CERTYFIKACJA ZINTEGROWANYCH SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA

Transkrypt

1 Piotr Kafel UEK Kraków, Katedra Zarządzania Jakością CERTYFIKACJA ZINTEGROWANYCH SYSTEMÓW ZARZĄDZANIA INTEGRATED MANAGAMENT SYSTEMS CERTIFICATION Słowa kluczowe: certyfikacja, integracja systemów zarządzania, czas trwania auditu Key words: certification, management systems integration, time of audit Streszczenie W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczących certyfikacji zintegrowanych systemów zarządzania w organizacjach, które wdrożyły co najmniej 2 znormalizowane systemy jak np. ISO 9001, ISO czy też PN-N Opisano sposób prowadzenia certyfikacji przez niezależne jednostki certyfikujące oraz wyniki badań dotyczące prowadzonej oceny. Abstract The paper presents results of research concerning the certification of integrated management systems in organizations that have implemented at least two normalized systems such as ISO 9001, ISO or ISO The paper presents findings of a research, concerning conformity assessment carried out by independent certification bodies. Wprowadzenie Ocena zgodności rozumiana jest jako wykazanie, że wyspecyfikowane wymagania dotyczące wyrobu, procesu, systemu, osoby lub jednostki zostały spełnione 1. Szczególną kategorią oceny zgodności, jest certyfikacja prowadzona przez niezależne jednostki trzeciej strony. Certyfikacja zdefiniowana została w normie PN-EN ISO/IEC 17000:2006 jako wystawienie przez stronę trzecią oświadczenia opartego na decyzji poprzedzonej przeglądem, że spełnienie wyspecyfikowanych wymagań zostało wykazane w odniesieniu do wyrobów, procesów, systemów lub osób 2. Nadzór nad kompetencjami jednostek certyfikujących sprawują w ramach procesu akredytacji odpowiednie jednostki akredytujące. Certyfikacja prowadzona jest z podziałem na certyfikację wyrobów, systemów zarządzania oraz osób, a same jednostki certyfikujące zobowiązane są do spełnienia odpowiednio wymagań zawartych w normach: PN-EN ISO/IEC 17065:2013, PN-EN 1 PN-EN ISO/IEC 17000:2006 Ocena zgodności. Terminologia i zasady ogólne. 2 PN-EN ISO/IEC 17000:2006 Ocena zgodności. Terminologia i zasady ogólne.

2 Wielowymiarowość systemów zarządzania, red. M. Giemza i T. Sikora ISO/IEC 17021:2011 oraz PN-EN ISO/IEC 17024:2012. W przypadku zintegrowanych systemów zarządzania ich certyfikacją zajmować się będą jednostki certyfikujące systemy zarządzania posiadające akredytację i prowadzące procesy certyfikacji zgodnie z wymaganiami normy PN-EN ISO/IEC 17021:2011. Obecnie akredytację Polskiego Centrum Akredytacji (PCA) posiada 36 jednostek certyfikujących 3. Dodatkowo organizacje wdrażające system zarządzania mogą poddać się ocenie przez jednostki certyfikujące posiadające zagraniczną akredytację. Zakres akredytacji wydawany jest na zgodność z jednym z 10 programów akredytacji odpowiadających różnym znormalizowanym systemom zarządzania. W tabeli 1. przedstawiono poszczególne systemy oraz liczbę jednostek certyfikujących, które posiadają uprawnienia w tym zakresie. Program akredytacji Tabela 1. Programy akredytacji systemów zarządzania Akronim programu Liczba wydanych akredytacji (stan na ) System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy wg PN-N BHP 20 System zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy wg BS OHSAS 18001:2007 OHSAS 10 System zarządzania środowiskowego wg PN-EN ISO EMS 21 System zarządzania bezpieczeństwem żywności wg PN-EN ISO FSMS 9 System zarządzania bezpieczeństwem informacji wg PN-ISO/IEC ISMS 8 System zarządzania gospodarką leśną wg DAC-18 PEFC 3 System zarządzania jakością wg PN-EN ISO 9001 QMS 35 System zarządzania jakością w sektorze medycznym wg PN-EN ISO System zarządzania jakością w spawalnictwie wg PN-EN ISO 3834 Systemu zarządzania jakością w produkcji bezpośrednich materiałów opakowaniowych produktów leczniczych z uwzględnieniem dobrej praktyki wytwarzania (GMP) wg PN-EN ISO Źródło: Opracowanie własne na podstawie: 4 QMS 4 QMS 5 QMS 2 3 Stan na na podstawie: (data dostępu: ) 4 (data dostępu: ) 136

