SPIS TREŚCI 1. CZYM JEST SOCJOTERAPIA I JAKIE SĄ JEJ CELE? ADRESACI SOCJOTERAPII... 4

Transkrypt

1

2 SPIS TREŚCI 1. CZYM JEST SOCJOTERAPIA I JAKIE SĄ JEJ CELE? ADRESACI SOCJOTERAPII GDZIE I DLA KOGO PROWADZI SIĘ ZAJĘCIA SOCJOTERAPEUTYCZNE CELE SOCJOTERAPII DOMINUJĄCE POTRZEBY DZIECI, MŁODZIEŻY I DOROSŁYCH ŹRÓDŁA URAZÓW PSYCHICZNYCH SKUTKI URAZÓW EMOCJONALNYCH CZYNNIKI ZMIANY WZORCÓW DIAGNOZA I PLANOWANIE ZAJĘĆ SOCJOTERAPEUTYCZNYCH ROZWÓJ GRUPY SOCJOTERAPEUTYCZNEJ STRUKTURA SPOTKANIA SOCJOTERAPEUTYCZNEGO METODYKA PRACY Z GRUPĄ SYLWETKA OSOBY PROWADZĄCEJ GRUPOWE ZAJĘCIA SOCJOTERAPEUTYCZNE LITERATURA

3 1. Czym jest socjoterapia i jakie są jej cele? Socjoterapia to organizowanie środowiska społecznego pacjenta w tym kierunku, by w możliwie dużym stopniu sprzyjało wyzdrowieniu i utrzymaniu zdrowia psychicznego. Słownik psychologiczny, red. S. Szewczuk,1979 Socjoterapia jest jednym ze sposobów łagodzenia lub eliminowania negatywnych norm i obyczajów w zachowaniach społecznych bądź społecznie niepożądanych. Słownik pedagogiczny, red. W. Okoń, 1984 Przez socjoterapię możemy rozumieć metodę leczenia zaburzeń zachowania i niektórych zaburzeń emocjonalnych u dzieci i młodzieży w toku spotkań grupowych. K. Sawicka, Rozwój autokontroli emocjonalnej. Program socjoterapii dzieci agresywnych. IPSiR, 1993 IPSiR Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Socjoterapia jest jedną z form pomocy psychologiczno pedagogicznej. Do tych form - oprócz socjoterapii zalicza się psychoterapię, trening interpersonalny i psychoedukację. W psychoterapii terapeuta bardziej koncentruje się na jednostce, a w socjoterapii - bardziej na grupie. Socjoterapia wyróżnia się nastawieniem i naciskiem na zachowania społeczne. W procesie terapii ważną rolę odgrywają cele związane z eliminowaniem zachowań społecznie niepożądanych i kształtowaniem zdrowych, satysfakcjonujących relacji jednostki z różnymi grupami społecznymi, w których ta jednostka funkcjonuje. W socjoterapii stosuje się różne rodzaje zajęć, różne metody i techniki pracy z grupą. Należą do nich: trening inteligencji emocjonalnej trening umiejętności społecznych terapia przez pracę, terapia zajęciowa grupowe zajęcia muzyczne (muzykoterapia) - śpiew, taniec, muzykowanie, słuchanie muzyki grupowe zajęcia plastyczne rysowanie, malowanie, modelowanie, wykonywanie wyklejanek, kartek świątecznych, figurek 3

4 gry i zabawy oglądanie filmów, dyskusja 2. Adresaci socjoterapii Socjoterapia stosowana jest w postępowaniu terapeutycznym wobec dzieci, młodzieży i dorosłych: z rodzin dysfunkcyjnych, z objawami niedostosowania społecznego, z kłopotliwymi zachowaniami. Socjoterapia czyli terapia społeczna może być stosowana wobec jednostki lub wobec grupy rodziny, grupy rówieśniczej, klasy szkolnej, grupy wychowawczej w palcówce opiekuńczo - wychowawczej, grupy terapeutycznej w placówce odwykowej, grupy mieszkańców jako elementu lokalnej społeczności. ADRESACI SOCJOTERAPII OSOBY Z OBJAWAMI NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO DZIECI MŁODZIEŻ DOROŚLI 4

