Współ czesny system polityczny Księ stwa Andory

Transkrypt

1 Przemysł aw Osóbka Współ czesny system polityczny Księ stwa Andory Opole Toruń

2 SPIS TREŚ CI Wstę p s. 3 Rozdzia ł I. Kształtowanie si ę współczesnego systemu politycznego Księ stwa Andory s Przeobrażenia społ eczno polityczne na terytorium Andory do koń ca XIX wieku s Przemiany demokratyczne w XX wieku s Ustrój polityczny Księ stwa przed uchwaleniem konstytucji s. 34 Rozdzia ł II. Andora nowoczesne państwo czy relikt feudalizmu? s Geneza ustawy zasadniczej Księ stwa Andory s Ustawa zasadnicza wobec niepodległości i niezależnoś ci Andory s Wewnętrzne i zewnętrzne konsekwencje uchwalenia konstytucji s. 59 Rozdzia ł III. System organów pań stwowych s Głowa państwa: Współksiążę ta s Parlament: Rada Generalna s Rząd księ stwa s System wł adzy lokalnej: Parafie s Wymiar sprawiedliwości: Sądy i Trybuna ł Konstytucyjny s. 102 Zakoń czenie s. 110 Literatura s

3 WSTĘ P W historii Europy i świata nie brakuje dowodów na potwierdzenie tezy, i ż nierzadko wielkim procesom dziejowym towarzyszy powstawanie nietypowych tworów politycznoprawnych, które pomimo pozornej słabości i tymczasowości okazuj ą si ę trwalsze od wielu organizmów opartych na znacznie solidniejszych podstawach. Do tych właśnie przypadków możemy zaklasyfikowa ć tak zwane państwa karłowate. W Europie do tej grupy państw zalicza si ę zwykle Księstwo Andory, Księstwo Liechtenstein, Księstwo Monako i Republik ę San Marino. Lech Antonowicz uważa ponadto, i ż szczególne miejsce wśród państw karłowatych zajmuje Watykan. Podkreśla on jednak, że w polskiej nauce (...) rozważa si ę raczej problem podmiotowości prawnomiędzynarodowej Stolicy Apostolskiej ni ż kwesti ę państwowości Watykanu 1. Oprócz wymienionych wyżej krajów europejskich, które kształtowały swoj ą państwowo ść na przestrzeni co najmniej kilku stuleci, do kategorii państw karłowatych możemy zaliczy ć wiele państw pozaeuropejskich, będących owocami procesu dekolonizacji, mającego miejsce w drugiej połowie dwudziestego wieku 2. W tej grupie państw znajduj ą si ę między innymi położone na Oceanie Spokojnym Kiribati, Nauru, Tonga, Tuvalu, czy leżące na Karaibach Antigua i Barbuda oraz Dominika. Zainteresowanie najmniejszymi z państw dawało si ę zauważy ć ju ż pod koniec XIX w. W 1973 r. Frederick W. Lehman uku ł termin micropatrology oparty na greckim przedrostku micro oraz łacińskim sł owie patria. Tłumaczenie nazwy tego określenia przysparza wielu kłopotów, poniewa ż samo słowo micropatrology jest nieobecne w większości słowników języka angielskiego. Thomas Eccardt w swojej pracy poświęconej najmniejszym europejskim państwom używa go na określenie studiów nad małymi państwami. W języku francuskim funkcjonuje mające identyczne znaczenie sł owo micropatrologie. Istnieje nawet Francuski Instytut Mikropatrologiczny (Institut Français de Micropatrologie) prowadzący badania nad państwami karł owatymi. Warto pamięta ć, że dla określania kategorii państw nazywanych tutaj karłowatymi używa si ę równie ż innych poj ęć, np. minipaństwa, mikropaństwa, bąd ź te ż państwa lilipucie Przyjęcie na użytek niniejszej pracy terminu państwa karłowate ma więc charakter 3. 1 L. Antonowicz, Uwagi prawne o mapie politycznej świata, Sprawy mię dzynarodowe 1966, nr 1, s Zob. L organització política: l Estat, Govern d Andorra, Ministeri d Educació Joventut i Esports, Andorra la Vella 1998, s Por. R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo mi dzynarodowe publiczne, Warszawa 1999, s. 135; S. Otok, ę Geografia polityczna, Warszawa 1996, s. 75; J. Gilas, Prawo międzynarodowe, Toru ń 1999, s

4 umowny. Pojęcie to ma wieloletnie tradycje na gruncie nauki polskiej i wydaje si ę, że do ść trafnie wyraża opisywane treści. Daremny byłby jednak trud poszukiwania definicji określenia państwo karłowate. Nawet w oficjalnych dokumentach Organizacji Narodów Zjednoczonych w odniesieniu do tej kategorii państw używa si ę niezbyt ścisłej formuły państwa wyjątkowo małe co do obszaru, liczby ludności oraz ludzkich i gospodarczych zasobów 4. Można zatem przyj ąć, że o zaklasyfikowaniu danego kraju do grupy państw karłowatych decyduje niewielka liczba ludności oraz szczupłe terytorium. Cztery wymienione wyżej państwa europejskie ponad wszelk ą wątpliwo ść spełniaj ą te kryteria. Powierzchnia Andory zajmuje 468 km 2, za ś liczba jej ludności wg stanu na koniec 2004 r. wynosiła mieszkańców. W przypadku Liechtensteinu wartości te wynosz ą odpowiednio 160 km 2 i mieszk. (2003 r.). Powierzchnia San Marino wynosi 61 km 2, przy liczbie mieszkańców (2004 r.). Najmniejszym ze wskazanej czwórki państw jest Monako, którego powierzchnia zajmuje zaledwie 1,95 km 2, za ś liczba obywateli w 2000 r. osiągnęła mieszkańców 5. Wydaje si ę jednak, że w oparciu o regu łę znikomej liczby ludności i niewielkiego terytorium nie uda si ę zbudowa ć zadowalającej definicji państwa karłowatego. Gdzie bowiem le żą granice owej szczupłości terytorium? Jaka liczba ludności może zosta ć uznana za niewielk ą, a jaka ju ż nie? Autorzy andorskiego podręcznika L organització política: l Estat, próbuj ą wyznaczy ć w tym zakresie sztuczne granice przyjmując, że państwa zajmujące mniejsz ą powierzchni ę ni ż 5 tys. km 2 mog ą by ć nazywane mikropaństwami. Liczba ich mieszkańców nie powinna za ś przekracza ć pięciuset tysięcy 6. Gdyby traktowa ć łącznie oba te kryteria, za państwa karłowate nie mogłoby zosta ć uznanych wiele krajów pozaeuropejskich. Czy za państwo karłowate mógłby wówczas uchodzi ć Singapur, zajmujący co prawda niewielkie terytorium ok. 0,6 tys. km 2, ale którego liczba ludności przekroczyła w 1998 r. 3,8 miliona mieszkańców? 7 Wydaje si ę, że przy tak sztywno określonych kryteriach nie byłoby to możliwe. By ć może zamiast poszukiwania definicji, bardziej przydatne będzie posługiwanie si ę modelem państwa karłowatego. W odróżnieniu od pewnych cech, które zostałyby wymienione w definicji, nie wszystkie cechy składające si ę na model musiałyby występowa ć w przypadku każdego państwa karłowatego. Cechy te mogłyby występowa ć z różn ą si łą i 4 R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s Zob.: Andorra in figures 2005, Govern d Andorra, Ministeri de Finances, Servei d Estudis, Andorra la Vella 1999, s. 17; Lichtenstein in Figures 2004, Vaduz 1999, s. 10; The World Factbook; Principauté de Monaco. Recensement General De La Population 2000, s L organització política: l Estat, op. cit., s Rocznik statystyczny 2000, GUS, Warszawa 2000, s

