SYTUACJA RODZIN WIELODZIETNYCH W POLSCE

Transkrypt

1 SYTUACJA RODZIN WIELODZIETNYCH W POLSCE Rodziny wielodzietne, czyli rodziny z trojgiem i więcej dziećmi, stanowią 17% ogółu rodzin w Polsce, a dzieci z nich to 33% wszystkich dzieci. Średnie zarobki rodzin wielodzietnych są wyższe niż rodzin mniejszych, co może świadczyć o większej niż przeciętnie przedsiębiorczości, zaradności i pracowitości. Przy tym rodziny wielodzietne z powodu dużej ilości osób na utrzymaniu są uboższe od pozostałych polskich rodzin. Podczas gdy małżeństwo z jednym dzieckiem dysponuje średnim miesięcznym dochodem na osobę w wysokości 847 zł, małżeństwo z dwójką dzieci 627 zł, to średni miesięczny dochód na osobę w rodzinie z trojgiem dzieci wynosi 455 zł, a w rodzinie z czworgiem i więcej dziećmi 325 zł. Dzieci z rodzin wielodzietnych są znacznie uboższe także od dzieci samotnych matek, których średni miesięczny dochód wynosi 613 zł (dane GUS z 2004 roku). Obecnie rodziny wielodzietne, a co za tym idzie, dzieci są najuboższą grupą społeczną w Polsce. 1

2 Europejski raport z czerwca 2009 wskazuje na polskie dzieci jako najuboższe wśród państw europejskich. Aż 26% z nich jest zagrożonych ubóstwem (w stosunku do średniej europejskiej 19%). Niedawno opublikowany raport Doing Better for children OECD 2009 stwierdza, że polskie dzieci należą do najuboższych w krajach OECD (relatywnie w stosunku do średnich zarobków w danym kraju za próg ubóstwa przyjmuje się dochód o 50% niższy od średniego dochodu) Dzieci polskie są aż 8 razy uboższe od niemieckich w relacji do średniego poziomu zamożności swojego kraju. Wykres1: Procent dzieci żyjących w ubogich gospodarstwach domowych /osiągających przychód poniżej 50% średnich zarobków miesięcznych w danym kraju/ 2005 r. Jak prezentujemy się na tle Europy, jeśli chodzi o zasiłki przyznawane rodzinom z dziećmi? Polska jako jeden z 7 wśród 25 krajów Unii wprowadziła próg dochodowy, w pozostałych 18 państwach wypłaca się zasiłki powszechne, tzn. przysługujące wszystkim posiadającym dzieci. W Polsce próg jest ok. 4-krotnie niższy od średniej wartości progów w tych siedmiu państwach, w których progi funkcjonują. 2

3 Co to jest polityka rodzinna? Polityka rodzinna to całokształt norm prawnych, działań i środków przeznaczanych przez państwo w celu stworzenia odpowiednich warunków życia dla rodziny, jej powstawania, prawidłowego funkcjonowania i pełnienia przez nią wszystkich ważnych społecznie ról 1. Dąży ona do tego, żeby państwo w konkretnych decyzjach stwarzało preferencje dla rodzin, rekompensujące przynajmniej częściowo wysiłek rodziny, w formie preferencji podatkowych, zasiłków rodzinnych, wzmocnienia instytucji wspierających rodzinę. Wyróżniającą cechą tej polityki jest powszechność oddziaływań, a nie selektywna pomoc socjalna skierowana do biednych. Polityka rodzinna w Europie Nie można mówić o jednej, europejskiej polityce rodzinnej, ponieważ w tej dziedzinie państwa członkowskie obowiązuje zasada pomocniczości, w myśl której "Unia działa tylko wtedy, gdy jej działanie jest skuteczniejsze niż działanie podejmowane na szczeblu narodowym, regionalnym lub lokalnym". Zakłada się, że każde państwo europejskie we własnym interesie prowadzi swoją własną politykę rodzinną, którą określa tradycja, doświadczenia społeczne i kultura właściwa każdemu narodowi. Jeśli chodzi o system świadczeń rodzinnych, w poszczególnych krajach przyjęto różne rozwiązania, w niektórych z nich są to tylko zasiłki rodzinne (np. Niemcy, Holandia, Grecja), w innych obowiązuje rozbudowany system świadczeń (np. Francja, Portugalia, Finlandia). W wielu krajach Europejskich sprawą polityki rodzinnej zajmuje się osobne ministerstwo (Irlandia, Niemcy, Francja, Słowenia, Węgry, Luxemburg, Słowacja, Belgia, Łotwa) Warto przyjrzeć się Francji, która ma w Europie najdłuższą tradycję w zakresie polityki rodzinnej. System polityki rodzinnej we Francji okazał się najbardziej skuteczny: Francja, jako jedyny w Europie kraj, osiągnęła w 2008 roku prostą zastępowalność pokoleń. Stanowi przykład państwa realizującego życzliwość wobec rodziny poprzez system prawnoekonomiczny. Po pierwsze w rozliczeniu podatkowym uwzględnia się ilość dzieci zarówno za pomocą kwoty wolnej, jak też ilorazu rodzinnego (połączenie tych dwóch mechanizmów). Od podatków odliczane są również koszty opieki nad dzieckiem do 7 roku życia (np. koszty zatrudnienia opiekunki). Istnieje też cała gama ulg w postaci kredytu podatkowego, wynikająca z wydatków mieszkaniowych, szkolnych, ubezpieczeń, opłat związkowych, modernizacji w celu oszczędności energii, itp. Po drugie już od 1921 roku funkcjonuje Karta Rodziny Licznej, uprawniająca do zniżek komunikacyjnych (30% dla rodziny z trójką dzieci, 40% z czwórką, 50% z piątką i 75% z szóstką i więcej dzieci; rodzice piątki lub więcej dzieci zachowują prawo do 30% zniżki dożywotnio). Zniżki dotyczą także muzeów, obiektów sportowych, kin, niektórych firm handlowych. 1 A. Kuzynowski, Rodzina w polityce społecznej państwa, Centralny Program Badań Podstawowych, Warszawa, 1991,, za M. Szyszka, l.cit. 3