3 Kafel P., Certyfikacja zintegrowanych systemów Wskazane w tabeli 1. systemy zarządzania nie zawierają wszystkich systemów zarządzania, które mogą być wdrażane w organizacjach. W potocznym rozumieniu do systemów takich zaliczyć można również inne procesy lub systemy. Do grupy tej zalicza się m.in. standardy oceny dostawców IFS oraz BRC. Standardy te określają m.in. wymagania dotyczące systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności, jednak formalnie podlegają certyfikacji przez jednostki akredytowane w ramach certyfikacji wyrobów, a konkretnie procesów. Również wymagania zakładowej kontroli produkcji (ZKP) związanej z produkcją wyrobów budowlanych oceniane są przez jednostki certyfikujące wyroby. W tabeli 2. wskazano liczbę wydanych przez PCA akredytacji dla jednostek certyfikujących wyroby, w programach podobnych do programów certyfikacji systemów zarządzania. Tabela 2. Programy akredytacji wyrobów (związane z systemami zarządzania) Program akredytacji Akronim programu Liczba wydanych akredytacji (stan na ) BRC Certyfikacja wyrobów 3 IFS - 0 Zakładowa kontrola produkcji (ZKP) Certyfikacja wyrobów 17 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: 5 Poza wymienionymi w tabelach 1. i 2. systemami/procesami, duże znaczenie odgrywa certyfikacja na zgodność z wymaganiami AQAP dotyczącymi systemu zapewnienia jakości dostaw dla wojska. W grupie tej znajdują się wytyczne opisane w dokumentach typu kontraktowego, m.in. 6 : - AQAP 2110 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości w projektowaniu, pracach rozwojowych i produkcji, - AQAP 2120 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości w produkcji, - AQAP 2130 Wymagania NATO dotyczące zapewnienia jakości w kontroli i badaniach. System zarządzania przedstawiony w standardach AQAP jest bezpośrednio powiązany z wymaganiami normy ISO 9001 i uzupełniony o specyficzne wymagania jak np.: zarządzanie ryzykiem oraz zarządzanie nieuszkadzalnością i obsługiwalnością. 5 (data dostępu: ) 6 STANAG Mutual acceptance of goverment quality assurance and usage of the allied quality assurance publications (AQAP), NATO, Belgia, 2007, wyd. 8., z późn. zm. 137

4 Wielowymiarowość systemów zarządzania, red. M. Giemza i T. Sikora Przemysł zbrojeniowy poza systemem zarządzania jakością przedstawionym w standardach AQAP, związany jest najczęściej z wewnętrznym systemem kontroli (WSK). WSK jest systemem wymaganym przez ustawę z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz o zmianie niektórych ustaw. Wymagania te zostały przyjęte na poziomie unijnym w rozporządzeniu Rady (WE) nr 428/2009 z dnia 5 maja 2009 r 7. Produkty podwójnego zastosowania, których dotyczy system WSK, zdefiniowano jako: produkty, włącznie z oprogramowaniem i technologią, które mogą być stosowane zarówno w celach cywilnych, jak i wojskowych, oraz obejmują wszystkie towary, które mogą być użyte zarówno w zastosowaniach niewybuchowych, jak i w jakikolwiek sposób do wspomagania wytwarzania broni jądrowej lub innych urządzeń do wybuchu jądrowego 8. Wymagania WSK są powiązanie z wymaganiami systemu ISO 9001 uzupełnionego o elementy dotyczące handlu produktami podwójnego pochodzenia. W przypadku certyfikacji WSK, brak jest programu akredytacji opublikowanego przez PCA, a jednostki certyfikujące upoważniane są przez Ministra Gospodarki 9. Obecnie w Polsce upoważnienie takie posiada 7 jednostek certyfikujących 10. Certyfikacja zgodnie z przytoczoną we wstępie definicją odnosi się zawsze do określonych ściśle wymagań, tj. kryteriów auditu czyli zestawu polityk, procedur lub wymagań używanych jako odniesienie, do których porównuje się dowody z auditu 11. Wymagania te w przypadku systemów zarządzania określone zostały w poszczególnych normach systemowych. Poddając certyfikacji zintegrowany system zarządzania może on zostać oceniony w dwóch wariantach, które przedstawiono na rys. 1. W pierwszym przypadku, jest to ocena, zgodnie z wymaganiami zawartymi wyłącznie w normach opisujących wymagania poszczególnych systemów. W wariancie 2. ocenie poddaje się nie tylko wymagania pojedynczych systemów, ale również sposób i poziom ich integracji. W tym wariancie, konieczne 7 Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, Dz. U. z 2013 r. poz Rozporządzenie Rady (WE) nr 428/2009 z dnia 5 maja 2009 r. ustanawiające wspólnotowy system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania, z póź. zm. 9 Warunkiem koniecznym takiego uznania jest akredytacja w obszarze certyfikacji systemów zarządzania. 10 Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 12 kwietnia 2013 r. w sprawie wykazu jednostek certyfikujących upoważnionych do prowadzenia certyfikacji zgodności i kontroli zgodności funkcjonowania wewnętrznego systemu kontroli, Dz.U poz PN-EN ISO 19011:2012 Wytyczne dotyczące audytowania systemów zarządzania. 138

5 jest jednoznaczne wskazanie, jakie są to wymagania. Kafel P., Certyfikacja zintegrowanych systemów Certyfikacja ZSZ, Wariant 1 Wymagania ISO 9001:2008 Wymagania ISO 14001:2004 Wymagania dotyczące integracji Certyfikacja ZSZ, Wariant 2 Wymagania Rys. 1. Możliwości certyfikacji zintegrowanego systemu zarządzania Źródło: 12 We wszystkich badanych organizacjach proces certyfikacji przebiegał według wariantu pierwszego. Jednostki certyfikujące w czasie auditu wykorzystywały jako dokumenty odniesienia (kryteria auditu) wyłącznie normy poszczególnych systemów. Dostępne publikacje i przewodniki dotyczące integracji takie jak np. PAS 99 13, były używane podczas integracji przez osoby wdrażające systemy w organizacjach, jednak nie były formalnie wykorzystywane podczas oceny. Takie podejście jest zgodne z wytycznymi IAF gdzie zintegrowany system zarządzania definiowany jest jako 14 : jeden system zarządzania, zarządzający wieloma aspektami działalności organizacji ustanowiony w celu spełnienia wymagań więcej niż jednej normy dotyczącej systemu zarządzania, na danym poziomie integracji (1.3). System zarządzania może wahać się od połączonego systemu będącego sumą oddzielnych systemów zarządzania ustanowionych dla każdego zestawu kryteriów auditu / normy, do zintegrowanego systemu zarządzania, uwzględniającego w 12 Kafel P., Sikora T., Integrated Management Systems Certification - Survey Results, Journal of Economics and Organization of Future Enterprise 01/ Zobacz: Nowicki P., Kafel P., Sikora T., Selected requirements of integrated management systems based on Pas 99 specification, International Journal for Quality Research, Volume 7(1) 2013, IAF MD 11, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący zastosowania normy ISO/IEC w auditach zintegrowanych systemów zarządzania, wyd. 1. wersja 2, 2013 r., IAF 139

6 Wielowymiarowość systemów zarządzania, red. M. Giemza i T. Sikora jednej dokumentacji systemu elementy systemu zarządzania i odpowiedzialności. Opisując sposób certyfikacji zintegrowanego systemu zarządzania istotne znaczenie ma decyzja o ocenie wszystkich systemów jednocześnie lub też certyfikacji poszczególnych systemów w różnym czasie. W przypadku auditu połączonego możliwe jest uzyskanie korzyści związanych z takim postępowaniem dzięku skróceniu czasu prowadzenia auditu w stosunku do dwóch niezależnych audytów poszczególnych systemów. Ustalanie czasu auditów przy jednoczesnym auditowaniu systemów zarządzania przez jednostki certyfikujące systemy zarządzania określone zostało przez PCA w dokumencie DACS 01. Zgodnie z jego wytycznymi, czas trwania auditu szacowany jest, dla poszczególnych programów certyfikacji przez jednostki certyfikujące, zgodnie z 15 : QMS i EMS przy ustalaniu czasu trwania auditów powinna stosować zasady podane w dokumencie IAF MD 5, BHP i OHSAS przy ustalaniu czasu trwania auditów powinna stosować wymagania IAF MD 5 określone dla EMS, przy czym zamiast złożoności aspektów środowiskowych należy uwzględniać złożoność procesów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy w organizacji (rodzaj, ilość oraz specyfika aspektów dotyczących BHP). Przy jednoczesnym auditowniu BHP i OHSAS czas trwania auditu powinien zostać ustalony dla jednego programu i zwiększony o 10%, FSMS przy ustalaniu czasu trwania auditów powinna stosować wymagania Załącznika B PKN-ISO/TS 22003, QMS w sektorze medycznym przy ustalaniu czasu trwania auditów powinna stosować wymagania IAF MD 5 oraz IAF MD 9. Poza programem FSMS, podstawą w obliczaniu czasu auditów są wytyczne IAF MD 5, które uzależniają szacowanie czasu trwania auditu głównie na podstawie efektywnej liczby personelu. Liczba pracowników jest jedynie punktem wyjścia, następnie uwzględnia się również złożoność procesów certyfikowanej organizacji zgodnie z modelem przedstawionym na rys. 2. Oszacowany czas trwania auditu, może zostać zmniejszony maksymalnie o 30%, jeżeli jednostka certyfikująca może wykazać, że 16 : klient nie jest odpowiedzialny za projektowanie, bardzo mały oddział w stosunku do liczby pracowników, 15 DACS-01, Akredytacja jednostek certyfikujących systemy zarządzania wymagania szczegółowe, wyd. 2, Warszawa, r, PCA 16 IAF MD 5, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący ustalania czasu trwania auditów QMS i EMS, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący ustalania czasu trwania auditów QMS i EMS, 2013, wyd. 2, International Accreditation Forum 140

