność gospodarczą przedstawiane zarządowi i komitetowi kredytowemu, o. wykaz kredytów konsorcjalnych. Wykorzystując otrzymane informacje należy ustalić próbę kredytów do zbadania,. posługując się procedurami w rozdziale: Skonsultować próbę z inspektorem odpowiedzialnym za badanie jakości aktywów (ewentualnie z kierującym inspekcją). 7

8 KREDYTY NA DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZĄ IV. Badanie wybranych do próbki kredytów na działalność gospodarczą oraz procesu zarządzania portfelem tych kredytów 1. Ustalić adekwatność systemu kontroli wewnętrznej w zakresie kredytów na działalność gospodarczą. a. wypełnić lub uaktualnić odpowiednie części kwestionariusza kontroli wewnętrznej dla badania kredytów na działalność gospodarczą. b. zapoznać się z uwagami dotyczącymi systemu kontroli wewnętrznej w odniesieniu do kredytów na działalność gospodarczą zawartymi w dokumentach z poprzednich inspekcji. Odnotować uwagi krytyczne, które mogą wpłynąć na ocenę tych kredytów. c. w trakcie wykonywania niżej przedstawionych czynności, ustalić czy zaszły zmiany od czasu ostatniej inspekcji. Udokumentować i ocenić te zmiany. 2. Omówić zakres audytu wewnętrznego i zewnętrznego od czasu poprzedniej inspekcji z inspektorem odpowiedzialnym za badanie kontroli wewnętrznej w całym banku. a. ustalić, czy audyt wykazał istnienie nieprawidłowości oraz ustalić, czy takie nieprawidłowości zostały usunięte. Jeśli nie - ustalić dlaczego oraz ocenić skutki tego stanu rzeczy. b. jeśli nie przeprowadzono badań audytorskich lub zakres przeprowadzonych badań był nieadekwatny, albo jeśli ujawniono znaczne słabości - ustalić czynności weryfikacyjne, które należy włączyć do zakresu inspekcji. 3. Na podstawie oceny systemu kontroli wewnętrznej i prac wykonanych przez audytorów wewnętrznych i zewnętrznych - skorygować odpowiednio zakres badań. Spośród niżej przedstawionych procedur inspekcji - wybrać te czynności, które są niezbędne do oceny operacji banku w zakresie kredytów na działalność gospodarczą. 4. Wykonać potrzebne czynności weryfikacyjne. Procedury te są opisane w dalszej części rozdziału pt. Wytyczne dla rewizji. 5. Zapoznać się z procedurami inspekcji zawartymi w rozdziale:, w części pt. Badanie jakości wybranych do próbki kredytów oraz procesu zarządzania portfelem kredytowym - Nadzór nad portfelem kredytowym. Omówić jakość nadzoru nad portfelem kredytowym z inspektorem odpowiedzialnym za badanie całego portfela, bądź też zastosować wyżej wymienione procedury, dostosowując je do specyfiki portfela kredytów na działalność gospodarczą. 8

9 6. W trakcie wykonywania wybranych procedur inspekcji sprawdzić przestrzeganie wewnątrzbankowych regulaminów, procedur i instrukcji oraz działanie mechanizmów kontroli wewnętrznej. 7. Omówić z inspektorem odpowiedzialnym za badanie całego portfela adekwatność zasad polityki i procedur banku w zakresie: a. udzielania kredytów, b. nadzoru nad portfelem kredytowym, c. windykacji należności, d. rozpoznawania i monitorowania należności przeterminowanych, e. restrukturyzacji kredytów, f. wewnętrznego systemu przeglądu i klasyfikacji należności, g. nadmiernych zaangażowań, h. kredytów udzielonych jednostkom zależnym i stowarzyszonym, właścicielom banku, pracownikom i członkom organów banku lub banku należącego do tej samej grupy kapitałowej oraz podmiotu dominującego, a także kredytów udzielonych podmiotom powiązanym kapitałowo i organizacyjnie z właścicielami banku lub "osobami wewnętrznymi", i. monitorowania udzielonych kredytów. 