5 3. Gdzie i dla kogo prowadzi się zajęcia socjoterapeutyczne Placówki, instytucje, grupy, w których realizuje się zajęcia socjoterapeutyczne, to: świetlice socjoterapeutyczne szkoły placówki opiekuńczo-wychowawcze placówki resocjalizacyjne centra integracji społecznej kluby integracji społecznej placówki lecznicze, w tym szpitale psychiatryczne, oddziały geriatryczne, oddziały dla długotrwale hospitalizowanych placówki terapii odwykowej więzienia grupy AA, grupy współuzależnionych. 4. Cele socjoterapii Cele socjoterapii można podzielić na cele terapeutyczne, edukacyjne i rozwojowe. Cele terapeutyczne wiążą się z leczeniem zaburzeń zachowania, nadpobudliwości lub zahamowań, zaburzeń emocjonalnych. Leczenie takich zaburzeń ma prowadzić do zwiększenia poczucia własnej wartości, kształtowania poczucia bezpieczeństwa i godności osobistej. Cele edukacyjne dotyczą wiedzy i umiejętności. Uczestnicy zajęć zdobywają wiedzę na temat chorób społecznych, mechanizmów uzależnień, inteligencji emocjonalnej, norm współżycia w rożnych grupach społecznych. Równie ważne jest tutaj kształtowanie umiejętności takich jak rozpoznawanie emocji, postępowanie w trudnych sytuacjach, pełnienie rożnych ról społecznych: ojca, matki, syna, córki, siostry, brata, pracownika, członka grupy formalnej lub nieformalnej (klasy szkolnej, grupy podwórkowej, zespołu pracowników, grupy przyjaciół), 5

6 stawianie sobie celów i wyznaczanie priorytetów w każdej z odgrywanych ról, komunikowanie się, stosowanie technik pracy umysłowej. Cele rozwojowe zajmują miejsce najwyższe, tak, jak w hierarchii potrzeb człowieka najwyższe miejsce zajmuje potrzeba samorealizacji, wzrostu. Te cele to rozwijanie zainteresowań i zamiłowań, pomoc w zaspokajaniu potrzeb właściwych dla wieku uczestników, odkrywanie i wykorzystywanie talentów. 5. Dominujące potrzeby dzieci, młodzieży i dorosłych Celem, jaki stawia sobie każdy ambitny specjalista zajmujący się socjoterapią jest umiejętność samodzielnego kreowania koncepcji i tworzenia scenariuszy różnego rodzaju zajęć socjoterapeutycznych i rozmaitych przedsięwzięć z zakresu socjoterapii. Punktem wyjścia do zdobycia takich umiejętności jest refleksja nad: dominującymi potrzebami odbiorców działań socjoterapeutycznych dzieci, młodzieży i dorosłych, źródłami urazów psychicznych, które stały się podstawą negatywnych zachowań społecznych, skutkami tych urazów, manifestującymi się w nastawieniu i zachowaniach, czynnikami zmiany wzorców emocjonalnych. U dzieci dominującymi są potrzeby: miłości rodziców ruchu, zabawy, twórczości poznawania świata, wsparcia ze strony dorosłych aktywności w gronie uczestników U młodzieży - w okresie dorastania na czoło wysuwają się potrzeby: miłości niezależności intymności aprobaty społecznej przynależności do grupy 6

7 wyrażania siebie w różnych formach artystycznych rozumienia siebie odnajdywania własnej drogi U dorosłych występują takie same potrzeby, jak u dzieci i młodzieży. Dochodzą jednak nowe i niektóre z nich wybijają się na plan pierwszy. Są to potrzeby: posiadania w rodzinie autorytetu ojca / matki wykonywania pracy zgodnej z ambicjami, zdolnościami i zamiłowaniami posiadania źródeł dochodu umożliwiających utrzymanie rodziny oraz pokrycia kosztów związanych z własną rozrywką i wypoczynkiem zajmowania zadowalającej pozycji w społeczności w zakładzie pracy, grupie przyjaciół, społeczności lokalnej szacunku i uznania ciągłego uczenia się, zdobywania wiedzy, rozwijania swoich talentów, mistrzostwa (pozycji eksperta) w wybranej dziedzinie pomagania innym - słabszym, chorym i potrzebującym wsparcia osiągania Brak zaspokojenia podstawowych potrzeb a szczególnie potrzeb duchowych i psychicznych - jest źródłem frustracji, wycofania, rezygnacji, a często także agresji, uzależnień i innych społecznie niepożądanych zachowań. Dlatego istotnym elementem procesu socjoterapii jest rozpoznanie niezaspokojonych (często zablokowanych, stłumionych) potrzeb oraz ułożenie planu życiowego dającego szanse naprawy tego stanu rzeczy. 6. Źródła urazów psychicznych U podstaw wadliwych wzorców funkcjonowania i niskiej samooceny leżą urazy psychiczne, często pochodzące z dzieciństwa. Źródłami urazów mogą być zarówno jednorazowe silne przeżycia, jak i chronicznie występujące trudne sytuacje. Przykłady jednorazowych silnych przeżyć: śmierć bliskiej osoby 7