7 Kafel P., Certyfikacja zintegrowanych systemów dojrzałość systemu zarządzania, wcześniejsza znajomość systemu zarządzania klienta (np. wcześniejsza certyfikacja innego systemu przez jednostkę), gotowość klienta do certyfikacji (np. klient już jest certyfikowany lub uznany zgodnie z innym programem strony trzeciej); działania o niskiej złożoności, w składzie personelu znajdują się osoby pracujące poza lokalizacją. Rodzaj organizacji Duża prosta Wielooddziałowa Mało procesów Powtarzalne procesy Mały zakres Mało procesów Mały zakres Powtarzalne procesy Mała prosta Punkt wyjściowy z tabeli czasu pracy auditorów w IAF MD 5 Duża złożona Wielooddziałowa Wiele procesów Duży zakres Nietypowe procesy Odpowiedzialna za projektowanie Wiele procesów Odpowiedzialna za projektowanie Duży zakres Nietypowe procesy Mała złożona Złożoność systemu klienta Rys. 2. Zależność pomiędzy złożonością i czasem trwania auditu Źródło: 17 Powyższe czynniki nie uwzględniają możliwości skrócenia czasu trwania auditu w przypadku oceny zintegrowanego systemu zarządzania 18. Wskazane jest jednak odesłanie do wytycznych zawartych w IAF MD 11, wg którego oszacowanie czasy dla poszczególnych systemów zarządzania sumuje się, a następnie dopuszcza maksymalne jego skrócenie o 20%. Zmniejszenie czasu uzależnione jest głównie od stopnia integracji wdrożonych systemów zarządzania. Poziom integracji określa jednostka certyfikująca, biorąc pod uwagę następujące czynniki 19 : zbiór zintegrowanej dokumentacji, w tym instrukcje robocze, na dobrym 17 IAF MD 5, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący ustalania czasu trwania auditów QMS i EMS, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący ustalania czasu trwania auditów QMS i EMS, 2013, wyd. 2, International Accreditation Forum 18 Możliwość taką wskazywało wcześniejsze wydanie dokumentu IAF MD z 2009 roku. 19 IAF MD 11, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący zastosowania normy ISO/IEC w auditach zintegrowanych systemów zarządzania, wyd. 1. wersja 2, 2013 r., IAF 141