5 natężeniem. Znacząca liczba ludności Singapuru zostałaby więc zrekompensowana dużym nasileniem cechy szczupłe terytorium. Przy zosta ć zaliczony do państw karł owatych. takim podejściu kraj ten bez przeszkód mógłby Niewielkie terytorium i znikoma liczba ludności nie s ą jedynymi cechami jakie wykazuj ą państwa karłowate. Możemy do nich zaliczy ć równie ż ścisłe więzy łączące je z sąsiadami oraz ich marginaln ą pozycj ę na arenie międzynarodowej. Poniekąd właściwości te wynikaj ą z dwóch pierwszych cech, o których była mowa. Niemniej jednak ich znaczenie jest duże. Ograniczono ść terytorialna i niewielkie zasoby ludzkie skłaniaj ą państwa karłowate do nawiązywania bliskich stosunków z państwami ościennymi, na rzecz których nierzadko rezygnuj ą one z wykonywania części własnej suwerenności. W przypadku Księstwa Andory role takich partnerów odgrywaj ą Francja i Hiszpania. Dla Liechtensteinu takim Szwajcaria, dla Księ stwa Monako partnerem jest Francja. San Marino jest ściśle związane z Włochami. Jeśli chodzi o pozaeuropejskie państwa karłowate, upraszczając nieco można powiedzie ć, że role te odgrywaj ą byłe pań stwa kolonialne. Niewielkie terytorium i mała liczba ludności determinuj ą daleko idące ograniczenia gospodarcze. Dlatego kraje te często wchodz ą w unie celne i walutowe ze swoimi sąsiadami. Równie ż Andora nie posiada własnej waluty. Do niedawna w obrocie na terytorium księstwa znajdowały si ę przede wszystkim hiszpańska peseta i francuski frank. Budżet państwa sporządzano w pesetach. Po zastąpieniu tych walut przez wspólny europejski pieniądz, równie ż Andora przyjęła euro, cho ć kraj ten nie jest członkiem Unii Europejskiej 8. Państwa karłowate nie odgrywaj ą znaczącej roli w polityce międzynarodowej. Wida ć to bardzo dobrze na przykładzie Andory, która należy co prawda do wielu organizacji międzynarodowych, to jednak w każdej z nich pozycja księstwa jest raczej marginalna. Pomimo tego faktu Andora nie unika ponoszenia kosztów uczestnictwa w organizacjach międzynarodowych, ani nie uchyla si ę od związanej z tym odpowiedzialności. Wystarczy wspomnie ć, że księstwo należy do tych nielicznych państw, które terminowo wywiązuj ą si ę ze swoich zobowiąza ń finansowych wobec ONZ. Godny uwagi jest równie ż fakt, że Andora płaci jedn ą z najwyższych per capita składek spośród wszystkich członków ONZ. W 1998 r. każdy Andorczyk wpłaci ł do budżetu tej organizacji 5,08 dolarów amerykańskich 9. Niemal niezauważalna pozycja księstwa na arenie międzynarodowej nie wynika więc z jego 8 Zob. L Andorre en chiffres 1999, op. cit.; Two sides to every coin, The Economist, March 9th, 2002, s Andorran US Relations: common hopes, common ties, [w:] A Special International Report Prepared by The Washington Times Advertising Department, May 28, 1999, s. 1. 5

6 samookreślenia si ę, ale jest raczej skutkiem postrzegania go przez partnerów jako mało znaczącego pań stewka o ograniczonym potencjale ekonomicznym. Niewielkie terytorium, znikoma liczba ludności, ścisłe związki z państwami sąsiadującymi oraz marginalna pozycja na arenie międzynarodowej, czyli wszystkie cechy, o których była mowa powyżej s ą cechami charakterystycznymi dla Andory. Zatem Księstwo Andory może zosta ć uznane za modelowy przykład państwa karłowatego. W latach dziewięćdziesiątych minionego stulecia mogliśmy by ć świadkami wielu dramatycznych przemian politycznych w Europie i w świecie. Te najbardziej spektakularne, takie jak rozpad Związku Radzieckiego, czy wojna w byłej Jugosławii przesłoniły równie przełomowe zmiany zachodzące w znacznie mniejszej skali. Wiele istotnych wydarze ń nie zostało dostrzeżonych przez światow ą opini ę publiczn ą. Dotyczy to równie ż ewolucji prawnomiędzynarodowego statusu Księstwa Andory oraz przemian politycznych, jakie zaszły w tym kraju pod koniec XX wieku. Specyfika tego niewielkiego państwa sprawia, że warto poświęci ć mu chwil ę uwagi. Tym bardziej, że nasza wiedza na ten temat jest raczej uboga i opiera si ę w większości na artykułach i podręcznikach opublikowanych na długo przed wydarzeniami, które w zasadniczy sposób zmieniły andorsk ą rzeczywisto ść prawn ą i polityczn ą. Księstwo Andory, mimo że jest państwem europejskim, to dla ogromnej większości Polaków stanowi swoist ą terra incognita. Dlatego te ż wydawał o si ę, iż pożytecznym będzie krótkie chocia ż przybliżenie tego interesującego skądinąd kraju. Jest to tym bardziej zrozumiał e, poniewa ż jak dotąd w polskim piśmiennictwie zagadnienie ustrojowe Andory nie doczekały si ę kompleksowego opracowania. Warto w tym miejscu zauważy ć, i ż w 1999 r. ukazało si ę ju ż opracowanie, którego autorem jest Marek Śmigasiewicz, poświęcone polityczno-ustrojowym problemom innego europejskiego państwa karłowatego, Księstwa Liechtenstein. Z kolei w 2004 r. ukazała si ę publikacja autorstwa Sebastiana Stępnickiego, poświęcona Republice San Marino 10. Bardzo cenn ą pozycj ą w polskim piśmiennictwie poświęconym Andorze jest artyku ł Danuty Kucały dotyczący historii księstwa, który stanowi element fundamentalnej Historii małych państw Europy, pod redakcj ą Józefa Łaptosa 11. Artykuł prezentuje Andor ę w kontekście historycznym oraz pokazuje ewolucję andorskich instytucji politycznych na przestrzeni minionych wieków. 10 M. Śmigasiewicz, System polityczny Księstwa Liechtenstein, Warszawa 1999; S. Stępnicki, System polityczny Najjaś niejszej Republiki San Marino, Warszawa D. Kucała, Historia Andory, [w:] Historia małych krajów Europy, pod redakcj ą Józefa Łaptosa, Wrocław

7 Stosunki andorsko-polskie s ą bardziej ni ż skromne. Z tym większ ą atencj ą należy traktowa ć słowa obecnego premiera Andory Marca Forné Molné, którego do Polski i Polaków zbliżyła historia rodzinna. Udzielając wywiadu tygodnikowi Polityka szef andorskiego rządu powiedzia ł między innymi: Mój ojciec by ł członkiem siatki, pracującej dla brytyjskiego wywiadu. Jego zadaniem było przeprowadzanie przez Pireneje polskich żołnierzy, którzy zostali we Francji po jej klęsce w 1940 r. Właśnie przez Andor ę, dzięki pomocy mego ojca, dotarło do Afryki 2,5 tys. Polaków. W Andorze nocowali w hotelu mojego dziadka (...) potem szli dalej, do Hiszpanii. Hiszpania generała Franco udawała, że o niczym nie wie, tote ż Polacy docierali bez kłopotów do Afryki. Kierowc ą wszystkich eskapad Polaków by ł mój żyjący do dzi ś wujek. Razem z ojcem omal nie trafili w ręce gestapo, które zorganizowało wypad na nasz ą stron ę, a wtedy w aucie wujka było czterech Polaków (...) dla mnie Polska to nieco więcej ni ż tylko rozmowa o europejskich perspektywach... Więcej w każdym razie, ni ż choćby rozważania o zjednoczeniu Niemiec czy rozpadzie Jugosławii. To jest bardzo bliski mi kraj (...) 12. Równie ż i z tego powodu warto by polski czytelnik dowiedzia ł si ę czego ś więcej o Księstwie Andory. Mam nadziej ę, że niniejsza praca w jakim ś stopniu pozwoli zrealizowa ć to zamierzenie. Literatura polskojęzyczna poświęcona Andorze jest równie uboga jak relacje andorsko-polskie. W związku z tym na szczególn ą uwag ę zasługuj ą opublikowane w 1998 r. artykuły profesora Tadeusza Jasudowicza poświęcone prawnomiędzynarodowemu statusowi księ stwa oraz andorskiemu wymiarowi sprawiedliwości 13. S ą to prace o tyle istotne i wartościowe, że nie pomijając tła historycznego, uwzględniaj ą prawne i polityczne konsekwencje przemian jakie zaszły w Andorze w ostatnich latach dwudziestego wieku, a których kulminacj ą było uchwalenie w 1993 r. pierwszej w dziejach księ stwa konstytucji. Barbara Sikorska w swoim artykule z 1971 r., odnoszącym si ę do wszystkich czterech europejskich państw karłowatych, poświęciła do ść dużo uwagi Księstwu Andory 14. Jednak dzi ś, z racji wspomnianych wyżej przemian, które miały miejsce w Andorze, treści zawarte w tym tekście, co zrozumiałe, musiały si ę mocno zdezaktualizowa ć. Od zawsze bardzo niewiele miejsca Andorze poświęcano w polskich podręcznikach z zakresu prawa mię dzynarodowego. 12 Supermarket w Pirenejach. Rozmowa z premierem Księstwa Andory Markiem Forne Molne, Polityka 1999, nr 2 (2175), s T. Jasudowicz, Przeoczone narodziny państwa-podmiotu. O ewolucji prawnomiędzynarodowego statusu Andory, [w:] Zeszyty naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Olsztynie 10. Nauki prawne zeszyt 1, pod red. R. Sztychmilera, Olsztyn 1998; T. Jasudowicz, Andorski wymiar sprawiedliwości a europejski system ochrony praw człowieka, [w:] Toruński rocznik praw człowieka i pokoju 1996, Zeszyt 4, Toru ń B. Sikorska, Sytuacja prawnomiędzynarodowa europejskich państw karłowatych (Liechtenstein, Monako, San Marino, Andora), Warszawa

8 Jest to o tyle niezrozumiałe, że jak pisze T. Jasudowicz jego tradycyjne położenie prawne było na tyle oryginalne, że na dobr ą spraw ę każdy szanujący si ę wykładowca prawa międzynarodowego specyfice statusu Andory słów par ę czu ł si ę zobowiązany słuchaczom swoim przekaza ć 15. W większości przypadków autorzy tych podręczników ograniczaj ą si ę do próby klasyfikowania Andory i państw jej podobnych. Warto zauważy ć, i ż w literaturze z zakresu prawa i stosunków międzynarodowych występuj ą znaczne rozbieżnoś ci w tym zakresie. W latach sześćdziesiątych minionego stulecia Alfons Klafkowski nazwa ł Andor ę przykładem ostatniego i jedynego państwa wasalnego w Europie 16. Współcześnie pogląd ten podzielili Remigiusz Bierzanek i Janusz Symonides, aczkolwiek bardzo słusznie zwrócili oni uwag ę, iż w dniu 14 marca 1993 roku przyjęto konstytucj ę, która oficjalnie zakończyła system feudalny (...) 17. Lech Antonowicz dwukrotnie przypisa ł Andorze status terytorium zależnego typu niekolonialnego. W artykule opublikowanym w 1966 r. na łamach Spraw międznarodowych zaszeregowa ł do tej kategorii Andor ę wespó ł z Królestwem Sikkim, które w 1975 r. stało si ę kolejnym stanem Indii. Pogląd ten L. Antonowicz powtórzy ł w swoim wydanym w 1993 r. Podręczniku prawa międzynarodowego, gdzie ju ż jednak zasygnalizował, i ż Andora podjęła działania w celu usamodzielnienia się 18. Z kolei Cezary Berezowski zaliczy ł Andor ę do tak zwanych niesuwerennych organizacji terytorialnych. Jego punkt widzenia przyjmowa ł równie ż Wojciech Góralczyk, który utożsamia ł jakby jej status z położeniem Księstwa Monako, czy Wolnego Miasta Gdańska w okresie międzywojennym 19. Edmund Jan Osmańczyk w swej fundamentalnej Encyklopedii spraw międzynarodowych i ONZ nazywa ł Andor ę mikropaństwem 20. Wreszcie Janusz Gilas zakwalifikowa ł Andor ę jako protektorat, przy czym nie odmówi ł on księstwu statusu podmiotu prawa międzynarodowego 21. Przemiany, które dokonały si ę w Andorze pod koniec ubiegłego stulecia, z rzadka s ą odnotowywane w syntetycznych opracowaniach z zakresu historii dwudziestego wieku. Tym 15 T. Jasudowicz, Przeoczone narodziny państwa-podmiotu, op. cit., s A. Klafkowski, Prawo mię dzynarodowe publiczne, Warszawa 1969, s R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s L. Antonowicz, Uwagi prawne o mapie politycznej świata, op. cit., s.188; Tenże, Podręcznik prawa mię dzynarodowego, Warszawa 1993, s C. Berezowski, Prawo mię dzynarodowe publiczne, cz. I, Warszawa 1966, s ; W. Góralczyk, Prawo mię dzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 1998, s E. J. Osmańczyk, Encyklopedia spraw mię dzynarodowych i ONZ, Warszawa 1974, s J. Gilas, op. cit., s

9 bardziej cieszy, i ż fakty te nie uszły uwadze Wojciecha Roszkowskiego, który w swoim Półwieczu poświęci ł par ę słów Andorze, zwracając uwag ę na przyjęcie w 1993 r. w referendum konstytucji, która ustanawiała pełn ą suwerenno ść tego państwa 22. Bardzo skrótow ą informacj ę na temat wydarze ń, jakie miały miejsce w księstwie w okresie międzywojennym możemy znale źć w Leksykonie historii powszechnej pod redakcj ą Stanisława Sierpowskiego bardziej, 23. Nawet jednak takie krótkie, parozdaniowe informacje o Andorze, mog ą cieszy ć tym że w wielu podręcznikach i opracowaniach encyklopedycznych brak jest jakiejkolwiek wzmianki na temat księstwa 24. O Andorze nie wspominaj ą równie ż stosunkowo nowe podręczniki europejskiego prawa wspólnotowego, mimo że przecie ż w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku można było zauważy ć istotny rozwój stosunków księstwa ze Wspólnotami, który by ć może wymagałby choćby odnotowania w tego rodzaju publikacjach 25. Dużo bogatsza w wiadomości o Andorze jest natomiast trudno dostępna w Polsce literatura obcojęzyczna. Z opracowa ń angielskojęzycznych na szczególn ą uwag ę zasługuj ę praca Jorri Duursmy, dotycząca wszystkich europejskich państw karłowatych 26. Co ciekawe Duursma zalicza równie ż do tej kategorii państwo watykańskie. Siódmy rozdzia ł jego pracy zosta ł poświęcony Księstwu Andory. Duursma podaje ogólne informacje o terytorium, ludności, gospodarce i historii księstwa. Analizuje jego porządek prawny oraz postanowienia konstytucji. Bardzo szczegółowo omawia natomiast stosunki Andory z innymi państwami i organizacjami mię dzynarodowymi. Bardzo ważn ą pozycj ą dla każdego zainteresowanego sprawami Andory jest przetłumaczona na język angielski praca napisana przez Lidi ę Armengol Vila 27. Approach to the history of Andorra to swoiste kompendium wiedzy na temat historii księstwa od czasów prehistorycznych do drugiej połowy dwudziestego wieku, wzbogacone informacjami na temat instytucji i prawa andorskiego przed uchwaleniem konstytucji. Najbardziej chyba 22 W. Roszkowski, Pół wiecze, Warszawa 1998, s A. Kamieński, Andora [hasło w:] Leksykon historii powszechnej , pod red. S. Sierpowskiego przy współpracy S. Żerki, Pozna ń 1996, s Np. w Encyklopedii prawa mi ę dzynarodowego i stosunków mi ę dzynarodowych, pod red. A. Klafkowskiego i in., Warszawa 1976, Kazimierz Kocot nie wspomina ani słowem o Andorze w haśle Państwa zależne, mimo że objaśnia pojęcie pań stwa wasalnego. 25 Por. F. Emmert, M. Morawiecki, Prawo europejskie, Warszawa-Wroc ław 2002; J.Galster, C. Mik, Podstawy europejskiego prawa wspólnotowego. Zarys wykładu, Toru ń 1995; D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej, Toru ń J. Duursma, Fragmentation and the international relations of Micro-States. Self-determination and statehood, Cambridge University Press, Cambridge L. Armengol Vila, Approach to the history of Andorra, Institut d Estudis Andorrans Centre de Perpinya

10 kompleksowym opracowaniem poświę conym Andorze jest dzieło pary francuskich autorów Meritxell Mateu i François Luchaire zatytułowane La Principauté d Andorre 28. Praca ta omawia bardzo szeroko proces przemian jaki mia ł miejsce w Andorze w drugiej połowie dwudziestego wieku, uwzględniają c przy tym jego kontekst miedzynarodowy, prezentuje najważniejsze postanowienia pierwszej andorskiej konstytucji i charakteryzuje zasady funkcjonowania instytucji określonych w ustawie zasadniczej. W książce przedstawiono równie ż w zarysie histori ę Andory. Jej warto ść podnosz ą dodatkowe informacje o geografii, ludności i gospodarce księ stwa oraz obszerna bibliografia. Ju ż choćby pobieżny rzut oka na t ę właśnie bibliografi ę pokazuje, jak wiele prac poświęconych Andorze zostało napisanych w języku katalońskim, co si łą rzeczy sprawia, że s ą one w Polsce trudno dostę pne. W tradycji andorskiej najważniejsz ą z nich jest powstały w 1748 r. Manual Digest de las Valls neutras de Andorra 29. Jest to zbiór sześciu ksiąg poświęconych geografii, historii, instytucjom politycznym, sądom, a także kulturze, zwyczajom i tradycjom Andory. W 1763 r. spod pióra Antoniego Puig wyszło podobne dzieło zwane El Politar andorra, które w dużej części jest kopi ą Manual Digest Niniejsze opracowanie powstało, jako praca magisterska, napisana w latach pod kierunkiem prof. UO dra hab. Stefana Marka Grochalskiego, któremu praca zawdzięcza swój ogólny ukł ad i charakter. Praca została obroniona w 2003 r. na Wydziale Historyczno- Pedagogicznym Uniwersytetu Opolskiego. Materia ł zawarty w ówczesnej pracy magisterskiej zosta ł wzbogacony i uaktualniony w ramach udziału autora w seminarium doktoranckim prof. dr hab. Tadeusza Jasudowicza, na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Pod kierunkiem prof. Jasudowicza powstaje rozprawa doktorska poświęcona przestrzeganiu praw człowieka przez europejskie państwa karłowate, w tym równie ż Księstwo Andory. Na marginesie głównego kierunku bada ń powstało także opracowanie poświęcone parlamentom Andory, Liechtensteinu, Monako i San Marino. Zostało ono przekazane do Wydawnictwa Sejmowego, gdzie obecnie oczekuje na recenzje i ewentualn ą publikacj ę. Opracowanie, które czytelnik ma przed sob ą składa si ę z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich przedstawiono w zarysie histori ę polityczno-ustrojow ą Andory, co wydawało si ę niezbędne dla lepszego zrozumienia obecnie panujących w księstwie stosunków społeczno-politycznych. Największy nacisk zosta ł położony naturalnie na M. Mateu, F. Luchaire, La Prinicipauté d Andorre, Paris A. Fiter i Rossel, Manual Digest de las Valls neutras de Andorra, Andorra la Vella Zob. L edat moderna a Andorra: del segle XVI al. XVIII, Govern d Andorra, Ministeri d Educació Joventut i Esports, Andorra la Vella 1998, s

11 przemiany, jakie zachodziły w Andorze w dwudziestym wieku, a których punktem kulminacyjnym stało si ę uchwalenie pierwszej w dziejach pań stwa ustawy zasadniczej. W rozdziale drugim zaprezentowano genez ę andorskiej konstytucji i przebieg prac nad jej przygotowaniem. Największ ą uwag ę zwrócono jednak na wewnętrzne i zewnętrzne konsekwencje uchwalenia ustawy zasadniczej, takie jak przeprowadzanie regularnych wyborów parlamentarnych i lokalnych, pojawienie si ę i funkcjonowanie partii politycznych, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Francj ą i Hiszpani ą, przystępowanie Andory do organizacji miedzynarodowych, takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Rada Europy, oraz rozwój jej stosunków z Uni ą Europejsk ą. Rozdzia ł trzeci zosta ł poświęcony prezentacji poszczególnych organów państwowych Andory: współksiążąt, Rady Generalnej, rządu, organów władzy lokalnej, sądów i Trybunału Konstytucyjnego. W przypadku każdego organu zarysowano jego współczesn ą pozycj ę ustrojow ą, kompetencje i rol ę jak ą odgrywa w stosunku do innych organów państwowych. Tam, gdzie było to moż liwe pokazano czy i na ile rozwiązania ustrojowe zastosowane w Andorze były wzorowane na doświadczeniach państw są siednich, szczególnie Hiszpanii. Taki sposób doboru zagadnie ń i rozplanowania pracy mia ł pozwoli ć na pokazanie ewolucji prawnej i politycznej, jaka dokonała si ę w Andorze. Mam równie ż nadziej ę, że pozwoli on równie ż udowodni ć tez ę, i ż w rezultacie przeprowadzonych reform Księstwo Andory stało si ę w pełni suwerennym, nowoczesnym państwem, w miar ę swych potrzeb i możliwości aktywnie występującym na arenie międzynarodowej. Wyrażam bowiem przekonanie, podzielane przez wielu znakomitych autorów, że dzięki dokonanym przemianom społeczno-politycznym i prawnym, Andora nie jest ju ż bynajmniej reliktem epoki feudalnej. W tym miejscu chciałbym skierowa ć wyrazy podzię kowania dla Pana prof. UO dr hab. Stefana M. Grochalskiego za ukierunkowanie pracy magisterskiej i cenne uwagi wyraż ane w czasie jej powstawania. Wyrazy wdzięczności kieruj ę także do prof. dr hab. Tadeusza Jasudowicza, który umożliwi ł mi kontynuowanie bada ń nad Andor ą i rozszerzenie ich o kolejne państwa karłowate w ramach prowadzonego przez niego seminarium doktoranckiego. Serdeczne podziękowania nale żą si ę równie ż moim Rodzicom za pomoc, cierpliwo ść i zrozumienie tak potrzebne w trakcie przygotowywania niniejszego opracowania. W dalszej kolejności pragn ę podziękowa ć Sekretarzowi Generalnemu Rady Generalnej Andory, Panu Valentí Martí Castanyer, za udostępnienie wielu istotnych dokumentów, które w znaczący sposób wzbogaciły tre ść niniejszej pracy. Chciałbym by wyrazy wdzięczności przyjęły 11

12 równie ż Panie Eva Descarrega z Ambasady Księstwa Andory w Belgii i Roser Sune Pascuet z Ambasady Księstwa Andory w Stanach Zjednoczonych oraz Pan Domenec Bascompte z Arxiu, Narodowego Archiwum Historycznego Andory. Za pomoc w sprowadzeniu do Polski wielu potrzebnych publikacji dziękuj ę Pani Roser Bastida Areny z Ministerstwa Edukacji, Młodzież y i Sportu Andory. 12

13 Rozdzia ł I Kształtowanie si ę współ czesnego systemu politycznego Księ stwa Andory 1. Przeobrażenia społ eczno polityczne na terytorium Andory do koń ca XIX wieku Współczesna nauka stosunkowo niewiele wie o najodleglejszych dziejach Andory. Według starożytnego historyka, Polibiusza, przodkowie dzisiejszych Andorczyków w 218 roku przed Chrystusem mieli sprzeciwi ć si ę przemarszowi wojsk Hannibala przez dolin ę Segre. Jednak pierwsze wieki naszej ery w historii Andory wci ąż stanowi ą niezapisan ą kart ę. Zapewne obszar dzisiejszego księstwa znajdowa ł si ę pod wpływem Imperium Rzymskiego, o czym mogą świadczy ć znaczne ilości rzymskich monet odnalezionych w okolicach Sant Julia 31. Niemal wszyscy badacze s ą natomiast zgodni co do tego, że w VIII w. Andora została podbita przez Arabów. Nie ulega te ż wątpliwości, że Frankowie dokonując rekonkwisty Półwyspu Iberyjskiego odbili równie ż Andor ę. Pami ęć o tych odległych czasach przetrwała do dnia dzisiejszego w słowach hymnu państwowego Andory: El gran Carlemany, mon Pare, dels alarbs em deslliura... Niemał ych problemów historykom przysparza tzw. karta ludu pochodząca z 804 lub 806 r. Na mocy tego aktu Andora miała uzyska ć niepodległo ść. W rzeczywistości nikt nigdy nie widzia ł tego dokumentu. Jeden z wybitnych badaczy dziejów Księstwa Andory, Jean Auguste Brutails, uważa, że jeżeli nawet karta ludu istniała, to nie mogła mie ć przypisywanego jej znaczenia. Jego zdaniem wykluczone jest, aby Karol Wielki móg ł uczyni ć Andor ę niezależnym państwem 32. Tak czy inaczej prawa do tego skrawka Pirenejów przeszły w ręce władców frankońskich. Dopiero w 843 r. jeden z nich, Karol Łysy, wyda ł rozkaz, moc ą którego nada ł 31 Zob. P. Canturri Montanya, Introduction, [w:] L. Armengol Vila, op. cit., s Tamże, s

14 ziemie znane jako Doliny Andory swemu oddanemu słudze Sunifredowi. Ów Sunifred zosta ł później zidentyfikowany jako hrabia, który włada ł hiszpańskim hrabstwem Urgell od 834 do 848 r. 33 Pochodzący z 860 r. akt konsekracji katedry w Urgell, jako jedno z pierwszych źróde ł pisemnych wskazuje na silne związki Andory z tamtejszym kościołem. Hrabiowie Urgell, ulegając zwyczajom swojej epoki, przyczynili si ę do ekspansji i rozwoju ekonomicznego miejscowego kościoła, przez co jego siła i znaczenie systematycznie rosł y. Ju ż w 988 r. biskup Salla oraz hrabia Barcelony i Urgell, Borrell II, zawarli układ, na mocy którego biskup przekaza ł hrabiemu pewne posiadłości należące do hrabstwa Cerdanya, otrzymując w zamian pełne prawa do Andory 34. Sporo jednak czasu musiało upłyn ąć zanim władza biskupów uległa konsolidacji. Dopiero 27 stycznia 1133 r. hrabia Ermengol VI przekaza ł wszystkie swoje posiadłości w Andorze biskupowi Urgell, którym by ł wówczas Pere Berenger. Prosi ł równie ż mieszkańców, aby złożyli biskupowi hołd. Przekazanie władzy zostało potwierdzone jeszcze dwa razy: w 1186 i 1199 r., kiedy Andorczycy złożyli przed biskupem przysięg ę lojalno ści, uznając w ten sposób jego zwierzchno ść nad Andorą 35. Jednak wrogie nastawienie sąsiednich feudałów tak do biskupa, jak i do hrabiego Urgell sprawiło, że biskup musia ł znale źć sobie możnego protektora. Niełatwe poszukiwania zostały uwieńczone sukcesem. Jego Eminencja Bernat Sanç i Arnau de Caboet podpisali 19 lipca 1159 r. porozumienie, które co prawda potwierdzało zwierzchno ść biskupów Urgell nad Andor ą ale przekazywało jej terytorium jako lenno w ręce domu de Caboet 36. W wyniku małżeństw zawieranych przez przedstawicieli domów hrabiowskich prawa do Andory przeszły pod koniec XII wieku w ręce hrabiów Castellbó. W 1208 r. jedyna córka Arnaldy de Caboet i Arnau Castellbó, Ermessenda, poślubiła Rogera Bernat II, hrabiego Foix. Dziecko pochodzące z tego małżeństwa, Roger IV Foix, po raz pierwszy połączyło potężne domy de Caboet, Castellbó i Foix. W ten sposób hrabiowie Foix weszli w posiadanie praw do Andory 37. Zarówno Roger Bernat II jak i Roger IV Foix prowadzili energiczn ą walk ą z kościołem w Urgell, mając nadziej ę na zmniejszenie jego wpływów w Andorze. Kontynuatorem tej polityki by ł równie ż ich następca, Roger Bernat III, człowiek o wybitnie agresywnym usposobieniu, otwarcie okazujący wrogo ść wobec kościoła w Urgell Tamż e, s Tamż e, s Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op, cit., s Tamż e, s Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s Tamż e, s

15 Jednak wojownicza postawa hrabiego oraz rosnąca potęga domu Foix spotykały si ę z niezadowoleniem po obu stronach Pirenejów. Szczególnie zaniepokojeni byli katalońscy hrabiowie, którzy wielokrotnie interweniowali w tym konflikcie, próbując chroni ć interesy kościoła. Aby zapewni ć pokój na obszarze Pirenejów w spór ten zaangażowa ł si ę nawet król Aragonii, Pere II. Podjęte przez niego kroki doprowadziły do zawarcia układu arbitrażowego, który przeszed ł do historii jako Pareatge. Zosta ł on podpisany 8 września 1278 r. przez biskupa Urgell, Pere d Urg oraz hrabiego Foix, Rogera Bernat III 39. Formuła Pareatge była dobrze znana w średniowiecznej Francji. Bardzo często korzystano z niej przy okazji porozumie ń świeckich panów z hierarchami kościelnymi. Według Barbary Sikorskiej, z prawnego punktu widzenia Pareatge to termin wywodzący si ę z jurysprudencji feudalnej, oznaczający równo ść praw i posiadania dwóch panów feudalnych nad jednym lennem 40. Pareatge z 1278 r. potwierdzi ł prawa obu zainteresowanych stron do Andory. Traktat nakłada ł na Andorczyków między innymi obowiązek wojskowy, zarówno wobec biskupa jak i hrabiego. Postanowienie to miało nie dotyczy ć konfliktów, w których obaj zwierzchnicy znaleźliby si ę po przeciwnych stronach. Na znak poddaństwa mieszkańców Andory ustanowiony zosta ł równie ż specjalny podatek zwany questia, który w nieco zmienionej formie przetrwa ł do 1993 r., czyli do uchwalenia pierwszej konstytucji księstwa. By ł on płacony na przemian: jednego roku otrzymywa ł go biskup Urgell, a w kolejnym hrabia Foix. O ile kwota, jak ą mia ł otrzymywa ć biskup została precyzyjnie określona na poziomie 4 tys. sous, o tyle hrabia zachowa ł prawo wskazania sumy, jak ą chciałby otrzyma ć. W zamian musia ł jednak oddawa ć hołd biskupowi. Nie nosiło to jakichkolwiek znamion podporządkowania si ę biskupowi Urgell. Tym aktem hrabia tylko uznawa ł prawa, które biskup ju ż posiada ł. Wydaje si ę, że pierwszy Pareatge mia ł większe znaczenie dla biskupa Urgell. Na jego prośb ę 7 października 1282 r. papie ż Marcin IV potwierdzi ł ważno ść układu podpisanego cztery lata wcześniej 41. Wkrótce po podpisaniu układu z 1278 r. hrabia Foix podj ął próby wykorzystania pewnych luk i nieścisłości, jakie on zawiera ł. Postanowi ł bowiem wybudowa ć w Puig de Sant Vicenç zamek, z którego mógłby kontrolowa ć poczynania biskupa Urgell. Aby ostatecznie unikn ąć dalszych nieporozumie ń i konfliktów 6 grudnia 1288 r., Pere d Urg i Roger Bernat III podpisali drugi Pareatge. Porozumienie to przewidywało, że żaden z sygnatariuszy nie 39 Tamże, s B. Sikorska, op.cit.,warszawa 1971, s Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s

16 będzie móg ł wznosi ć na terytorium Andory zamków lub fortyfikacji bez zgody drugiej strony. Zwierzchnicy uzyskali równie ż prawo do mianowania w Andorze swojego notariusza 42. Na mocy postanowie ń Pareatges biskup Urgell i hrabia Foix stali si ę współksiążętami Andory. Z wielu układów tego rodzaju zawartych przez przedstawicieli domu Foix, te odnoszące si ę do Andory były najbardziej wyjątkowe. Ich unikalno ść polegała chyba na tym, że pomimo nieuchronnych zmian społeczno-politycznych, w warunkach dokonującego si ę permanentnie rozwoju, przetrwały przez siedem wieków bliskie oryginałowi, dając podstawy ustroju politycznego Księstwa Andory. Ich długowieczno ść była spowodowana gotowości ą współskiążąt do kompromisu oraz tolerancj ą i głęboko zakorzenionym szacunkiem dla prawa samych Andorczyków, którzy pomimo tego, że nie brali udziału w przygotowaniu Pareatges, potrafili od samego początku identyfikowa ć si ę z tymi układami, kończącymi długi okres walk dwóch potężnych feudał ów o prawa do Andory. Struktura społeczna, która wyłoniła si ę w średniowieczu uległa konsolidacji w kolejnych wiekach. W tym czasie polityczna i ekonomiczna siła czołowych andorskich rodów uległa znacznemu wzmocnieniu. Jednak społeczeństwo andorskie jako cało ść było raczej ubogie, pozbawione znaczą cych zasobów materialnych. Sytuacj ę t ą determinowały głównie czynniki geograficzne, przede wszystkim surowy klimat i niekorzystne ukształtowanie terenu. Wszystko to sprawiło, że Andora nie doświadczyła eksplozji demograficznej, która miała miejsce na zachodzie Europy między XI a XIII wiekiem. W końcu XVII stulecia liczba mieszkańców księstwa oscylowała zaledwie wokó ł 3 tysięcy 43. W tym czasie społeczeństwo andorskie dzieliło si ę na dwie odrębne grupy. Grup ę tzw. focs tworzyli przedstawiciele domów głów najbardziej znaczących rodów, z których wywodzili si ę wszyscy spadkobiercy ( hereus) i spadkobierczynie (pubilles). Drug ą grup ę, tzw. Casalers, stanowi ł z reguły ubogi lud i osoby nie dziedziczące, które musiały opuści ć dom rodzinny i gdzie indziej szuka ć warunków do życia U schyłku średniowiecza nastąpiła równie ż stabilizacja ustroju politycznego Andory. W październiku 1428 r. biskup Francis Tovia i hrabia Jan I Foix wspólnie wyrazili wol ę respektowania postanowie ń Pareatges i zadeklarowali, że nie będ ą podejmowa ć żadnych działa ń skierowanych przeciwko sobie Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s Tamż e, s Tamże, s L. Armengol Vila, op. cit., s

17 W XV w. narodziły si ę równie ż tradycje andorskiego parlamentaryzmu. Wiąże si ę to z wystąpieniem Andreu d Alas, który przedłoży ł biskupowi Urgell pismo, w którym najznakomitsi obywatele księstwa wyrazili wol ę spotkania si ę w celu rozwiązania niektórych problemów dręczących wszystkich mieszkańców Andory. Petycja przewidywała także wybór syndyków (Síndics), którzy mieli mie ć możliwo ść podejmowania kroków idących w kierunku przestrzegania decyzji podjętych przez zgromadzenie. W skład owego zgromadzenia miało wchodzi ć dwóch lub trzech przedstawicieli każ dej parafii. Ostatecznie biskup Tovia 11 lutego 1419 r. wyrazi ł zgod ę na zwołanie zgromadzenia, które przyjęło nazw ę Consell de la Terra, czyli Rada Ziemi. Jedynym warunkiem postawionym przez biskupa było uzyskanie zapewnienia, że Rada nie będzie podejmowa ć działa ń skierowanych przeciw niemu i jego następcom 46. Pod koniec 1419 r. decyzj ę biskupa uzna ł hrabia Foix. Rada Ziemi, zwana niekiedy równie ż Rad ą Dwudziestu Czterech stanowiła zalążek parlamentu Księstwa Andory, obecnej Rady Generalnej. Kiedy prawie sto lat później Ferdynand Katolicki podbi ł Królestwo Nawarry, opanowa ł równie ż hrabstwa Castellbó i Foix oraz sam ą Andor ę. Później przekaza ł prawa do tych ziem swojej drugiej małżonce, Germaine Foix, która scedowała je na rzecz Ludwika Olivera. Ten za ś zwróci ł je Henrykowi I Foix. Jego wnuk, Henryk II Foix, w 1589 r., jako Henryk IV, zosta ł królem Francji 47. Na tronie francuskim by ł on następc ą Henryka III, czyli Henryka Walezego, który w czerwcu 1574 r. potajemnie opuści ł Polsk ę, by zosta ć królem Francji. Za objęciem tronu przez Henryka IV przemawiały więzy dynastyczne, chocia ż tak naprawd ę by ł on krewnym po mieczu Henryka III dopiero w 21 stopniu pokrewieństwa 48. Przeciwko niemu ś wiadczy ł o natomiast jego wyznanie. Profesor Jan Baszkiewicz, tymi słowami opisa ł perypetie religijne Henryka IV: (...) nowy dziedzic korony by ł kalwinem. Zmuszony do przejścia na katolicyzm podczas rzezi św. Bartłomieja, powróci ł potem do wiary kalwińskiej, w której wychowała go matka Joanna d Albret. By ł daleki od protestanckiego fanatyzmu, ale sw ą kalwińsk ą wiar ę uważa ł za symbol lojalności wobec przyjació ł i towarzyszy broni 49. Ostatecznie nowy monarcha zosta ł zmuszony dokona ć aktu abjuracji, czyli wyrzeczenia si ę kalwinizmu. W dwudziestym piątym dniu lipca 1593 r., w St. -Denis, Henryk IV złoży ł katolickie wyznanie wiary. Jemu te ż przypisuje si ę słynne słowa: Pary ż wart jest mszy. 46 Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s Zob. J. Baszkiewicz, Historia Francji, Ossolineum 1978, s Tamż e. 17

18 Syn Henryka IV, Ludwik XIII, przeniós ł na koron ę francusk ą prawa domów Caboet, Castellbó, Foix i Bearn. Tym samym monarcha francuski sta ł si ę współksięciem Andory. Odtąd nie musia ł ju ż więcej składa ć hołdu biskupowi Urgell. Jak si ę okazało by ł to początek ewolucji współzwierzchnictwa ze strony francuskiej. Fakt, że prawa i tytu ł współksięcia przeszły na głow ę państwa francuskiego mia ł ogromne znaczenie dla dalszych losów Andory. Siedemnasty i osiemnasty wiek były bodaj najtrudniejszym okresem w dziejach księstwa. Ju ż za panowania Henryka IV dało si ę zauważy ć, że francuski monarcha, jako współksi ążę Andory, ograniczy ł swoje zainteresowanie tym skrawkiem Pirenejów. Kiedy w 1608 r. sami Andorczycy prosili Henryka IV o interwencj ę, ten ograniczy ł si ę do przysłania hrabiego Carenay, który mia ł go reprezentowa ć. W ten sposób nieoficjalnie ustanowiona została instytucja stałego delegata współksięcia francuskiego, któr ą ujęto w ramy formalne dopiero pod koniec XIX w. 50 Ogromne trudności przeżywała w tym czasie gospodarka księstwa. Można powiedzie ć, że Andorczycy przetrwali ten dramatyczny okres dzięki skromnej wymianie handlowej, która byłaby niemożliwa bez zwolnie ń fiskalnych, uzyskanych ze strony Francji, takich jak np. rozporządzenie parlamentu Tuluzy z 4 sierpnia 1604 r., czy decyzja Ludwika XIV z 1644 r. Znaczącym obciążeniem dla mieszkańców księstwa były natomiast płatności należne bezpośrednio współksiążętom. W ciągu XVII w. wysoko ść podatków questia i manjaria, płaconych biskupowi Urgell wzrosła z 260 do 319 liwrów barcelońskich i czterech sous. Za ś quest ia należna współksięciu francuskiemu wynosiła 1870 liwrów W latach Andorczycy ponosili dotkliwe konsekwencje wojny francuskohiszpańskiej. Musieli bowiem udziela ć schronienia oddziałom francuskim i płaci ć kilka wysokich kontrybucji wojennych. Dopiero 2 marca 1655 r. król Francji, Ludwik XIV, zwolni ł mieszkańców księstwa z tych obowiązków. Dodatkowo potwierdzi ł przywileje przyznane Andorze przez jego poprzedników 52. Na początku XVIII w. Andora doświadczyła poważnego wstrząsu ekonomicznego, spowodowanego głównie niepokojami w sąsiedniej Hiszpanii, m. in. wojn ą sukcesyjn ą ( ). W 1728 r. wprowadzony w życie zosta ł dekret Nova Planta, który ustanawia ł nowy system podatkowy w Hiszpanii. Andora utraciła wówczas wszystkie przywileje fiskalne, jakie uzyskała niegdy ś ze strony swego południowego sąsiada. Andorscy kupcy, podobnie jak cała Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s Tamż e, s

19 reszta handlowców z pań stw trzecich, stanęli przed konieczności ą płacenia dziesięcioprocentowego podatku od wartości towarów eksportowanych do Hiszpanii. By ł to ogromny cios dla gospodarki księstwa. Nic więc dziwnego, że w ciągu kilku następnych lat Andorczycy próbowali wynegocjowa ć korzystniejsze dla siebie warunki handlu z Hiszpani ą. Ostatecznie ich starania zostały uwieńczone sukcesem w 1738 r. Na mocy porozumienia S ent encia Manut enció, towary pochodzące z Andory zostały zwolnione z opłat 53. Przykład ten ilustruje jednak słabo ść ówczesnej gospodarki księstwa i jej całkowit ą zależno ść od woli politycznej są siadów. W końcu nastąpiła jednak poprawa społeczno-ekonomicznej sytuacji Andory. Przełom ten by ł możliwy intensywnej eksploatacji złó ż rud żelaza znajdujących si ę na terytorium księ stwa. Złoża te były znane ju ż w średniowieczu, jednak dopiero począwszy od drugiej połowy XVII w. surowiec ten sta ł si ę bardziej ceniony w Europie Zachodniej, w związku z czym jego wydobycie zaczęło przynosi ć spore korzyści. W XVIII stuleciu w Andorze działało pi ęć lub sze ść hut żelaza. Hutnictwo stało si ę głównym sektorem, wokó ł którego rozwijały si ę inne dział y gospodarki, jak handel czy transport. Dzięki przemianom gospodarczym nastąpiły równie ż doniosłe zmiany w strukturze społ ecznej Andory. Przede wszystkim zwiększyła si ę liczba ludności księstwa. Szczególnie za ś ciekaw ą tendencj ą by ł wzrost liczby rodzin zaliczanych do grupy tzw. Casalers, co świadczyło w pewien sposób o rosnącym w Andorze dobrobycie 54. Prawdziwym wstrząsem dla Andory były wydarzenia związane z Wielk ą Rewolucj ą Francusk ą. Radykalizacja nastrojów społecznych we Francji doprowadziła do upadku monarchii: 21 stycznia 1793 r. wykonano wyrok śmierci na Ludwiku XVI. Tak si ę akurat złożyło, że w 1793 r. Andorczycy mieli zapłaci ć współksięciu francuskiemu tradycyjny podatek, tzw. questia. W ogarniętej niepokojami Francji zwyczaj ten by ł postrzegany jako relikt feudalizmu, który by ł przecie ż przez rewolucj ę zwalczany. Nic zatem dziwnego, że questia nie została przyjęta. Było to równoznaczne z utrat ą przez Andor ę wszystkich przywilejów i zwolnie ń podatkowych uzyskanych niegdy ś ze strony francuskiej Wydarzenie to miało równie ż doniosłe konsekwencje polityczne. Andora utraciła bowiem swój unikalny status współksięstwa. Kilka następnych trudnych lat Andora przetrwała z biskupem Urgell, jako jedynym zwierzchnikiem. W końcu jednak Andorczycy, Tamż e, s Tamż e, s Zob. L. Armengol Vila, op. cit., s

20 wspierani zreszt ą przez biskupa, podjęli działania na rzecz przywrócenia status quo określonego jeszcze w Pareatges. Ich godna podziwu determinacja i nieustępliwo ść zostały nagrodzone, kiedy 27 marca 1806 r. Napoleon I wyda ł dekret, który przywraca ł dawne więzy łączące Andor ę z Francj ą. Ustala ł on równie ż, że questia należna współksięciu francuskiemu będzie wynosi ć 960 franków. Odtąd Andorczycy mogli ponownie cieszy ć si ę uzyskanymi w przeszłości przywilejami handlowymi 56. Za symboliczne zakończenie tego niezwykle burzliwego okresu w historii Andory można uzna ć list, jaki 7 czerwca 1806 r. biskup Urgell, La Duen a y Cisneros, przesła ł na ręce prefekta Ariege. Biskup wyrazi ł w nim swoje wielkie zadowolenie z możliwości bycia współksięciem Andory wespó ł z cesarzem Napoleonem 57. Ustalenia i zobowiązania powzięte przez Napoleona względem Księstwa Andory nigdy nie były kwestionowane przez jego następców. Pomimo zmian ustrojów państwowych we Francji, instytucja współksięcia Andory zachowała ciągło ść zarówno w okresie Drugiej Republiki, jak i Drugiego Cesarstwa. Równie ż wszyscy prezydenci III, IV i V Republiki byli lub s ą, jak Jacques Chirac, współksiążętami Andory. Nawet w okresie Państwa Francuskiego ( ) marszałek napoleońskiego dekretu 58. Pétain nie wnosi ł zastrzeże ń do postanowie ń Nie znaczy to bynajmniej, że Andora stała si ę nagle spokojnym krajem, w którym nie występuj ą poważ ne zawirowania polityczne. W XIX w. księstwo wielokrotnie odczuło wpływ niepokojów społecznych, które miał y miejsce w Hiszpanii. Na początku 1825 r. około dwudziestu zwolenników systemu konstytucyjnego, oskarżanych o spisek przeciw królowi Ferdynandowi, uzyskał o azyl polityczny w Andorze. Jednak udzielanie schronienia hiszpańskim dysydentom nie znajdowało zrozumienia u wszystkich Andorczyków. Niektórzy głośno wyrażali swój sprzeciw wobec zaistniałej sytuacji. Rząd francuski za ś tylko przygląda ł si ę tym wydarzeniom. Poszukując wyjścia z kłopotliwej sytuacji biskup Urgell wyda ł dekret regulujący kwestie pobytu obcokrajowców w Andorze, ale na skutek francuskich protestów zosta ł on anulowany. W sierpniu 1825 r. rząd w Madrycie wystąpi ł z propozycj ą do rzą du francuskiego, aby oba kraje wspólnie rozwiązały problem jaki powsta ł na terytorium księstwa. Jednak Pary ż nie przysta ł na t ą propozycj ę, jakby wyczekując co zrobi ą sami Andorczycy. Ci za ś poprosili o ochron ę ze strony 56 Zob. J. Duursma, op. cit., s L. Armengol Vila, op. cit., s Zob. M. Mateu, F. Luchaire, op. cit., s