8 pobicie nieszczęśliwy wypadek Przykłady chronicznie występujących trudnych sytuacji: konflikty, awantury w rodzinie, w pracy, w środowisku sąsiedzkim obowiązki i oczekiwania ponad miarę bieda, długotrwałe braki wystarczających dochodów, nadmierne zobowiązania finansowe, długi odtrącenie przez rodziców lub współmałżonka 7. Skutki urazów emocjonalnych Pierwsza grupa negatywnych skutków urazów emocjonalnych, to takie stany emocjonalne, jak lęk, niepokój, poczucie winy, krzywdy, osamotnienia, złość, wrogość, smutek, zniechęcenie, przygaszenie, depresja. Drugą grupą skutków są utrzymujące się latami przekonania i opinie o własnej niskiej wartości i braku perspektyw na przyszłość. Są to negatywne wzorce myślowe, na przykład: Ludzie z mojego otoczenia są źli. Wszyscy czyhają na mnie, chcą mnie wyśmiać, skrzywdzić, wykorzystać, oszukać. Nikt mnie nie kocha, nie lubią mnie ani moi bliscy, ani koledzy, znajomi. Jestem mało wart/warta, nic nie potrafię, mam pecha, nic mi się nie udaje. Na nic dobrego nie zasługuję. Zawsze tak już będzie. W pracy terapeutycznej ćwiczeniach grupowych, scenkach, należy zwrócić uwagę na niesłuszne uogólnienia zawarte w tych stwierdzeniach, powtarzające się słowa: wszyscy, nikt, nic, zawsze, wszędzie, nigdy, nigdzie. Ludzie mający pozytywny wizerunek wewnętrzny wiedzą, że raz przydarzają im się rzeczy niepomyślne, a raz pomyślne, występują w ich życiu na przemian porażki i sukcesy; ludzie tacy koncentrują się na pozytywnych zdarzeniach i na swoich mocnych stronach. 8

9 Ujemne przekonania i opinie występujące w myślach przekładają się na negatywne postawy i zachowania: nieufność wobec rówieśników, członków rodziny, współpracowników, szefów, izolowanie się od ludzi, wrogość, agresję. 8. Czynniki zmiany wzorców Celem socjoterapii jest zmiana wzorców z negatywnych na pozytywne. Przede wszystkim trzeba uświadomić sobie, że te wzorce ujawniają się w trzech sferach: - w myślach, - w emocjach, - w zachowaniach. Te trzy sfery są ściśle ze sobą powiązane, jednakże wiadomo, że z myśli wynikają emocje, a z emocji - zachowania. Zachowania tworzą nawyki. Złe nawyki można zastąpić dobrymi. Należy zatem pracować nad łańcuszkiem: myśli, emocje, działania, nawyki, charakter, los. Kto zdaje sobie sprawę z tego, że ma wpływ na swój charakter i los, może z tego skorzystać i zmienić swoje życie jeśli tego chce i wierzy, że jest to możliwe. A o tym, że jest możliwe, świadczą losy ludzi, których spotykamy w życiu i o których dowiadujemy się z książek i filmów opartych na autentycznych historiach. Błędem popełnianym przez wielu jest zaniechanie pracy nad sobą wynikające z braku wiary w powodzenie takiej pracy. Zadaniem socjoterapeuty jest przekazanie uczestnikom zajęć przekonania, że taka praca ma sens i daje efekty. Czynniki zmiany wzorców nawyków ujawniających się w myślach, emocjach i działaniach można podzielić na trzy grupy: doświadczenia korekcyjne, odreagowanie wzorców emocjonalnych, nabywanie nowych umiejętności. Na doświadczenia korekcyjne składa się: mówienie o sobie i swoich uczuciach odkrywanie swoich mocnych stron otrzymywanie wsparcia od grupy przeżywanie doświadczeń przeciwstawnych do doświadczeń urazowych Odreagowanie urazów emocjonalnych odbywa się poprzez: 9