8. Ocenić konsekwencje niedociągnięć stwierdzonych w wyżej wymienionych dziedzinach. 9. Na ogół badanie kredytów na działalność gospodarczą i ocena jakości zarządzania tymi kredytami jest prowadzona przez inspektorów badających zarządzanie portfelem kredytowym. W niniejszym podręczniku rozdzielono te dwa obszary inspekcji: badanie całego portfela kredytowego i badanie portfela kredytów na działalność gospodarczą. Omówić jakość wewnętrznego przeglądu należności z inspektorem odpowiedzialnym za badanie całego portfela kredytowego. Posługiwać się procedurami inspekcji zawartymi w, rozdziale: w części pt. Badanie procesu zarządzania portfelem kredytowym - Wewnętrzny system przeglądu należności. Zapoznać się z procedurami inspekcji zawartymi w rozdziale:, w części pt. Badanie jakości wybranych do próbki kredytów oraz procesu zarządzania portfelem kredytowym - Badanie jakości aktywów. Zastosować te procedury, dostosowując je do specyfiki portfela kredytów na działalność gospodarczą. 10. Zbadać poszczególne kredyty pod względem przestrzegania przepisów, ocenić zgodność z podręcznikiem kredytowym. 9

10 a. dokonać przeglądu kredytów udzielonych członkom władz i kierownictwa innych banków oraz głównym akcjonariuszom banków-korespondentów. Zbadać okoliczności wskazujące na stosowanie warunków preferencyjnych. Zbadać przestrzeganie: stosownych postanowień ustawy Prawo bankowe, zasad bezpiecznego działania banków, pisemnych zasad polityki banku. Posługiwać się procedurami zawartymi w rozdziale: b. dokonać analizy prowadzonej w banku ewidencji udzielonych zobowiązań pozabilansowych o charakterze kredytowym (gwarancji, niewykorzystanych linii kredytowych). Upewnić się, że łączna kwota niewykorzystanego salda zobowiązania wraz z częścią zobowiązania już zrealizowaną nie przekracza wskaźnika koncentracji kredytów i innych wierzytelności. c. jeśli pewne kredyty zaklasyfikowane do należności pod obserwacją lub zagrożonych podczas poprzedniej inspekcji zostały spłacone - ustalić i udokumentować źródło i datę spłaty. Sprawdzić zwłaszcza, czy źródłem spłaty nie były nowe kredyty dla tego samego podmiotu lub podmiotu powiązanego z kredytobiorcą. 11. Kredyty konsorcjalne: a. sprawdzić umowę konsorcjum oraz ewidencję banku, upewnić się, że wszyscy uczestnicy konsorcjum ponoszą ryzyko proporcjonalne do wysokości wniesionych środków finansowych do wspólnie udzielonego kredytu, b. sprawdzić czy miały miejsce zmiany w składzie podmiotów uczestniczących w konsorcjum. Jeśli tak ustalić, na ile to możliwe, przyczyny tych zmian, w szczególności przyczyny sprzedaży udziałów w konsorcjum przez innych jego członków, c. zbadać inne warunki umowy konsorcjum, ocenić potencjalne skutki dla banku, d. ustalić czy kredyty konsorcjalne są nadzorowane na zasadach podobnych do zasad obowiązujących dla kredytów udzielonych przez sam bank. W szczególności, jeśli kredyt jest administrowany i monitorowany przez inny bank uczestniczący w konsorcjum czy bank, w którym prowadzona jest inspekcja, ma wgląd w okresowe analizy kondycji finansowej kredytobiorcy, e. ustalić czy bank podejmując decyzję kredytową postępował zgodnie z wewnętrznymi procedurami udzielania kredytów konsorcjalnych, a zwłaszcza czy przeprowadzona została analiza zdolności kredytowej klienta, f. ustalić czy jakość kredytu jest oceniana zgodnie z zapisami Uchwały nr 8/1999 Komisji Nadzoru Bankowego, sprawdzić do jakiej kategorii klasyfikowany jest kredyt przez uczestników konsorcjum, jeżeli istnieją rozbieżności, należy je wyjaśnić z pracownikami banku, g. upewnić się, że księgi i rejestry banku prawidłowo wykazują ewentualne przyszłe zobowiązania banku z tytułu uczestnictwa w konsorcjum bankowym. 12. Przeprowadzić przegląd akt kredytowych. Uzyskać akta kredytowe wszystkich kredytobiorców wybranych do próby. Celem przeanalizowania kredytów, wykonać odpowiednie procedury przedstawione w rozdziałach: 10

11 KREDYTY NA DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZĄ,, 13. Dokonać analizy sprawozdań finansowych kredytobiorcy. Zastosować procedury analizy sprawozdań finansowych zawarte w rozdziale:. 14. Dokonać analizy przepływów pieniężnych kredytobiorcy. Zastosować procedury zawarte w rozdziale:. 15. Wyliczyć podstawowe wskaźniki finansowe dla analizy kredytu. Przykłady podane poniżej stanowią wskaźniki często stosowane podczas badań kredytów na działalność gospodarczą. Płynność *Wskaźnik bieżący płynności: Wskaźnik szybki płynności: Wskaźnik płynności gotówkowej: Majątek obrotowy/ Zobowiązania krótkoterminowe Obrazuje zdolność firmy do regulowania zobowiązań bieżących za pomocą aktywów płynnych. Majątek obrotowy - zapasy/ Zobowiązania krótkoterminowe Obrazuje zdolność firmy do regulowania zobowiązań bieżących za pomocą aktywów, które można natychmiast zamienić na gotówkę. Jest to wskaźnik przydatny przy analizie firm mających wysoki stan starych lub przestarzałych zapasów. Gotówka/ Zobowiązania krótkoterminowe Obrazuje zdolność firmy do regulowania zobowiązań bieżących za pomocą gotówki. Zadłużenie *Zadłużenie/ Kapitał: Zobowiązania ogółem/ Kapitały własne Obrazuje stosunek funduszy pochodzących od wierzycieli do funduszy pochodzących od właścicieli. Rentowność *Rentowność aktywów (ROA): Rentowność kapitału (ROE): Rentowność sprzedaży netto: Rentowność sprzedaży brutto: Zysk netto/ Aktywa ogółem x 100% Pokazuje efektywność wykorzystania aktywów firmy. Zysk netto/ Kapitały własne x 100% Pokazuje efektywność wykorzystania kapitału firmy. Zysk netto / Przychody ze sprzedaży produktów i usług x 100% Wynik na sprzedaży / Przychody ze sprzedaży produktów i usług x 100% 11

12 Sprawność działania Rotacja należności: Rotacja zapasów: Upłynnienie zapasów: (Należności x 365)/ Przychody ze sprzedaży produktów i usług Pokazuje ilość dni, która upływa pomiędzy sprzedażą wyrobu lub usługi, a otrzymaniem zapłaty od odbiorcy. Mierzy sktuteczność firmy w zakresie ściągania swoich należności. (Zapasy x 365)/ Przychody ze sprzedaży produktów i usług Pokazuje przybliżoną ilość dni przed wyczerpaniem się zapasów przy obecnym poziomie sprzedaży. Mierzy efektywność firmy w zakresie zakupów, produkcji i sprzedawania swoich wyrobów. Zapasy/ Należności Efektywność projektu inwestycyjnego Okres zwrotu nakładów inwestycyjnych: Stopa zwrotu z inwestycji: Suma nakładów inwestycyjnych / Planowana roczna nadwyżka finansowa będąca rezultatem danego przedsięwzięcia Suma zysku z inwestycji + Odsetki od kredytu na inwestycję / Nakłady inwestycyjne Kapitał Kapitały własne Należne wpłaty na poczet kapitału / Aktywa ogółem Pokrycie zadłużenia przepływami pieniężnymi Zysk netto + Odsetki + Odpisy amortyzacyjne/ Bieżące raty kredytów + Odsetki Ukazuje nadwyżkę przepływów pieniężnych w danym roku nad bieżącymi ratami kredytów. Wskaźnik ten może służyć jako ogólny miernik przyszłej spłaty zadłużenia, o ile zakłada się, że rentowność i przepływy pieniężne firmy utrzymają się na tym samym poziomie lub wzrosną. 16. Udokumentować zbadane kredyty. Wypełnić lub uaktualnić arkusze kredytowe zgodnie ze wskazówkami zawartymi w procedurach inspekcji w rozdziale: i z załączonymi do arkuszy instrukcjami. 17. Kredyty udzielone osobom wewnętrznym. (Patrz też rozdział: Inspektorzy nadzoru powinni dokonać przeglądu kredytów udzielonych jednostkom zależnym i stowarzyszonym, właścicielom banku, pracownikom i członkom organów banku lub banku należącego do tej samej grupy kapitałowej oraz podmiotu dominującego, a także kredytów udzielonych podmiotom powiązanym kapitałowo i organizacyjnie z właścicielami banku lub "osobami wewnętrznymi", a w szczególności przeprowadzić następujące czynności: a. sprawdzić rzetelność i kompletność informacji o kredytach na działalność gospodarczą udzielonych tym osobom poprzez porównanie tych informacji z zestawieniem sald i obrotów lub z utworzoną próbą kredytów, b. upewnić się, że kredyty udzielone tym osobom zostały udzielone zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa i przyjętymi przez bank wewnętrznymi regulacjami oraz że ich warunki nie są bardziej korzystne od ogólnie stosowanych dla innych kredytobiorców, 12

13 Narodowy Bank Polski c. zbadać akta kredytowe dla kredytów znacznej wysokości udzielonych tym osobom pod kątem oceny jakości tych kredytów. 18. Nadmierne zaangażowania. Należy wykonać czynności przedstawione w procedurach inspekcji w rozdziałach: i. V. Udokumentowanie wyników badań, rozmowy z odpowiedzialnymi pracownikami banku 1 Uporządkować wyniki badań i omówić je z inspektorem kierującym inspekcją lub z inspektorem odpowiedzialnym za całościowe badanie jakości aktywów. Przeprowadzić rozmowy z odpowiednimi inspektorami kredytowymi, przygotować - w formacie zgodnym z przyjętą metodologią opracowywania protokołu z inspekcji - wstępne podsumowanie wyników inspekcji dotyczące: należności przeterminowanych, okoliczności wskazujących na naruszenie przepisów, kredytów, dla których brakuje w aktach aktualnych, kompletnych danych finansowych, nadmiernych zaangażowań, klasyfikacji należności pod obserwacją i zagrożonych, kredytów o niedostatecznym prawnym zabezpieczeniu oraz kredytów, dla których brakuje prawidłowej dokumentacji zabezpieczenia, kredytów udzielonych osobom wewnętrznym i podmiotom z nimi powiązanym, adekwatności pisemnych zasad polityki banku w zakresie kredytów na działalność gospodarczą, przestrzegania przez inspektorów kredytowych zasad zawartych w podręczniku kredytowym, niekorzystnych trendów stwierdzonych w pracy komórek banku zajmujących się portfelem kredytów na działalność gospodarczą, rzetelności i kompletności wykazów i zestawień otrzymanych od banku, nieprawidłowości lub niedociągnięć w systemie kontroli wewnętrznej, zalecanych działań naprawczych odnośnie niedociągnięć w zasadach polityki, praktyce i procedurach banku, jakości kadry kierowniczej odpowiedzialnej za kredyty na działalność gospodarczą, innych istotnych zagadnień związanych z operacjami banku w zakresie kredytów na działalność gospodarczą., w 1 Patrz procedury inspekcji w rozdziale: Udokumentowanie wyników badań, rozmowy z odpowiedzialnymi pracownikami banku. części pt. 13

14 VI. Spotkanie końcowe z kierownictwem pionu kredytów 1. Przygotować tematy do dyskusji z przedstawicielami odpowiednich komórek banku oraz przygotować się na omówienie wyników inspekcji w zakresie kredytów na działalność gospodarczą. 2. Po spotkaniu z przedstawicielami kierownictwa udokumentować jego wyniki, a zwłaszcza odnotować otrzymane od kierownictwa zobowiązania dotyczące działań naprawczych. 3. Uporządkować dokumentację roboczą sporządzoną lub uaktualnioną podczas inspekcji. 4. Przygotować notatkę dotyczącą możliwości usprawnienia przyszłych inspekcji. VII. Sporządzanie protokołu z inspekcji Sfinalizować uwagi dotyczące kredytów na działalność gospodarczą do zamieszczenia w protokole z inspekcji. Zakres tych uwag został nakreślony wyżej, w części V procedur: Udokumentowanie wyników badań, rozmowy z kadrą kierowniczą. VIII. Kontrola działań naprawczych Nadzór bankowy powinien w odpowiednim terminie przeprowadzić kontrolę realizacji działań naprawczych uzgodnionych z kierownictwem banku w wyniku inspekcji. 14

15 KWESTIONARIUSZ KONTROLI WEWNĘTRZNEJ Ważne jest, by udokumentować funkcjonujący w banku system kontroli wewnętrznej w odniesieniu do portfela kredytów na działalność gospodarczą. Bank powinien posiadać opracowane i wdrożone zasady polityki i procedury, obejmujące tę działalność, które będąc wytycznymi dla pracowników, jednocześnie stanowią o zakresie ich odpowiedzialności. Inspektorzy powinni zbadać czy system kontroli wewnętrznej obejmuje wymienione niżej zagadnienia, które powinny być potraktowane jako minimalny zakres kryteriów ustalania oceny. Każdy bank ma inną strukturę organizacyjną, system przepływu informacji oraz sposób przetwarzania i zapisywania danych. Inspektorzy muszą ocenić na ile stosowane rozwiązania skutecznie zapobiegają powstawaniu błędów lub nadużyć. Badając system kontroli wewnętrznej w danym banku, inspektorzy powinni dążyć do możliwie pełnego opisu tego systemu, koncentrując się jednak na jego słabościach. Wtedy gdy jest to niezbędne należy załączyć szczegółowe opisy, kopie druków używanych przez bank lub inne załączniki, które dokumentują istotne niedociągnięcia, wymagające podjęcia działań naprawczych przez kierownictwo banku. Pytania w kwestionariuszu oznaczone gwiazdką (*) wymagają weryfikacji za pomocą obserwacji lub testowania odpowiedniej próby. Kwestionariusz należy wypełnić lub uaktualnić zgodnie z celami danej inspekcji. Nie wszystkie pytania będą miały zastosowanie podczas każdej inspekcji. Zasady polityki i procedury banku 1. Czy zarząd zatwierdził pisemny podręcznik kredytowy zawierający zasady polityki banku i procedury w odniesieniu do kredytów na działalność gospodarczą, w tym: a. procedury rozpatrywania wniosków o kredyt na działalność gospodarczą? b. definicję wiarygodnych kredytobiorców? c. minimalne wymogi dotyczące dokumentacji kredytów? Uwaga: Szczegółowe omówienie składników podręcznika kredytowego znajduje się w rozdziale:. 2. Czy zasady polityki banku w zakresie kredytów na działalność gospodarczą są poddawane przeglądowi przynajmniej raz w roku, aby ustalić czy są nadal aktualne w świetle zmieniających się uwarunkowań rynkowych? Ewidencja kredytów na działalność gospodarczą *3. Czy prowadzenie kont analitycznych kredytów na działalność gospodarczą i na ich podstawie dokonywanie księgowań na kontach syntetycznych wykonują lub sprawdzają osoby, które: 15

16 a. nie wystawiają czeków bankowych? b. nie mają dostępu do operacji kasowych? c. nie zatwierdzają kredytów? d. nie dokonują uzgodnień kont analitycznych z kontami syntetycznymi? *4. Czy konta analityczne kredytów są uzgadniane codziennie z odpowiednimi kontami syntetycznymi, czy pozycje przejściowe są badane przez osoby nie mające dostępu do operacji kasowych? 5. Czy wezwania do spłaty należności przeterminowanych i zawiadomienia o opóźnieniu w spłacie należności są sprawdzane z zestawieniami obrotów i sald? Czy osoby, które sporządzają i wysyłają wezwania nie mają dostępu do operacji kasowych? 6. Czy pytania klientów dotyczące salda kredytu są rozpatrywane i wyjaśniane przez osoby nie mające dostępu do operacji kasowych? *7. Czy dokumenty źródłowe uzasadniające korekty sald kredytów są sprawdzane lub w późniejszym terminie weryfikowane przez osoby nie mające dostępu do operacji kasowych? (jeśli jest inaczej - wyjaśnić stosowaną procedurę). 8. Czy prowadzona jest codzienna ewidencja analityczna podsumowująca szczegóły transakcji kredytowych (wypłata środków, otrzymane spłaty kapitału lub odsetek) celem udokumentowania zapisów na kontach syntetycznych? 9. Czy często sporządzany jest wykaz należności przeterminowanych, z jaką częstotliwością? 10. Czy ewidencja kredytów umożliwia odtwarzanie przebiegu poszczególnych transakcji, od inicjowania tych transakcji do ich ostatecznego rozliczenia? Odsetki *11. Czy czynności związane z przygotowaniem i zaksięgowaniem dowodów księgowych dotyczących odsetek wykonują lub sprawdzają osoby, które: a. same nie wystawiają czeków bankowych? b. nie mają dostępu do operacji kasowych? 12. Czy odsetki są powtórnie wyliczane i uzgadniane z dowodami księgowymi przez osoby niezależne, które: a. same nie wystawiają czeków bankowych? b. nie mają dostępu do operacji kasowych? 13. Czy odsetki są prawidłowo naliczane i ewidencjonowane w poszczególnych zespołach kont oraz badane przez osobę niezależną, aby ustalić: a. zasadność zapisów? 16

17 b. terminowość rozliczania zapisanych pozycji? Zabezpieczenie kredytu Pełne omówienie dokumentacji zabezpieczeń i związanych z nią mechanizmów kontroli. wewnętrznej znajduje się w rozdziale: 14. Czy dokumentacja zabezpieczenia kredytu prowadzona przez bank: a. zawiera pełny i szczegółowy opis przyjętego zabezpieczenia? b. jest podpisana przez klienta? c. jest prowadzona w takiej postaci, aby klient mógł otrzymać kopię? *15. Czy zadania przyjmowania przedmiotów zabezpieczenia i wydawania ich kredytobiorcom są rozdzielone pomiędzy różnych pracowników banku? 16. Czy zbywalne przedmioty zabezpieczenia znajdują się pod wspólnym nadzorem przynajmniej dwóch osób? 17. Czy bank wydaje przedmioty zabezpieczenia lub wydaje zaświadczenia o zwolnieniu przedmiotu z obciążenia jedynie za pokwitowaniem? Czy pokwitowania są przechowywane w aktach? 18. Gdy zabezpieczenie kredytu jest uzależnione od wartości gotówkowej scedowanej polisy ubezpieczenia na życie - czy bank otrzymuje od towarzystwa ubezpieczeniowego i załącza do polisy okresowe wyliczenia tej wartości? 19. Czy prowadzony jest rejestr osób wchodzących do skarbca, w którym przechowywane są przedmioty zabezpieczenia? 20. Czy papiery wartościowe tymczasowo wydane ze skarbca w celu ich wymiany podlegają kontroli za pomocą kolejno numerowanych pokwitowań pobrania ze skarbca? 21. Czy bank posiada system, który: a. zapewnia, że umowy zabezpieczeń prawnych są przechowywane w sposób zapewniający ich bezpieczeństwo? b. zapewnia prawidłową ewidencję i udokumentowanie ustanowionych zabezpieczeń? c. zapewnia badanie księgi wieczystej oraz wycenę nieruchomości w związku z ustanowieniem hipoteki? d. daje pewność, że nieruchomość obciążona hipoteką na rzecz banku jest odpowiednio ubezpieczona, a wierzytelność z polisy jest przedmiotem cesji na rzecz banku? e. zapewnia bezpieczeństwo kredytu do czasu skutecznego ustanowienia ostatecznych zabezpieczeń (np. do czasu otrzymania zawiadomienia o wpisie hipoteki, czy o rejestracji zastawu lub potwierdzenia cesji)? 17

18 22. Czy bank, w celu monitorowania bieżącej wartości obligacji kuponowych przyjętych jako zabezpieczenie kredytu, prowadzi dla nich terminarz wypłat odsetkowych? 23. Czy rachunki, na których dokonano blokady środków celem zabezpieczenia kredytu są właściwie oznaczone odpowiednim kodem, aby zapobiec nieupoważnionej wypłacie środków? 24. Czy bank wymaga potwierdzenia blokady środków kredytobiorcy na rachunku prowadzonym w innym banku? Czy w przypadku tego zabezpieczenia uzyskiwane jest pełnomocnictwo właściciela rachunku do dysponowania środkami? 25. Czy wydanie przedmiotu zabezpieczenia lub jego zastąpienie innym przedmiotem wymaga zgody członka kadry kierowniczej? Inne 26. Czy umowy kredytowe, umowy zabezpieczenia i inne istotne dokumenty potwierdzające prawa banku są przechowywane w skarbcu? Jeśli w banku funkcjonuje inny system zabezpieczania umów (np. przekazywanie do skarbca tylko na noc, przechowywanie w szafach pancernych) to czy zapewnia on należyte bezpieczeństwo umów? Czy przyjmowanie i wydawanie dokumentów odbywa się każdorazowo za potwierdzeniem? 27. Czy jakiekolwiek wypłaty środków z tytułu kredytu zatwierdzane są przez upoważnioną osobę i dokonywane w formie przelewu bądź czeku bankowego? 28. Czy bank posiada systemy, które: a. zapewniają powtórną kontrolę zabezpieczeń, aby sprawdzić prawidłowość ich ustanowienia oraz zbywalność przedmiotów zabezpieczenia? b. weryfikują wycenę zabezpieczenia przed udzieleniem kredytu oraz regularnie w okresie kredytowania? c. sprawdzają czy uzyskano zgodę na tymczasowe wydanie ze skarbca przedmiotu zabezpieczenia za pokwitowaniem, a także sprawdzają czy przedmiot nie znajduje się poza skarbcem przez zbyt długi okres czasu? d. sprawdzają czy spłaty kredytów są zaksięgowane bezzwłocznie? e. zapewniają przestrzeganie wymogów stawianych przez instytucje państwowe, które ubezpieczają lub gwarantują kredyty? 29. Czy wszystkie umowy kredytowe są ewidencjonowane w rejestrze umów kredytowych, czy są one kolejno numerowane? 30. Czy wezwania do spłaty kredytów są przygotowane przez osobę, która nie zajmuje się księgowaniem transakcji kredytowych? 18

19 31. Czy zawiadomienia o uruchomieniu środków z kredytu są przygotowywane i wysyłane przez osobę inną niż pracownik, który dokonuje przelewu tych środków na rachunek klienta? 32. Przy kredytach zabezpieczonych zastawem na towarach złożonych w przedsiębiorstwie składowym - czy bank zatrzymuje dowody składowe, dokument stanowiący tytuł własności lub inne dokumenty potrzebne do odbioru towarów, a wydaje je kredytobiorcy dopiero z chwilą spłaty kredytu? 33. W przypadku prowadzenia przez bank działalności faktoringowej lub innych form obrotu wierzytelnościami: a. czy bank, przed podjęciem decyzji o kupnie danej wierzytelności, sprawdza zdolność kredytową dłużnika? b. czy dłużnik jest powiadamiany o tym, że jego dług został sprzedany bankowi / kupiony przez bank? Podsumowanie 34. Czy zagadnienia rozpatrzone powyżej dają wystarczającą podstawę, aby określić czy mechanizmy systemu kontroli wewnętrznej w odniesieniu do zarządzania portfelem kredytów na działalność gospodarczą są odpowiednie? - Jeśli takiej podstawy nie dają, wskazać jakie dodatkowe informacje lub zagadnienia muszą być rozpatrzone, aby prawidłowo ocenić istniejący system kontroli. - Opisać czynniki łagodzące lub dodatkowe mechanizmy kontrolne, które istnieją w banku a mogłyby ograniczyć ryzyko, które wynika z odpowiedzi przeczących na powyższe pytania. 35. Na podstawie przeprowadzonych badań, określić czy poziom kontroli wewnętrznej jest: Odpowiedni Nieodpowiedni 19

20 WYTYCZNE DLA REWIZJI Na podstawie oceny systemu kontroli wewnętrznej, w tym adekwatności badań audytorów wewnętrznych i zewnętrznych, inspektorzy (jeżeli istnieje taka potrzeba) mogą uzupełnić procedury inspekcji dodatkowymi czynnościami wybranymi spośród niżej przedstawionych, które mają na celu zweryfikowanie zgodności ksiąg rachunkowych banku ze stanem rzeczywistym. 1. Zweryfikować zestawienia obrotów i sald oraz dokonane przez bank uzgodnienia tych zestawień z kontami syntetycznymi. Jeśli ewidencja księgowa kredytów na działalność gospodarczą nie jest prowadzona za pomocą systemu komputerowego - zestawić i uzgodnić kwoty zadłużenia wynikające z umów kredytowych, konta poszczególnych klientów, konta danego rodzaju kredytów, z kontami księgi głównej. Uwzględnić niewykorzystane linie kredytowe i inne zobowiązania pozabilansowe. 2. Dobrać próbę kredytów za pomocą odpowiedniej techniki tworzenia próby (o ile nie utworzono już próby w ramach innych procedur inspekcji), a następnie: a. przygotować formularze potwierdzenia stanu rachunku i wysłać wybranym kredytobiorcom (formularze te powinny zawierać nazwę kredytobiorcy, numer rachunku kredytowego, pierwotną kwotę kredytu, stawkę oprocentowania kredytu, aktualne saldo rachunku, salda rachunków linii kredytowych, krótki opis przyjętego zabezpieczenia), b. w przypadku braku odpowiedzi w wyznaczonym czasie - wysłać formularz ponownie, c. wyjaśnić przypadki braku odpowiedzi na ponowne wezwanie do potwierdzenia stanu rachunku oraz zbadać zgłoszone niezgodności, d. zbadać umowy kredytowe pod względem kompletności, uzgodnić datę, kwotę i warunki spłaty z zestawieniem obrotów i sald, e. upewnić się, że umowa kredytowa jest podpisana przez upoważnione osoby zarówno ze strony klienta jak i banku, a jej poszczególne karty są parafowane przez obydwie strony umowy, f. porównać dokumenty zabezpieczenia w aktach kredytowych z danymi w rejestrze zabezpieczeń, g. przeprowadzić wyrywkowe uzgodnienie stanu rzeczywistego przechowywanych w banku przedmiotów zabezpieczenia z danymi w rejestrze zabezpieczeń i aktach kredytowych, h. upewnić się, że bank posiada w aktach odpowiednie umowy ustanawiające zabezpieczenie kredytu, zawiadomienia sądu o dokonaniu wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości, o zarejestrowaniu zastawu itp. i. zweryfikować wyceny zbywalnych przedmiotów zabezpieczenia, j. upewnić się, że kwota kredytu jest rozsądna w stosunku do wartości zabezpieczenia, że odpowiada wymogom regulaminu banku oraz innym przepisom w tym zakresie, 20