4 Po trzecie istnieje system świadczeń powszechnych, czyli przysługujących wszystkim rodzinom z jednym lub więcej dziećmi, bez względu na wysokość dochodów. Zasiłki przysługują na dzieci do 18 lat oraz do lat 20, jeżeli uczą się zawodu lub studiują. Rodzina otrzymuje 115 euro na pierwsze i drugie dziecko, 263 euro na trzecie, 411 na czwarte, 550 na piąte i 150 więcej na każde następne. Suma ta jest powiększona o 32 euro dla dzieci powyżej 11 roku życia i o 57 euro powyżej 16 roku życia. Oprócz tego są dodatkowe świadczenia: dla rodzin mających troje lub więcej dzieci (jest to świadczenie zależne od dochodu rodziny), na dziecko poniżej 3 lat (zależy od dochodu rodziny, wypłacane od piątego miesiąca ciąży), zasiłek wychowawczy przysługujący rodzicowi, który przerywa pracę zarobkową w celu opieki nad drugim i kolejnym dzieckiem, wypłacany do chwili ukończenia przez dziecko 3 lat, na opiekę nad dzieckiem w domu (przysługuje na dzieci do lat 6 rodzicom pracującym i zatrudniającym osobę do opieki nad dzieckiem obejmuje wynagrodzenie i składkę ubezpieczeniową), w związku z rozpoczynaniem roku szkolnego (zależy od wysokości dochodu rodziny, wypłacany na dzieci w wieku 6-16 lat), zasiłek edukacyjny (wypłacany rodzinom z niskimi dochodami na dzieci w wieku lat); bezpłatne szkolnictwo oznacza również darmowe podręczniki, które są własnością szkoły i są wypożyczane dzieciom, bezpłatne wycieczki, zielone szkoły", dodatek mieszkaniowy przysługujący rodzicom wychowującym co najmniej jedno dziecko, płacącym czynsz za wynajem lub spłacającym raty, dla samotnych rodziców (zależy od dochodu), na dziecko niepełnosprawne, na dziecko adoptowane. Istnieje szeroka gama rozwiązań, począwszy od opieki nad dzieckiem w domu sprawowanej przez jednego z rodziców przy wsparciu finansów publicznych, kończąc na żłobkach państwowych, poprzez różne rozwiązania pośrednie (istnieje np. instytucja - zawód "asystentki macierzyńskiej", przyjmującej w swoim mieszkaniu do trójki dzieci oraz "asystentki rodzinnej" przychodzącej do rodziny w celu opieki nad dzieckiem). Matka piątki dzieci po przepracowaniu 15 lat ma prawo do emerytury (dotyczy to tych, które mają status urzędnika państwowego). Władze francuskie mają ustawowy obowiązek konsultowania wszystkich ustaw dotyczących rodziny z organizacjami pozarządowymi zajmującymi się rodziną. 2 2 oprac.dotyczące Francji wg B. Kłos, J. Szymańczak, informacja nr 659 dla Komisji Sejmowej. 4

5 Polityka rodzinna w Polsce Polska nie wypracowała dotąd spójnej polityki rodzinnej. Polityka rodzinna nie zajmuje ważnego miejsca w obecnej polityce społecznej rządu. 60 lat komunizmu w wymiarze rodziny pozostawiło swoje piętno. Komunizm ze swojej natury nie jest ideologią przyjazną rodzinie: F. Engels ujmuje rodzinę jako miejsce wyzysku kobiety przez mężczyznę. Niemniej jednak państwo wypłacało zasiłek tzw. rodzinne wszystkim rodzinom mającym dzieci na utrzymaniu. Po 1989 położenie rodzin gwałtownie się pogorszyło. Ustawą z 29 listopada 1990 roku wprowadzono progi dochodowe uprawniające do zasiłku tylko rodziny najuboższe. W 1999 roku zostały wydłużone urlopy macierzyńskie do 26 tygodni. W 2001 roku zostały skrócone o osiem tygodni (obecnie znów sukcesywnie przywraca się długość urlopu macierzyńskiego do stanu z 1999 roku). 28 listopada 2003 roku wprowadzono zmiany systemu świadczeń rodzinnych, które obowiązują do dziś. Ustalono kryterium dochodowe uprawniające do świadczeń na 504 zł. Obecnie (po weryfikacji świadczeń w 2009 roku), rodzinom o dochodach niższych niż 504 zł na osobę przysługuje miesięcznie 68 zł na dziecko do ukończenia 5. roku życia, 91 zł na dziecko pomiędzy 5 a 18 rokiem życia oraz 98 zł na dziecko uczące się w wieku pomiędzy 18 a 24 rokiem życia. Wykres pokazuje roczne wydatki państw europejskich na zasiłki rodzinne. Polska jest na ostatnim miejscu. 5

6 8 marca 2007 roku został ogłoszony Program Polityki Rodzinnej, który zwrócił uwagę na problemy rodzin i ukierunkował dalsze działania Rządu. Program ten stymuluje zatrudnienie kobiet co jest pozytywne, lecz pomija dofinansowanie rodzin decydujących się na opiekę nad dzieckiem w domu, prowadząc do dalszej deprecjacji i dyskryminacji społecznej i ekonomicznej kobiet, które decydują się na samodzielne wychowywanie dzieci. Do roku 2007 Polska była jedynym w Europie krajem nie uwzględniającym dzieci w rozliczeniu podatkowym. W 2007 roku wprowadzona została ulga podatkowa na dziecko w wysokości 1145 zł. Pozostaje jednak problem rodzin, których dochód jest tak niski, że nie mogą odpisać pełnej kwoty ulgi. Polityka rodzinna na poziomie samorządu Obok polityki rodzinnej ogólnopaństwowej istnieje także jej wymiar samorządowy. Samorząd, miasto, gmina dysponują szeregiem instrumentów, za pomocą których mogą wpływać na życie rodzin i czynić je łatwiejszym. Na szczególną uwagę zasługuje instrument polityki rodzinnej zwany Kartą Dużej Rodziny. Pierwsza taka Karta została wprowadzona we Francji w 1921 roku. W Europie wyróżniamy różne rodzaje Karty Dużej Rodziny: ogólnokrajowe (np. Francja, Luksemburg, Belgia), regionalne, wojewódzkie (Austria), miejskie (Włochy). W Polsce w dziedzinie Kart debiutował w 2005 roku Wrocław proponując rodzinom m. in. zniżki komunikacyjne w weekendy. Następny za nim był Grodzisk Mazowiecki, który wprowadził w 2008 roku Kartę Dużej Rodziny udostępniającą rodzinom z czworgiem dzieci darmową komunikację, a także oferując tańszy o połowę dostęp do obiektów sportu i kultury oraz na zajęcia pozalekcyjne. Na początku 2009 roku Kartę Dużej Rodziny wprowadziły Tychy, promując prywatne przedsiębiorstwa, udzielające zniżek dużym rodzinom. Wkrótce potem Kartę Dużej Rodziny zwaną programem Nas troje i więcej wprowadził Sandomierz. W październiku 2010 roku wprowadzono Kartę Dużej Rodziny w Łowiczu. Z początkiem tego roku zaczęła również funkcjonować Gdańska Karta Dużej Rodziny. W planach jest kujawsko-pomorska Karta Dużej Rodziny. Wobec ubóstwa rodzin z większą ilością dzieci i niewielkiego wsparcia ze strony państwa Karty Dużej Rodziny mogą stać się istotnym elementem polityki samorządu wpływającym na polepszenie życia rodzin, na ukształtowanie pozytywnego obrazu licznej rodziny i przekonania, że duża rodzina to powód do dumy. Apelujemy więc, by w całej Polsce było jak najwięcej Kart Dużych Rodzin. 6

7 Polityka rodzinna jako priorytet Są dwa główne powody, dla których polityka rodzinna powinna stać się priorytetem polityki państwa. Pierwszym jest sytuacja demograficzna. Polska należy do państw o najmniejszym wskaźniku dzietności w Europie. Prosta zastępowalność pokoleń ma miejsce przy wskaźniku dzietności 2,1. Taki wskaźnik został po raz ostatni osiągnięty w Polsce w roku W ciągu następnych kilkunastu lat spadł do poziomu 1,2, co oznacza, że pokolenie dzieci urodzonych w tym czasie jest o ok. 40% mniej liczne od pokolenia rodziców. Wzrost współczynnika dzietności w Polsce w ostatnich latach jest w głównej mierze wynikiem wchodzenia w wiek rozrodczy wyżu demograficznego i nie oznacza odwrócenia ogólnej tendencji spadkowej. Drugim powodem jest ubóstwo rodzin z dziećmi uwarunkowane wieloma czynnikami: proces transformacji ustrojowej, bezrobocie, słabość gospodarcza, ale także czynnik braku adekwatnej polityki rodzinnej. Jest to czynnik, na który możemy mieć wpływ, który, przy dobrej woli, możemy świadomie kształtować. Joanna Puzyna-Krupska 7