10 ODREAGOWANIA URAZÓW śmiech, krzyk, płacz słowne ujawnianie negatywnych i pozytywnych emocji podejmowanie różnych form aktywności EMOCJONALNYCH ŚMIECH, KRZYK, PŁACZ SŁOWNE UJAWNIANIE EMOCJI PODEJMOWANIE RÓŻNYCH FORM AKTYWNOŚCI Nabywanie nowych umiejętności następuje poprzez trening w zakresie: zachowań asertywnych poszukiwania wsparcia i pomocy rozwiązywania konfliktów, negocjowania i mediacji radzenia sobie ze stresem podejmowania decyzji 10

11 9. Diagnoza i planowanie zajęć socjoterapeutycznych Diagnoza wstępna w socjoterapii ma na celu przede wszystkim określenie zaburzonych zachowań potencjalnego uczestnika zajęć. Sporządza się ją na podstawie obserwacji i wywiadów. Przeprowadzający diagnozę sporządza opis zaburzonych zachowań w relacjach badanej osoby: - z innymi ludźmi (ja inni ludzie), - z wykonywanym zadaniem (ja zadanie), - z samym sobą (ja ja). ZABURZONE ZACHOWANIA JA INNI LUDZIE JA - ZADANIE JA - JA Kolejne elementy diagnozy to opis niezaspokojonych potrzeb i negatywnych przekonań. Diagnoza wstępna jest podstawą planu działań korygujących. Może ona ulec zmianie w wyniku dalszych obserwacji osoby zakwalifikowanej do udziału w zajęciach socjoterapeutycznych. 11

12 W pełnej diagnozie zachowań i potrzeb uczestnika zajęć należy uwzględnić: urazy, zaburzenia zachowania dominujące uczucia i sposoby ich wyrażania niezaspokojone potrzeby problemy do rozwiązania Diagnoza funkcjonowania i potrzeb grupy dotyczy następujących zagadnień: normy obowiązujące w grupie role odgrywane przez członków grupy atmosfera panująca w grupie, poczucie bezpieczeństwa, więzy, przyjaźnie, sposoby komunikowania się relacje grupy z wychowawcą i innymi osobami dorosłymi potrzeby grupy problemy w grupie (np. kradzieże, przemoc, konflikty, ważne wydarzenia) Pierwszym krokiem w planowaniu zajęć jest ustalenie ogólnych i szczegółowych celów cyklu zajęć. Cele dostosowujemy do potrzeb i oczekiwań grupy do wieku, sytuacji życiowej, problemów, poziomu intelektualnego uczestników. W cyklu spotkań należy uwzględnić następujące etapy: powstawianie grupy, praca nad osiąganiem przyjętych celów, przygotowanie do zakończenia cyklu zajęć. I etap: Powstawanie grupy, budowanie poczucia bezpieczeństwa, empatii i zaufania: wzajemne poznanie się uczestników przełamywanie lodów rozmowa o celach wspólne wypracowanie reguł (standardów zachowania) II etap: Praca nad osiąganiem przyjętych celów Tę część cyklu projektuje się na podstawie diagnozy zaburzeń zachowania i urazów. Należy uwzględnić potrzeby danej grupy. Podstawą jest program socjoterapeutyczny i określone w nim cele. 12

13 III etap: Przygotowanie do zakończenia cyklu podsumowanie zdobytych umiejętności wyrażenie pozytywnych uczuć przez uczestników wobec siebie (wzmocnione drobnymi upominkami) zebranie informacji zwrotnych przez prowadzącego P R Z Y K Ł A D Y R E G U Ł G R U P O W Y C H 1. Jesteśmy punktualni. 2. To, co dzieje się podczas zajęć, pozostaje między nami. 3. Każdy ma prawo wypowiadać się. 4. Jesteśmy dla siebie życzliwi. 5. Zwracamy się do siebie bezpośrednio. 6. Powstrzymujemy się od oceny i krytyki. 10. Rozwój grupy socjoterapeutycznej W dynamice rozwoju grupy socjoterapeutycznej występują pewne etapy od atmosfery niepewności do integracji i dojrzałości grupy. Pierwszym etapem jest nieufność i badanie sytuacji. Zachodzi ustalanie ról i pozycji członków grupy oraz sprawdzanie, czy można sobie nawzajem ufać. Drugi etap to unia personalna. W tym etapie następuje akceptacja prowadzącego i jego pozycji, większe zaufanie pomiędzy członkami grupy oraz tworzenie się więzi osobistych. W trzecim etapie etapie integracji dochodzi do otwartości, empatii, serdeczności, poczucia bezpieczeństwa, ujawniania emocji, a także zaangażowania i odpowiedzialności za grupę. W ostatnim etapie grupa osiąga dojrzałość. Polega ona na wzajemnej tolerancji i zrozumieniu, samodzielności uczestników, opanowaniu umiejętności pracy grupowej i dochodzenia do wspólnych rozwiązań. 13