8 Wielowymiarowość systemów zarządzania, red. M. Giemza i T. Sikora poziomie rozwoju, jeśli to właściwe, przeglądy zarządzania, w których uwzględnia się ogólną strategię biznesową i plan, zintegrowane podejście do auditów wewnętrznych, zintegrowane podejście do polityki i celów, zintegrowane podejście do procesów systemów, zintegrowane podejście do mechanizmów doskonalenia (działania korygujące i zapobiegawcze; pomiary i ciągłe doskonalenie), zintegrowane wsparcie i odpowiedzialności kierownictwa. Przedstawione powyżej systemy zarządzania, sposoby oceny kompetencji jednostek certyfikujących oraz ich liczba powodują, że organizacje, które decydują się na certyfikację wdrożonych systemów muszą przed dokonaniem wyboru odpowiedniej jednostki certyfikującej upewnić się czy dana jednostka posiada w swojej ofercie (zakresie akredytacji/zakresie udzielonych upoważnień) wszystkie wdrożone w organizacji systemy. W pracy tej przedstawiono wyniki badań dotyczące procesów certyfikacji zintegrowanych systemów zarządzania z uwzględnieniem rodzaju wdrożonych systemów. 1. Zakres i wyniki badań W celu wykonania badań, przygotowano ankietę, która została przesłana w 2014 roku do organizacji, w których wdrożone i certyfikowane zostały co najmniej 2 różne systemy zarządzania, np. ISO 9001, ISO 14001, OHSAS 18001, ISO/IEC 27001, ISO Kwestionariusz ankiety został przesłany do 885 organizacji działających w Polsce. W konsekwencji uzyskano 81 prawidłowo wypełnionych ankiet co stanowi 9,2% stopę zwrotu. Ankiety przesyłane były w wersji papierowej (I tura), a następnie również w wersji elektronicznej (II tura) 20. Zgodnie z klasyfikacją Komisji Europejskiej dotyczącej wielkości organizacji 21, w badanej próbce 24,7% stanowiły organizacje małe zatrudniające do 50 pracowników, 37,0% badanych stanowiły organizacje średniej wielkości zatrudniające od 51 do 250 pracowników, natomiast 38,3% organizacji to organizacje duże zatrudniające ponad 250 pracowników. W podziale tym nie uwzględniono czynnika dochodowego, który obok poziomu zatrudnienia obecnie przyjmowany jest przez Komisję Europejską jako czynnik definiujący wielkość organizacji. W grupie organizacji, które udzieliły odpowiedziały na ankietę, we 20 Porównaj: Kafel P., Normy wspomagające system zarządzania wykorzystanie w organizacjach, ABC Jakości, 1(81), 2015, s European Commission (2003). Commission Recommendation 2003/361/EC of 6 May 2003, Considering the definition of Micro, Small and Medium-sized Enterprises (Official Journal L 124 of 20 May 2003). 142

9 Kafel P., Certyfikacja zintegrowanych systemów wszystkich funkcjonował wdrożony i certyfikowany system zarządzania jakością zgodny z wymaganiem normy ISO Pozostałe popularne systemy zarządzania, które były wdrożone w badanych organizacjach, odpowiadały popularności poszczególnych systemów zarządzania. System zarządzania środowiskowego zgodny z wymaganiami normy ISO był wdrożony w 67,9% badanych organizacji, natomiast system zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy na zgodność z PN-N lub BS OHSAS wdrożyło 50,6% badanych organizacji. Ponieważ wymagania oraz cele wersji polskiej oraz brytyjskiej ww. norm są niewielkie, w opisie badań oba systemy traktowane są łącznie 22. Inne niż wymienione powyżej systemy wdrożone zostały w mniej niż 20% badanych organizacji. W grupie tych systemów najczęściej badane organizacje wskazywały na wymagania AQAP 19,8%, ISO/IEC ,9% oraz wewnętrzny system kontroli (WSK) / PN-N ,9%. W badanej grupie organizacji, 3 z nich podały informację o braku integracji poszczególnych systemów zarządzania, dlatego w poniższej sekcji przedstawione są wyniki dotyczące wyłącznie 78 organizacji, które dokonały przynajmniej częściowej integracji wdrożonych systemów. W badanych organizacjach w 83,3% przypadków procesy certyfikacji wszystkich wdrożonych systemów zarządzania prowadzone były przez jedną jednostkę certyfikującą. W przypadku pozostałych 16,7% organizacji, korzystały one z usług więcej niż jednej jednostki. W grupie przedsiębiorstw, która współpracowała z tylko 1 jednostką certyfikującą, mogły one poddać ocenie wszystkie swoje systemy wchodzące w skład zintegrowanego systemu zarządzania w jednym czasie, co umożliwiało zmniejszenie kosztów procesu. W badanej grupie organizacji audit połączony trzeciej strony wszystkich wdrożonych systemów zarządzania przeprowadzono w 74,4% przypadków. W 10,3% badanych organizacji audit połączony dotyczył tylko wybranych systemów zarządzania, a część systemów była certyfikowana w innym terminie. Oddzielnie ocenie poddane były systemy zgodne z wytycznymi takich norm/przewodników jak: AS9100, EMAS, ISO 13485, WSK, EN 13980, ISO W grupie pozostałych 10,3% badanych organizacji poszczególne systemy zarządzania certyfikowane były oddzielnie 23. Potwierdzeniem wdrożenia zintegrowanego systemu zarządzania jest certyfikat wydany przez oceniającą jednostkę. Zdecydowana większość badanych organizacji, na swoich certyfikatach ma umieszczoną informację wskazującą, że 22 Sung-woon, L., Kyu-hwan, K., Tae-gu, K. (2012). Current situation of certification system and future improvements of the occupational health and safety management system for loss prevention in Korea - Focused on KOSHA 18001, Journal of Loss Prevention in the Process Industries 25, W 5,1% przypadków, przedstawiciele badanych organizacji nie odpowiedziało na to pytanie. 143

10 Wielowymiarowość systemów zarządzania, red. M. Giemza i T. Sikora w organizacji wdrożono zintegrowany system zarządzania 72,4% badanych. Brak informacji o zintegrowanym systemie zarządzania lub też oddzielne certyfikaty dla poszczególnych systemów wystawione zostały dla 22,4% organizacji 24. Podsumowanie Certyfikacja zintegrowanych systemów zarządzania jest procesem, który może być prowadzony różnymi sposobami. Przedstawione wyniki badań, wskazują, że w przypadku integracji co najmniej 2 systemów zarządzania ich certyfikacja prowadzona jest przez tą samą jednostkę certyfikującą, a zintegrowany system oceniany jest w czasie trwania auditu połączonego. Taki sposób oceny pozwala na skrócenie czasu trwania auditu i obniżenie kosztów certyfikacji systemu. Pomimo braku w kryteriach auditu zewnętrznego wytycznych dotyczących poziomu zintegrowania systemów, najczęściej na certyfikatach pojawia się informacja o zintegrowanym systemie wraz z podaniem systemów które wchodzą w jego skład. Literatura [1] DACS-01, Akredytacja jednostek certyfikujących systemy zarządzania wymagania szczegółowe, wyd. 2, Warszawa, r, PCA [2] European Commission (2003). Commission Recommendation 2003/361/EC of 6 May 2003, Considering the definition of Micro, Small and Medium-sized Enterprises (Official Journal L 124 of 20 May 2003). [3] IAF MD 11, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący zastosowania normy ISO/IEC w auditach zintegrowanych systemów zarządzania, wyd. 1. wersja 2, 2013 r., IAF [4] IAF MD 5, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący ustalania czasu trwania auditów QMS i EMS, Dokument obowiązkowy IAF dotyczący ustalania czasu trwania auditów QMS i EMS, 2013, wyd. 2, International Accreditation Forum [5] Kafel P., Normy wspomagające system zarządzania wykorzystanie w organizacjach, ABC Jakości, 1(81), 2015, s [6] Kafel P., Sikora T., Integrated Management Systems Certification - Survey Results, Journal of Economics and Organization of Future Enterprise 01/2010 [7] Nowicki P., Kafel P., Sikora T., Selected requirements of integrated management systems based on Pas 99 specification, International Journal for Quality Research, Volume 7(1) 2013, [8] PN-EN ISO 19011:2012 Wytyczne dotyczące audytowania systemów zarządzania. [9] PN-EN ISO/IEC 17000:2006 Ocena zgodności. Terminologia i zasady ogólne. [10] PN-EN ISO/IEC 17021:2007 Ocena zgodności. Wymagania dla jednostek prowadzących audytowanie i certyfikację systemów zarządzania. [11] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 12 kwietnia 2013 r. w sprawie wykazu jednostek certyfikujących upoważnionych do prowadzenia certyfikacji zgodności i kontroli zgodności funkcjonowania wewnętrznego systemu kontroli, Dz.U poz. 525 [12] Rozporządzenie Rady (WE) nr 428/2009 z dnia 5 maja 2009 r. ustanawiające wspólnotowy 24 Na pytanie nie udzieliło odpowiedzi 5,2% badanych. 144

11 Kafel P., Certyfikacja zintegrowanych systemów system kontroli wywozu, transferu, pośrednictwa i tranzytu w odniesieniu do produktów podwójnego zastosowania, z póź. zm. [13] STANAG Mutual acceptance of government quality assurance and usage of the allied quality assurance publications (AQAP), NATO, Belgia, 2007, wyd. 8., z póź. zm. [14] Sung-woon, L., Kyu-hwan, K., Tae-gu, K. Current situation of certification system and future improvements of the occupational health and safety management system for loss prevention in Korea - Focused on KOSHA 18001, Journal of Loss Prevention in the Process Industries 2012, 25, [15] Ustawa z dnia 29 listopada 2000 r. o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, Dz. U. z 2013 r. poz Netografia [16] (data dostępu ) 145

12