POLSKIE LECZNICTWO ODWYKOWE PODSTAWY PRAWNE I MERYTORYCZNE

Transkrypt

1 Rozdział III POLSKIE LECZNICTWO ODWYKOWE PODSTAWY PRAWNE I MERYTORYCZNE Polskie lecznictwo odwykowe świadczy usługi terapeutyczne dla trzech grup pacjentów: uzależnionych od alkoholu, współuzależnionych i Dorosłych Dzieci Alkoholików (DDA) Leczenie osób uzależnionych i członków ich rodzin Uzależnienie od alkoholu, zespół uzależnienia od alkoholu (dawniej: alkoholizm), zgodnie z przyjętą w Polsce, Międzynarodową Klasyfikacją Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonu jest chorobą rozpoznawaną pod symbolem F 10.2 wg następujących osiowych objawów: silne pragnienie lub poczucie przymusu picia (głód alkoholowy), upośledzenie zdolności kontrolowania zachowań związanych z piciem (upośledzenie zdolności powstrzymywania się od picia, trudności w zakończeniu picia, trudności lub niemożność ograniczaniu ilości wypijanego alkoholu), fizjologiczne objawy zespołu abstynencyjnego w sytuacji ograniczenia lub przerwania picia (drżenie, nadciśnienie tętnicze, nudności, wymioty, bezsenność, niepokój, w krańcowej postaci majaczenie drżenne) lub używanie alkoholu w celu uwolnienia się od objawów abstynencyjnych, zmieniona (najczęściej zwiększona) tolerancja alkoholu, potrzeba spożywania zwiększonych dawek dla osiągnięcia oczekiwanego efektu, koncentracja życia wokół picia kosztem innych zainteresowań i obowiązków, uporczywe picie alkoholu mimo oczywistych dowodów występowania szkodliwych następstw picia. Uzależnienie od alkoholu jest chorobą bio psycho społeczną. U osoby uzależnionej na wszystkich wymienionych poziomach występują patologiczne zmiany. Na razie jednak, mimo postępu wiedzy, medycyna nie potrafi skutecznie redukować zmian zachodzących w Ośrodkowym Układzie Nerwowym na poziomie biochemii. Możliwe jest natomiast skuteczne oddziaływanie na patologiczne mechanizmy psychologiczne, w taki sposób, aby osoba uzależniona nauczyła się powstrzymywać od picia i zmieniać swoje patologiczne wzorce reagowania. Nowoczesny model terapii uzależnienia od alkoholu oparty jest na kompleksowych programach psychoterapii, istotne jest więc zrozumienie, co dzieje się w psychice osoby uzależnionej, sprawiając, że nie jest ona w stanie powstrzymać się od spożywania alkoholu. Powszechnie w Polsce przyjętym modelem rozumienia psychologicznych mechanizmów tego zaburzenia jest koncepcja nałogowej osobowości. Opisuje ona trzy mechanizmy: mechanizm nałogowego regulowania uczuć, polegający na silnej i automatycznej tendencji do szybkiego usuwania przykrych uczuć za pomocą alkoholu. Towarzyszy temu obniżenie się tolerancji na przykre doznania oraz obawa, że bez alkoholu człowiek nie poradzi sobie z cierpieniem i stresem. Trudne sytuacje i stres codziennego życia jest doświadczany przez osobę uzależnioną jako nawracające, przymusowe pragnienie alkoholu, mechanizm iluzji i zaprzeczeń irracjonalne myślenie magiczno życzeniowe, które uruchamia automatyczne negowanie informacji wskazujących na szkody i zagrożenia związane z piciem oraz produkuje iluzje podtrzymujące wiarę, że uda się zapanować nad alkoholem i korzystać z niego bez doznawania szkód. Osoba uzależniona jest nieświadoma zniekształceń dokonywanych przez własny umysł; 45

2 mechanizm rozpraszania i rozdwajania JA, działający w centrum osobowości. Granice własnego JA są słabo określone z powodu częstego przeżywania zmienionych stanów świadomości w chwilach alkoholowego oszołomienia. JA jest osłabione i zdezintegrowane, niezdolne do realizowania postanowień o abstynencji. Uzależnienie od alkoholu jest chorobą chroniczną, postępującą i potencjalnie śmiertelną. Może być powstrzymane, jeżeli osoba uzależniona podejmie systematyczną terapię, polegającą na uczestnictwie w programie psychoterapii uzależnienia od alkoholu. Programy psychoterapii muszą być kompleksowe i oferować oddziaływania nakierowane na przywracanie zdolności do funkcjonowania w sferze psychologicznej, społecznej oraz być uzupełnione działaniami, mającymi na celu na poprawę zdrowia somatycznego, uzupełnione oddziaływaniami wspierającymi rozwój duchowy. Programy psychoterapii składają się z określonych etapów, poświęconych kolejnemu osiąganiu ściśle określonych celów terapii mają określoną strukturę. Osiąganiu tych celów służy dobór właściwych metod, strategii terapeutycznych. Stąd nazwa modelu terapeutycznego: model strategiczno strukturalny. Psychoterapia oparta jest głównie na terapii grupowej, uzupełnianej terapią indywidualną. Oferta placówek profesjonalnych wspomagana jest uczestnictwem w ruchach samopomocowych, do czego pacjenci są zachęcani w trakcie terapii. Podstawowym celem terapii jest osiągnięcie przez pacjenta zdolności do zachowania trwałej abstynencji oraz uzyskanie poprawy zdrowia psychicznego oraz umiejętności potrzebnych do rozwiązywania problemów emocjonalnych i życiowych. W trakcie terapii realizowane są następujące cele: Uzdrawianie organizmu odtrucie organizmu i leczenie szkód spowodowanych zatruciem i niedożywieniem Zmiany psychologiczne zdobywanie wiedzy na temat choroby, nauka rozpoznawania nawrotów i radzenia sobie z głodem, kontroli mechanizmów uzależnienia, zdobywanie umiejętności potrzebnych do trzeźwego życia., kształtują pozytywny stosunek do samych siebie. Naprawianie kontaktów z innymi ludźmi i sposobu życia. Wewnętrzna przemiana w sferze wartości. Czas niezbędny do przeprowadzenia skutecznej terapii to miesiące Stan zdrowia pacjentów lecznictwa odwykowego. Stopniowo obniża się średni wiek pacjentów zgłaszających się do lecznictwa odwykowego, co wskazuje na to, że do leczenia zgłaszają się osoby mniej zniszczone fizycznie, niż dziesięć lat temu. Tym nie mniej populacja ta doznaje szeregu uszkodzeń zdrowotnych. Wyniki badań, prowadzonych w latach przez klinikę Akademii Medycznej w Bydgoszczy, którymi objęto reprezentatywne próby uzależnionych pacjentów stacjonarnego lecznictwa odwykowego donoszą o złym stanie zdrowia tych osób. U badanych kobiet stwierdzono nieprawidłowe stężenie hormonów płciowych i zaburzenia w metabolizmie tkanki kostnej. U mężczyzn wykryto mniejszą dostępność tlenku azotu, który odgrywa istotną rolę w regulacji funkcji układu nerwowego, krążenia, oddychania i przewodu pokarmowego. Wskaźniki nieprawidłowego stężenia lipidów osocza i gorsze parametry hemostazy oznaczone na początku przyjęcia, uległy poprawie w związku z zachowaniem abstynencji, jak wykazało kolejne badanie. Podczas badań monitorujących zaobserwowano zwiększenie wydolności wysiłkowej związane z odstawieniem alkoholu a wynikające z poprawy funkcjonowania mechanizmów obwodowych. W badaniach nad aktywnością autonomicznego układu nerwowego u mężczyzn uzależnionych od alkoholu w ciągu 2 tygodni abstynencji alkoholowej obserwowano przewagę współczulnej i zmniejszenie wagalnej regulacji rytmu serca, które normalizowały się po 4 tygodniach 46

3 abstynencji. Pacjentów mężczyzn charakteryzuje wysoki poziom poczucia alienacji, niski poziom poczucia sensu życia i niższy stopień przystosowania społecznego w odróżnieniu od mężczyzn z grupy kontrolnej nienadużywających alkoholu Podstawa prawna działania oraz dostępność zakładów lecznictwa odwykowego Miejscem leczenia osób uzależnionych od alkoholu są zakłady opieki zdrowotnej lecznictwa odwykowego podst. prawna art. 21 ust. 3 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi i rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 31 grudnia 1999 roku w sprawie organizacji, kwalifikacji personelu, zasad funkcjonowania i rodzajów zakładów lecznictwa odwykowego oraz udziału innych zakładów opieki zdrowotnej w sprawowaniu opieki nad osobami uzależnionymi od alkoholu (Dz.U. Nr 3/2000 poz. 44). Rozporządzenie wskazuje typy oddziaływań stanowiące podstawę terapii, rodzaje zakładów, ich zadania oraz kwalifikacje personelu. Potwierdza, że głównym typem oddziaływań leczniczych są programy psychoterapii uzależnień, których zasadniczym elementem jest psychoterapia grupowa. Istnieją następujące typy zakładów lecznictwa odwykowego: poradnia dla osób z problemami alkoholowymi, przychodnia terapii uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia, oddział leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych (OLAZA). Zgodnie ze Standardami udzielania świadczeń w zakładach lecznictwa odwykowego terapia uzależnienia od alkoholu odbywa się w ambulatoryjnych (poradniach i przychodniach) i stacjonarnych zakładach lecznictwa odwykowego. W zakładach stacjonarnych programy trwają sześć osiem tygodni, w zakładach ambulatoryjnych zwykle realizacja programu trwa około roku i obejmuje około 150 godzin terapii grupowej i około 10 indywidualnej. W zakładach stacjonarnych powinny rozpocząć proces terapii te osoby, dla których utrzymanie abstynencji jest największym problemem. Terapia musi być kontynuowana w zakładach ambulatoryjnych, w przeciwnym razie nie ma praktycznie szans na utrwalenie zmian, rozpoczętych w procesie terapii stacjonarnej. Liczebność zakładów odwykowych nieustannie się zmienia w ciągu ostatnich lat. Jest to związane z procesem przekształceń w służbie zdrowia. Likwidowane są jedne zakłady, powstają na ich miejsce kolejne, często niepubliczne. Po spadku na początku lat 2000 nych należy odnotować powrót globalnych wskaźników do poprzedniej wysokości, jednak trzeba zauważyć, że mimo zachowania globalnych wskaźników na podobnym poziomie, rozkład terytorialny się zmienia. Zmniejsza się dostępność zwłaszcza w obszarach uboższych, także wiejskich. Ponadto zmniejsza się dostępność w takich regionach jak dolnośląskie i lubuskie, gdzie rozpowszechnienie problemów alkoholowych jest najwyższe. Liczba zakładów lecznictwa odwykowego w Polsce wynosi 536, w tym 393 ambulatoryjnych i 143 stacjonarnych, w tym Całodobowych Oddziałów Terapii Uzależnienia od Alkoholu 71, Oddziałów Leczenia Alkoholowych Zespołów Abstynencyjnych 41, Dziennych Oddziałów Terapii Uzależnienia od Alkoholu 31. Według szczegółowych danych, zebranych za rok 2002 z 465 jednostek formy organizacyjne, w jakich działały placówki to: część samodzielnego publicznego zakładu opieki zdrowotnej (56% 259 zakłady ponad połowa), samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej (12% 57 zakładów), część niepublicznego zakładu opieki zdrowotnej (11% 53 zakłady) i niepubliczny zakład opieki zdrowotnej (16% 74 zakłady); organem założycielskim dla zakładów był: zarząd województwa (31% 143 zakłady, głównie stacjonarne), powiat (25% 118 zakładów głównie ambulatoryjnych), gmina/miasto (14% 66 zakładów głównie ambulatoryjnych), oraz: fundacja, stowarzyszenie, spółka, osoba fizyczna i inne (łącznie około 29%). Od połowy lat dziewięćdziesiątych obserwuje się stały wzrost liczby zarejestrowanych pacjentów. Dane Instytutu Psychiatrii i Neurologii za rok 2001 wskazują, że w całym systemie psychiatrycznego lecznictwa ambulatoryjnego liczba pacjentów z problemami alkoholowymi wzrosła z około 100 tys. na początku dekady lat 90 tych do ponad 146 tys. w roku 2001 z czego w poradniach 47

4 odwykowych zarejestrowanych jest ok. 101 tys. osób uzależnionych. W opiece całodobowej liczba pacjentów z problemami alkoholowymi zwiększyła się z 33,4 tys. do 51,7 tys. Z tego około 37 tys. to osoby z rozpoznaniem uzależnienia. Liczba kobiet w tej populacji zmienia się sukcesywnie. I tak np. wśród pacjentek leczonych ambulatoryjnie nastąpił wzrost od 15,5 tys. w roku 1995 do 21 tys. w roku Dane zebrane za rok 2002 z 465 placówek wykazały w lecznictwie ambulatoryjnym zarejestrowanych osoby, w całodobowych oddziałach terapii uzależnienia od alkoholu osoby, w oddziałach dziennych osoby, w oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych osób. Z tej liczby kobiet było w lecznictwie ambulatoryjnym, w oddziałach całodobowych w oddziałach dziennych i w oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych Nie można sumować liczby pacjentów leczonych stacjonarnie i ambulatoryjnie, gdyż najczęściej te same osoby rejestrowane są podwójnie z dwóch powodów: po pierwsze dlatego, że wszyscy pacjenci zakładów stacjonarnych otrzymują zalecenie udania się do lecznictwa ambulatoryjnego, aby kontynuować terapię, po drugie od czasu wprowadzenia reformy służby zdrowia rygorystycznie przestrzega się wymogu posiadania skierowania do oddziałów stacjonarnych z ambulatoryjnych placówek odwykowych lub z Poradni Zdrowia Psychicznego Pracownicy lecznictwa odwykowego Dwie podstawowe grupy pracowników to specjaliści psychoterapii uzależnień, a więc pracownicy z wyższym wykształceniem, po studiach psychologicznych, pedagogicznych, po resocjalizacji lub socjologii i instruktorzy terapii uzależnień osoby z wykształceniem średnim, rekrutujące się z grupy trzeźwych uzależnionych lub przekwalifikowanych pielęgniarek a więc średniego personelu medycznego. Pracują tu także lekarze, pielęgniarki, pracownicy socjalni i personel pomocniczy. Całą kadra liczy około 3,5 tys. osób, nie odpowiada to jednak liczbie etatów, często są to osoby pracujące na umowy zlecenia lub część etatu. Dane zebrane za rok 2002 z 465 placówek wykazały osób w tym specjalistów i 662 instruktorów. Wskaźniki podawane przez Instytut Psychiatrii i Neurologii wskazują na stały wzrost tych dwóch grup personelu wśród personelu lecznictwa odwykowego. Wszyscy terapeuci przechodzą pięciostopniowy proces szkolenia, który trwa około 2,5 roku i kończy się egzaminem certyfikacyjnym (Więcej informacji w rozdziale VI: Działania realizowane przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych pod nadzorem Ministra Zdrowia ) Wojewódzkie Ośrodki Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia Wojewódzkie Ośrodki Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia (WOTUW), powoływane przez marszałków od roku 1999 wspierają inne zakłady odwykowe z terenu danego województwa w zakresie modernizacji programów, inicjują i nadzorują przebieg procesu podnoszenia kwalifikacji personelu, udzielają konsultacji oraz gromadzą dane statystyczne, dotyczące problemu uzależnienia i dostępności terapii odwykowej na terenie województwa. Współpraca PARPA z Wojewódzkimi Ośrodkami Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia trwa od roku Kontynuowano ją przez cały rok Jej podstawę stanowiły porozumienia, w ramach których realizowane były zadania organizacyjno szkoleniowe. W roku 2002 podpisano 15 takich porozumień (woj. małopolskie brak WOTUW), w ramach których w każdym województwie zbierano dane dotyczące lecznictwa odwykowego: rodzaju, ilości i jakości usług świadczonych w placówkach odwykowych, zbierano dane dotyczące realizacji instytucji zobowiązania do leczenia odwykowego w poszczególnych województwach, zbierano i analizowano szczegółowe dane dotyczące poziomu finansowego wykonania usług w lecznictwie odwykowym w związku ze zmianami w systemie finansowania systemu ochrony zdrowia. Przeprowadzono szkolenia dla personelu lecznictwa odwykowego oraz zajęcia terapeutyczne dla pacjentów placówek odwykowych. 48

5 3.6. Zobowiązanie do leczenia odwykowego Mechanizmem, motywującym do podjęcia leczenia odwykowego jest instytucja sądowego zobowiązania osób uzależnionych od alkoholu do leczenia odwykowego. Podstawą prawną zobowiązania do leczenia są artykuły od 24 do 36 ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. Powyższą procedurę wdraża się wobec niektórych kategorii osób uzależnionych od alkoholu. Art. 24 ww. ustawy wskazuje, że są to osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład życia rodzinnego, demoralizację małoletnich (...) systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny. Instytucja ta często nie jest właściwie rozumiana. Najwięcej nieporozumień istnieje wokół celu i oczekiwanej skuteczności tej procedury. Jedyną skuteczną metodą leczenia uzależnienia od alkoholu są programy psychoterapeutyczne. Wynikają z tego określone konsekwencje, dotyczące niezbędnego zmotywowania pacjenta do udziału w terapii. Funkcją społeczną instytucji zobowiązania do leczenia jest instytucjonalne motywowanie do podjęcia terapii odwykowej. Zobowiązanie nie ma charakteru przymusu prawnego. Przymus stosowany jest na etapie doprowadzania osoby uzależnionej od alkoholu na badanie przez biegłego, na rozprawę w sądzie i do zakładu leczniczego na podjęcie kuracji. Nie ma jednak możliwości prawnych ani organizacyjnych zatrzymania pacjenta w placówce odwykowej wbrew jego woli. Około 60% pacjentów, którzy znaleźli się w zakładzie lecznictwa odwykowego w wyniku sądowego zobowiązania do leczenia i weszli do programów terapii ma szansę na uzyskanie takich samych efektów, jak pacjenci dobrowolnie zgłaszający się na leczenie. Barierą w podjęciu przez nich leczenia ciągle jest zbyt niska dostępność lecznictwa odwykowego. Corocznie stopniowo zwiększa się liczba wpływających do sądów wniosków o zobowiązanie do leczenia odwykowego (z wniosków w roku 1997 do wniosków w roku 2002). Z powodu braku miejsc, corocznie spośród osób zobowiązanych do leczenia stacjonarnego do zakładów całodobowych przyjmuje się zaledwie 30 40% osób Instytucje samopomocowe Instytucje samopomocowe wspierają i uzupełniają działania zakładów opieki zdrowotnej przejmując długoterminową opiekę i zapewniając psychospołeczne wsparcie ich przewlekle chorym podopiecznym. Popularność ruchów samopomocowych wynika m.in. stąd, że nie są one ograniczone czasem ani miejscem i nie wymagają nakładów finansowych. Grupy samopomocowe umożliwiają swoim uczestnikom lepsze zrozumienie wspólnego problemu i jego akceptację, dają emocjonalne i społeczne wsparcie. Efektem jest wytworzenie się nowego układu relacji międzyludzkich oraz nowego sposobu funkcjonowania w społeczeństwie. Polskie grupy samopomocowe przeznaczone dla osób z problemem alkoholowym to Wspólnota Anonimowych Alkoholików (AA) oraz kluby abstynenta. Wspólnota AA otworzyła nową erę samopomocy dzięki programowi zdrowienia zawartemu w Dwunastu Krokach, Dane za 2002 r. Fundacji Biura Służby Krajowej AA w Polsce, która od 1995 roku zajmuje się obsługą Wspólnoty AA, informują o istnieniu grup Anonimowych Alkoholików. Kluby abstynenta pomagają swoim członkom w utrzymywaniu abstynencji, umożliwiają im korzystanie z różnych form aktywności. Prowadzą zajęcia edukacyjno motywacyjne korzystając z profesjonalnej wiedzy ludzi, którzy czynnie pracują z alkoholikami, zajęcia sportowe, turystyczne, kulturalne itp. Część prowadzi również interwencje w przypadkach przerwania abstynencji, poradnictwo dla rodzin, pogadanki w szkołach, zakładach pracy, wspiera w poszukiwaniu pracy, prowadzi poradnictwo prawne, pomaga ofiarom przemocy itd. Klubów abstynenta zarejestrowano 338 w Ośrodku Koordynacyjno Informacyjnym Ruchu Abstynenckiego. 49

6 3.8. Lecznictwo odwykowe w zakładach penitencjarnych Istotnym czynnikiem mającym wpływ ba popełnianie przestępstw jest nadużywanie alkoholu. Wśród osób z pierwszym wyrokiem odsetek nadużywających alkohol stanowi ponad 30%. Wśród recydywistów procent ten jest wyższy (ponad 40%). Dlatego tak ważne jest rozwiązywanie problemów uzależnienia od alkoholu wśród osób skazanych. Działające od około 10 lat oddziały odwykowe dla skazanych uzależnionych od alkoholu swoje oddziaływania lecznicze prowadzą w oparciu o programy obowiązujące w cywilnym lecznictwie odwykowym. Przyjęte w oddziałach programy w sposób ciągły uzupełniane są o najnowsze osiągnięcia w dziedzinie uzależnień i terapii oraz wzbogacane o elementy, pozwalające na lepsze przygotowanie skazanych do życia w trzeźwości. Więziennictwo dysponuje obecnie 396 miejscami w 11 stu oddziałach terapeutycznych dla skazanych uzależnionych od alkoholu. W roku 2002 leczono skazanych w oddziałach i w systemie pozaoddziałowym. Programy oddziałów terapeutycznych dla skazanych uzależnionych od alkoholu, oparte są na modelu Minnesota lub strategiczno strukturalnym modelu leczenia uzależnień J. Mellibrudy. Więcej na ten temat można przeczytać na stronie internetowej PARPA. Wykonane w oddziałach terapeutycznych badania skuteczności terapii odwykowej świadczą o efektywności rzędu 22 25%. Oferta oddziaływań wobec skazanych uzależnionych przebywających w systemie terapeutycznym poza oddziałem, jest bardziej zróżnicowana i uzależniona od liczebności kadry zatrudnionej w działach penitencjarnych. Prowadzone oddziaływania przewidują: udział w mitingach AA, spotkania edukacyjne, wstępne grupy zadaniowe, czytelnictwo literatury z dziedziny uzależnień, pomoc psychologiczną i wychowawczą. Celem oddziaływań jest budowanie motywacji skazanych do uczestnictwa skazanych w programie oddziału terapeutycznego, a także kontynuowanie opieki nad skazanym po opuszczeniu oddziału terapeutycznego. (Więcej na ten temat w rozdziale VII: Działania innych ministerstw, Komitetu Badań Naukowych oraz jednostek publicznej radiofonii i telewizji Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji ) 3.9. Współuzależnienie Szkody zdrowotne wywołane alkoholem nie ograniczają się tylko do szkód występujących u osób uzależnionych lecz obejmują swoim zasięgiem także członków ich rodzin. Członkowie najbliższego otoczenia osoby uzależnionej żyją w stanie permanentnego stresu, co staje się przyczyną występowania u nich stałych zaburzeń przystosowania, określanych mianem współuzależnienia. Cechy charakterystyczne współuzależnienia to cierpienie i chaos emocjonalny, zaburzenia psychosomatyczne z nerwicą włącznie, zażywanie leków nasennych, uspokajających, także alkoholu, dla uśmierzenia bólu, napięcia i niepokoju, system iluzji i zaprzeczania, który przeszkadza w realnej ocenie problemów związanych z alkoholem, konserwacja układu małżeńskiego, rodzinnego, która podtrzymuje picie alkoholika. Leczenie współuzależnienia wymaga odpowiedniego postępowania terapeutycznego, w zakresie którego szkoleni są specjaliści terapii uzależnienia. Przeważnie terapia współuzależnienia odbywa się w placówkach odwykowych. Jednak część pacjentek leczonych w poradniach zdrowia psychicznego z rozpoznaniami różnego rodzaju zespołów nerwicowych i depresyjno lękowych to pacjentki współuzależnione, którym nie postawiono tego typu diagnozy, stąd leczenie ich ma charakter głównie objawowy, nie związany z istotą problemu, jakim jest pozostawanie w związku z osobą uzależnioną.. Błędem są podejmowane przez lekarzy pierwszego kontaktu próby leczenia tego zespołu objawowo, np. poprzez podawanie leków uspokajających. Szacunkowo w Polsce w najbliższym otoczeniu alkoholików żyje około 1,5 miliona osób dorosłych (potencjalnie współuzależnionych). Leczeniu poddaje się ok. 2% 3% tej populacji. W roku 2002 na 465 zbadanych placówek zarejestrowano pacjentów współuzależnionych. Wskazuje to na znaczący wzrost. Dzieje się tak mimo istnienia programów psychoterapii, 50

7 zbudowanych specjalnie dla tej populacji. Jednym z powodów jest m.in. to, że część pacjentek to ofiary przemocy, które znajdują skuteczna pomoc w placówkach wyspecjalizowanych w działaniach na rzecz ofiar przemocy. Innym powodem jest brak dostatecznie licznej kadry a także zbyt niski poziom finansowania tego typu usług. W celu zwiększenia dostępności i podniesienia jakości leczenia współuzależnienia w 2002 roku na zlecenie PARPA kontynuowano program rozwoju metod pomocy psychologicznej dla członków rodzin alkoholików. Program ten realizowany przez Instytut Psychologii Zdrowia PTP, obejmował szkolenia terapeutów i prowadzenie prac badawczo ewaluacyjnych z zakresu problematyki zaburzeń występujących u członków rodzin z problemem alkoholowym oraz metod terapeutycznych z tego obszaru i sporządzenie na tej podstawie raportów badawczych Dorosłe Dzieci Alkoholików (DDA) Osoby mające w swojej rodzinie osobę nadużywającą alkoholu, narażone są na silny stres. Stres ten spowodowany jest ciągłą niepewnością, brakiem poczucia bezpieczeństwa, nieprzewidywalnością tego co się zdarzy, brakiem jednoznacznych reguł kierujących życiem rodzinnym, stosowaniem przez członków rodziny wobec siebie nawzajem przemocy psychicznej, a bardzo często również fizycznej. W psychice dzieci wzrastających w takim środowisku powstają mechanizmy obronne pozwalające im przetrwać trudne sytuacje rodzinne. Mechanizmy te, jakkolwiek pomocne dziecku do przeżycia w rodzinie, po rozpoczęciu dorosłego życia zaczynają być przeszkodą tworzą specyficzną konstrukcję psychiczną, powodującą problemy w funkcjonowaniu psychicznym i społecznym dorosłego dziecka alkoholika (tzw. syndrom DDA). Na plan pierwszy wysuwają się tu kłopoty w kontaktach z innymi ludźmi i znaczna ilość zaburzeń lękowych oraz niestabilność poczucia własnej wartości. Nie są znane dokładne rozmiary populacji DDA, jednak na podstawie danych określających zarówno liczebność populacji alkoholików, jak i ich dzieci można określić, że ta grupa liczy co najmniej kilka milionów osób. Budowane są specjalne programy rozwojowo terapeutyczne dla tej populacji. W Polsce pierwsze grupy samopomocowe dla dorosłych dzieci alkoholików (DDA) zaczęły powstawać w połowie lat osiemdziesiątych. Pojawiły się także pierwsze tłumaczenia książek o tematyce DDA. Obecnie w Polsce istnieją już profesjonalne programy pomocy psychologicznej dla DDA, opierające się na głębokiej psychoterapii urazów z dzieciństwa. Cele terapii to rozstanie się z dzieciństwem, zmiana obrazu samego siebie na adekwatny do rzeczywistości oraz uporządkowanie obecnego życia. Badania prowadzone przez Instytut Psychologii Zdrowia PTP pokazują skuteczność takiej terapii. Terapia prowadzona jest w ponad 70 zakładach lecznictwa odwykowego i innych miejscach. Wiąże się to z faktem, że leczenie osób DDA nie jest finansowane przez Kasy Chorych ale samorządy terytorialne. Psychoterapia DDA wymaga osób o wysokich, wyspecjalizowanych kompetencjach. Dlatego też od kilku lat Instytut Psychologii Zdrowia szkoli specjalistów z tej dziedziny. W Warszawie istnieje specjalny ośrodek terapeutyczny dla tej grupy pacjentów prowadzony przez Instytut Psychologii Zdrowia. W ośrodku tym, oprócz terapii, prowadzony jest program badawczy nastawiony na diagnozę problemów tej populacji i ocenę efektywności metod terapii. Rokrocznie ok osób obejmowanych jest oddziaływaniami terapeutycznymi. (Więcej informacji w rozdziale VIII: Działalność innych instytucji oraz organizacji i środowisk wzajemnej pomocy Instytut Psychologii Zdrowia ). 51