14 11. Struktura spotkania socjoterapeutycznego Spotkanie składa się z części wstępnej, środkowej i podsumowania. Część wstępna obejmuje: o powitanie o podzielenie się informacjami: jak się czuję, co mnie ostatnio spotkało, itp. o gry i zabawy wyciszające lub podnoszące poziom energii W części środkowej występują: o gry, zabawy i ćwiczenia nastawione na osiąganie założonych celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych, o dzielenie się odczuciami po każdym ćwiczeniu. W części podsumowującej prowadzący inicjuje dyskusję, stawiając pytania: o Jak czuliśmy się podczas spotkania? o Czego się nauczyliśmy? o Jak zastosujemy to w codziennym życiu? 12. Metodyka pracy z grupą Można zastosować różne sposoby aranżacji sali: pracę przy stolikach, krąg, swobodne poruszanie się po sali i inne (stosowane podczas inscenizacji, śpiewu, itp.). Prowadzący w poszczególnych ćwiczeniach wybiera różne formy pracy: pracę z całą grupą, w zespołach 3-5 osobowych, w parach. Najczęściej stosowane metody i techniki pracy to: rundka, burza mózgów, arteterapia: prace plastyczne, śpiew, taniec, muzykowanie, słuchanie muzyki, warsztaty literackie, warsztaty teatralne - inscenizacje, scenki, psychodrama, zabawy, gry. 14

15 METODY I TECHNIKI PRACY Z GRUPĄ RUNDKA BURZA MÓZGÓW ARTE- TERAPIA ZABAWY, GRY W poszczególnych ćwiczeniach powinny wystąpić następujące elementy: wyjaśnienie, przedstawienie celu, podział ról wykonanie ćwiczenia podsumowanie podzielenie się odczuciami. Obowiązuje zasada, że ćwiczenia nigdy nie można zostawić bez omówienia. W mniejszej grupie wszyscy uczestnicy podają swoje wyniki, w większych grupach wyrywkowo wybrani uczestnicy. Prowadzący komentuje te wyniki. 15

16 13. Sylwetka osoby prowadzącej grupowe zajęcia socjoterapeutyczne Zadaniem osoby prowadzącej jest organizowanie i ułatwienie uczenia się przez doświadczenie. Realizuje ona to zadanie poprzez tworzenie atmosfery otwartości i zaufania, oraz wspomaganie rozwoju grupy. Obserwuje, słucha, nie osądza, reaguje w razie potrzeby. Pożądane cechy prowadzącego to: życzliwość komunikatywność (w tym umiejętność słuchania) wrażliwość i uważność elastyczność stanowczość poczucie humoru Literatura Diagnostyka, profilaktyka, socjoterapia w teorii i praktyce pedagogicznej, red. Maria Deptuła, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005 Dąbrowska M., Rozesłaniec M., Korygowanie zaburzeń zachowania dzieci nadpobudliwych psychoruchowo i agresywnych w grupie socjoterapeutycznej, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2004 Guzenda A., Diagnoza socjoterapeutyczna w szkole. W : Poradnik Pedagoga Szkolnego, Raabe, Spółka Wydawnicza, Warszawa 2009 Jagieła J., Socjoterapia w szkole, Wydawnictwo RUBIKON, Kraków 2007 Olszak-Krzyżanowska B., Rola świetlic socjoterapeutycznych w procesie nabywania poczucia tożsamości i własnej wartości ich uczestników. W: Ciągłość i zmiana w obszarze profilaktyki społecznej i resocjalizacyjnej, red. Dorota Rybczyńska. Wydawnictwo Impuls, Kraków 2003 Róg A., Świetlica socjoterapeutyczna. W: Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie pomocy społecznej, pod red. Brągiel J. i Badory S., Wydawnictowo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005 Szczypińska M., Metody i techniki stosowane w socjoterapii, W : Poradnik Pedagoga Szkolnego, Raabe, Spółka Wydawnicza, Warszawa 2009 Socjoterapia, pod red. Sawickiej K., Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa