5 lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej w perspektywie społecznej. Praca zbiorowa pod redakcją dr Elżbiety Skotnickiej-Illasiewicz

Transkrypt

1

2 5 lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej w perspektywie społecznej Praca zbiorowa pod redakcją dr Elżbiety Skotnickiej-Illasiewicz Urząd Komitetu Integracji Europejskiej Warszawa 2009

3 Publikacja współfinansowana ze środków Komisji Europejskiej Wydawca: Urz¹d Komitetu Integracji Europejskiej, 2009 Al. J. Ch. Szucha 23, Warszawa adres internetowy: Przygotowano w: Departamencie Analiz i Strategii oraz w Departamencie Informacji Europejskiej Opracowanie redakcyjne i korekta: Sk³ad i ³amanie: El bieta Nowicka, Maria Łabędzka Monika Mańk Druk: EDIT Sp. z o.o. ul. Inwalidów Wojennych 14, Otwock adres do korespondencji: Warszawa, ul. Poezji 19 ISBN

4 SPIS TREŒCI WNIOSKI...5 WPROWADZENIE (dr Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz)...12 Rozdział 1 CZŁONKOSTWO POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W DYSKURSIE PUBLICZ- NYM...18 R. 1. Wejście Polski do Unii Europejskiej: przedstawianie procesu historycznego w dyskursie publicznym (prof. dr hab. Marek Ziółkowski, Sidonia Jędrzejewska)...18 Rozdział 2 DYNAMIKA ZMIAN ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZNEJ W MIJAJĄCYM PIĘCIOLECIU CZŁONKOSTWA...39 R. 2, część 1....Społeczna akceptacja członkostwa Polski w Unii Europejskiej (dr Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz)...39 R. 2, część 2. Wybrane elementy samoświadomości mieszkańców wsi i rolników w perspektywie pięciu lat członkostwa (dr Jerzy Głuszyński)...47 R. 2, część 3. Polscy przedsiębiorcy na rynku Unii Europejskiej (dr Piotr Tadeusz Kwiatkowski)...71 R. 2, część 4. Dynamika postaw wobec Unii Europejskiej w pokoleniu młodych Polaków (prof. dr hab. Bogdan W. Mach)...95 R. 2, część 5. Społeczny kontekst migracji zarobkowych Polaków (dr Katarzyna M. Staszyńska) R. 2, część 6. Szanse i bariery w efektywnym wykorzystaniu funduszy unijnych w działaniach administracji lokalnej (prof. dr hab. Zdzisław Mach, dr Dariusz Niedźwiedzki) R. 2, część 7. Bieda w Polsce przed wstąpieniem i po wstąpieniu (prof. dr hab. Wielisława Warzywoda-Kruszyńska)...142

5 4 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ Rozdział 3 KONSTRUKCJE I REKONSTRUKCJE POSTRZEGANIA UNII EUROPEJSKIEJ KREATORZY WIZJI R. 3, część 1. Wizje Unii Europejskiej w programach wyborczych partii politycznych i w wyborach w latach 2005 i 2007 (dr Krzysztof Cebul) R. 3, część 2. Rodzinna Europa: kształtowanie się wizerunku Unii Europejskiej w prasie polskiej w momencie akcesji Polski do UE (2004 r.) oraz w piątym roku członkostwa (2008 r.) (prof. dr hab. Jerzy Mikułowski-Pomorski, dr Anna Gawlewicz) R. 3, część 3. Wizje Unii Europejskiej na łamach wybranych tytułów prasy katolickiej w debacie nad Kartą Praw Podstawowych (dr Katarzyna Leszczyńska)..214 R. 3, część 4. Społeczne rekonstrukcje wizji Unii Europejskiej w latach (dr Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz) Rozdział 4 DZIAŁANIA INFORMACYJNE R. 4. Funkcjonowanie Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej (dr Kazimierz Waluch) CONCLUSIONS...280

6 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 5 WNIOSKI* R. 1. Wejście Polski do Unii Europejskiej: przedstawianie procesu historycznego w dyskursie publicznym (prof. dr hab. Marek Ziółkowski, Instytut Socjologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Sidonia Jędrzejewska, UKIE) dyskurs publiczny w Polsce uległ w latach członkostwa europeizacji, przystąpienie do Unii Europejskiej postawiło przed polskim społeczeństwem nowe wyzwania i nowe zagrożenia wymagające ich zdefiniowania i wprowadzenia w obręb dyskursu publicznego, czyniąc je obiektem głębszej refleksji, debat i kontrowersji, członkostwo w UE sprawiło, że zjawiska towarzyszące naszemu wchodzeniu w światowy system demokratycznego kapitalizmu stały się praktycznymi, namacalnymi problemami życia codziennego, zdefiniowanie i próba osiągnięcia równowagi (złotego środka) między otwartą kooperacją a zachowaniem specyficzności są odczuwane jako szczególne napięcie między sferą interesów i wartości, dyskurs europejski służy w znacznej mierze wewnętrznym interesom politycznym, a kwestie wynikające z przynależności Polski do UE wykorzystywane są selektywnie i instrumentalnie przez konkurujące ze sobą siły polityczne, na kształt europejskiego dyskursu w naszym kraju wpływa silnie fakt, że o ile polskie elity polityczne wyrażały bardzo zróżnicowany stosunek do Unii Europejskiej, to społeczeństwo polskie jako całość staje się statystycznie coraz bardziej euroentuzjastyczne, przynależność do UE daje swoiste zakotwiczenie w normalności, w społecznej ocenie chroni Polskę zarówno przed zagrożeniami zewnętrznymi, jak i przed niekorzystnymi zmianami sytuacji politycznej w kraju, debata dotycząca polskiego miejsca w UE związana jest z pojęciem interesu narodowego, silniej odnoszącym się do wymiaru ekonomicznego niż kulturowo-tożsamościowego, * The English version of the Conclusions is at the end of the publications, p. 280.

7 6 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ w obliczu kryzysu w dyskursie europejskim w Polsce wzrasta waga wymiaru ekonomicznego, następuje pragmatyzacja i konkretyzacja głównego nurtu dyskursu o Unii Europejskiej. R. 2, część 1. Społeczna akceptacja członkostwa Polski w Unii Europejskiej (dr Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, UKIE, Collegium Civitas, Fundacja Polska w Europie) W ocenach społecznych bilans blisko pięcioletniego członkostwa Polski w Unii Europejskiej jest zdecydowanie bardziej korzystny, niż przewidywano przed akcesją, w społecznej świadomości zaciera się pamięć o obawach i niepokojach, które towarzyszyły Polakom przed przystąpieniem do Unii, w badaniach międzynarodowych pozytywne oceny członkostwa lokowały polskich obywateli wśród najliczniej akceptujących Unię, upowszechniające się poczucie sukcesu wyniesione z doświadczeń pierwszych lat członkostwa znacząco wzmocniło odporność społeczną na pojawiające się oznaki spowolnienia gospodarczego, dynamika zmian w następstwie otwartej kooperacji wskazuje na postępujący proces niwelowania poczucia dystansu wobec otoczenia zewnętrznego, tak silnie odczuwanego u początku drogi do Unii. R. 2, część. 2. Wybrane elementy samoświadomości mieszkańców wsi i rolników w perspektywie pięciu lat członkostwa (dr Jerzy Głuszyński, Pentor Research International) jednym z najtrudniejszych problemów w procesie dochodzenia do członkostwa było przekonanie mieszkańców wsi i rolników do głosowania na TAK w referendum akcesyjnym, wbrew przewidywaniom środowiska rolnicze pozytywnie zaadoptowały się do warunków członkostwa, w środowiskach wiejskich w minionym pięcioleciu dokonała się najgłębsza przemiana świadomości prowadząca do zmiany samooceny, podwoiły się odsetki rolników i mieszkańców wsi wyrażających pogląd, że polska wieś jest w stanie dobrze wykorzystać warunki członkostwa, w tradycyjnie konserwatywnych środowiskach wiejskich upowszechniają się postawy otwartości na innych i gotowość na zmiany, wśród mieszkańców wsi wzrasta znaczenie przedsiębiorczości związanej z obsługą rolnictwa jako źródła dochodów, na niekorzyść pracy w mieście.

8 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 7 R. 2, część 3. Polscy przedsiębiorcy na rynku Unii Europejskiej (dr Piotr Tadeusz Kwiatkowski, Pentor Research International) rok po uzyskaniu członkostwa blisko połowa menedżerów optymistycznie oceniła perspektywy biznesowe swoich firm, wśród czynników sprzyjających rozwojowi polskiej przedsiębiorczości wskazywano: włączenie w gospodarkę unijną i wspólny rynek, wzrost gospodarczy w kraju i w otoczeniu światowym, zmiany w prawodawstwie i przyjazne warunki dla biznesu, programy Unii wspierające przedsiębiorczość, działanie zasad transparentności i przestrzegania procedur (proces cywilizowania przedsiębiorczości), wśród czynników niekorzystnych dla rozwoju przedsiębiorczości wskazywano takie, jak: bariery administracji i biurokracji, niestabilne i niedostosowane prawodawstwo i zmienny system podatkowy, szara strefa i nieuczciwa konkurencja, pozapłacowe koszty pracy, bariery dostępu do źródeł finansowych wspierających działalność gospodarczą, niska kultura informacyjna, zdecydowana większość przedsiębiorstw (90%) opiera działalność na środkach własnych. R. 2, część 4. Dynamika postaw wobec Unii Europejskiej w pokoleniu młodych Polaków (prof. dr hab. Bogdan W. Mach, Instytut Studiów Politycznych PAN) wśród osób oczekujących negatywnego wpływu członkostwa na swe życie lub nie oczekujących żadnego wpływu zaobserwowano bardzo wyraźne przesunięcie opinii ku nastawieniom pozytywnym, zmiany postaw ku coraz bardziej pozytywnym ocenom wpływu UE na własne życie są w młodym pokoleniu silniejsze niż w reprezentacji ogólnospołecznej, kobiety silniej niż mężczyźni trwają przy nastawieniach sceptycznych, w aktualnej ocenie badanych sytuacja materialna prawie wszystkich grup społecznych poprawiła się po wejściu do Unii bardziej, niż to przewidywano w roku Jedynymi grupami, których realne korzyści związane z wejściem do UE oceniono w roku 2008 niżej niż korzyści oczekiwane w roku 2000, są naukowcy i nauczyciele. R. 2, część 5. Społeczny kontekst migracji zarobkowych Polaków (dr Katarzyna M. Staszyńska, Collegium Civitas) pracy za granicą szukały osoby zarówno zorientowane na rozwój, jak i te, których celem było jedynie zabezpieczenie bieżących potrzeb, zorientowanych na stabilizację, wyjazdy do pracy za granicę są w większości rodzin traktowane jako rozwiązania doraźne,

9 8 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ migracje zarobkowe młodych Polaków po 2004 r. były czynnikiem stabilizującym ład społeczny i stały się swoistym wentylem bezpieczeństwa, wbrew potocznemu mniemaniu nie emigrują ludzie bardziej przedsiębiorczy, ale częściej całkowicie zdeterminowani, nie widzący żadnych szans w kraju, adaptacja do niełatwych warunków pracy za granicą ma charakter raczej pasywny, zorientowany na stabilizację sytuacji pozostawionej w kraju, czyli bardziej na przetrwanie niż na rozwój, zarówno starsze pokolenia (dziadków), jak i najmłodsze (dzieci) ponoszą dotkliwe konsekwencje emigracji aktywnej zawodowo części rodziny. R. 2, część 6. Szanse i bariery w efektywnym wykorzystaniu funduszy unijnych w działaniach administracji lokalnej (prof. dr hab. Zdzisław Mach, dr Dariusz Niedźwiedzki, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Europejski) wspołecznościach lokalnych istnieją obawy co do możliwości wykorzystania szans członkostwa, nadal dominuje postrzeganie członkostwa przez pryzmat korzyści finansowych, pozytywnie oceniane są efekty wykorzystywania funduszy strukturalnych do rozbudowy infrastruktury, estetyki otoczenia, sprawne pozyskiwanie i wydatkowanie funduszy unijnych jest jednym z najistotniejszych kryteriów oceny funkcjonowania administracji lokalnej, możliwości udziału i pozyskiwania funduszy unijnych wyzwalają inicjatywę i innowacyjność obywatelską. R. 2, część 7. Bieda w Polsce przed i po akcesji (prof. dr hab. Wielisława Warzywoda-Kruszyńska, Uniwersytet Łódzki, Instytut Socjologii) analizy wskaźników biedy i rejestry pomocy społecznej wskazują na systematyczne zmniejszanie się zasięgu ubóstwa w Polsce po wstąpieniu do UE, w minionym pięcioleciu członkostwa została odwrócona tendencja wzrostu zagrożenia biedą wśród dzieci, mimo istotnej poprawy zachowały się istotne zróżnicowania natężenia zjawiska biedy między regionami kraju, utrzymuje się zjawisko juwenalizacji biedy, co oznacza, że stopa biedy wśród dzieci jest wyższa niż wśród dorosłych. R. 3, część 1. Wizje Unii Europejskiej w programach wyborczych partii politycznych i w wyborach w latach 2005 i 2007 (dr Krzysztof Cebul, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) w latach na poziomie programów i debat sejmowych daje się zaobserwować ewolucję partii politycznych w zakresie kształtowania się wizji Unii Europejskiej,

10 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 9 w latach 2004 i 2005 istniała znaczna sprzeczność prezentowanych stanowisk wobec członkostwa Polski w UE. Dominująca była teza, iż cele Polski i UE są raczej rozbieżne. Miało to bezpośredni wpływ na kształtowanie wyobrażeń społecznych na temat integracji europejskiej, oceny szans i zagrożeń związanych z procesem integracji zawarte w programach z wyborów w latach 2004 i 2005 dotyczyły głównie płaszczyzny gospodarczej. Polityków absorbowała nie tyle wielowymiarowa, złożona problematyka integracji europejskiej, co ekonomiczne warunki członkostwa Polski w UE, przed wyborami w 2007 r. nastąpiło zdecydowane zbliżenie stanowisk prezentowane w programach wyborczych. W materiałach programowych PSL, LiD i PO pojawiła się teza, że Polska, wstępując do Unii, stała się jej integralną częścią, zatem interesy Unii nie są sprzeczne z interesami Polski, tak samo jak interesy Polski nie są sprzeczne z interesami UE, analizy programów i debat parlamentarnych z lat obrazują postępujący proces traktowania Polski jako integralnej części Unii Europejskiej. Porzucono hasła walki o partykularne polskie interesy na rzecz współpracy z innymi państwami UE, w celu wspólnego rozwiązywania globalnych problemów i stworzenia instytucjonalnych warunków takiej współpracy. R. 3, część 2. Rodzinna Europa: kształtowanie się wizerunku Unii Europejskiej w prasie polskiej w momencie akcesji Polski do UE (2004 r.) oraz w piątym roku członkostwa (2008 r.) (prof. dr hab. Jerzy Mikułowski-Pomorski, dr Anna Gawlewicz, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie) problematyka związana z Unią Europejską po latach członkostwa stała się jako motyw publicystyczny immanentnym elementem polskiej rzeczywistości społecznej, wjęzyku publicystyki zmniejszył się symboliczny dystans Polski do europejskiego Zachodu, który powoli zaczynamy traktować jako przedłużenie własnej przestrzeni politycznej i gospodarczej, analizy prasy wskazują, że akceptacja członkostwa nie oznacza, iż przyjmujemy Unię bezrefleksyjnie, nie pozostajemy bierni, chcemy decydować o jej kształcie, Unia stała się swojska, coraz częściej dostrzegamy równocześnie pozytywy, jak i negatywy członkostwa, coraz rzadziej prezentujemy stanowiska wobec niej skrajne, niektóre czasopisma wyrażające opinie radykalne w momencie akcesji, w piątym roku uczestnictwa we wspólnym unijnym projekcie zmieniły charakter swych komentarzy na łagodniejszy i bardziej wyważony.

11 10 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ R. 3, część 3. Wizje Unii Europejskiej na łamach wybranych tytułów prasy katolickiej w debacie nad Kartą Praw Podstawowych (dr Katarzyna Leszczyńska, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Humanistyczny) stanowisko środowisk katolickich wobec Unii Europejskiej, a w tym Karty Praw Podstawowych, nie jest monolityczne, pogłębiający się pluralizm europejskich wizji w prasie katolickiej świadczy o narastającej wewnętrznej demokratyzacji katolicyzmu w Polsce po 1989 r., wyniki badań społecznych (CBOS 2008) wskazują, że choć na poziomie ogólnych deklaracji Kościół jest nadal traktowany jako autorytet, to w odniesieniu do zachowań szczególnych widoczna jest powolna, ale coraz dalej idąca sekularyzacja wiernych, wwypowiedziach kościelnych do połowy lat 90. projekt integrowania Europy był interpretowany głównie w kategoriach symbolicznych i aksjologicznych, nie zaś jako projekt polityczny, Episkopat Polski wypracował dość spójne stanowisko umiarkowanego i warunkowego poparcia procesów zjednoczeniowych. R. 3, część 4. Społeczne rekonstrukcje wizji Unii Europejskiej w latach (dr Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, UKIE, Collegium Civitas, Fundacja Polska w Europie) w opinii społecznej, przy zachowaniu akceptacji, następuje polaryzacja wyobrażeń o celach Unii Europejskiej, Polacy dostrzegają zagrożenia dla przyszłości Unii Europejskiej w nasileniu wpływów Rosji i narastaniu postaw nacjonalistycznych w poszczególnych krajach członkowskich, wstrzymanie ratyfikacji traktatu lizbońskiego nie znajduje akceptacji społecznej Polsce, w opinii większości, gdyby doszło do wyodrębnienia grupy państw podejmujących ściślejszą współpracę, Polska powinna dążyć do usytuowania się wewnątrz takiej grupy, w przekonaniu czwartej części badanych funkcjonowanie Unii powinno być uwolnione od aspektów politycznych, a dotyczyć jedynie sfery wolnego handlu, Polacy w znaczącej większości ocenili, że rozpad żelaznej kurtyny przyniósł zdecydowane korzyści zarówno ich krajowi, jak i Unii Europejskiej, w badaniu Eurobarometru większość respondentów polskich oceniła, że poszerzenie Unii do 27 państw wzmocniło Unię, podczas gdy znacznie mniej respondentów starych krajów członkowskich wyraziło podobną opinię,

12 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 11 w świadomości Polaków dokonuje się istotna rekonstrukcja przestrzeni europejskiej, a wraz z nią wzrasta znaczenie Polski w relacjach politycznych i społecznych z pozostałymi mieszkańcami kontynentu. R. 4. Funkcjonowanie Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej (dr Kazimierz Waluch, Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku) RCIE zostały powołane w ramach założeń czteroletniego planu działania Programu Informowania Społeczeństwa (PIS), w celu realizacji przedsięwzięć informacyjnych, promocyjnych i edukacyjnych związanych z procesem integracji Polski z UE, RCIE zostały zobligowane do aktywnych działań na rzecz zróżnicowanych środowisk lokalnych, we współpracy z innymi ośrodkami i punktami informacyjnymi, środki finansowe wspierające inicjatywy RCIE pozyskiwane były w wyniku konkursów rozpisywanych przez Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Regionalne Centra Informacji Europejskiej należy postrzegać jako innowacyjną strukturę partnerstwa społecznego w dziele informowania społeczeństwa o Unii Europejskiej, szczególny dorobek RCIE polega na wypracowaniu instrumentów dostosowania oferty informacyjnej do potrzeb lokalnych środowisk, co w rezultacie przyniosło wysoką efektywność podejmowanych działań.

13 12 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ WPROWADZENIE 1 Członkostwo Polski w Unii Europejskiej to kwestia, wobec której Polacy po raz pierwszy od dziesięcioleci odwołują się do przyszłości, a nie do przeszłości, patrzą w przód, a nie do tyłu, a utrwalone tradycją minionego półwiecza podziały wynikające ze stosunku do przeszłości, doświadczeń komunizmu czy stosunku do religii i Kościoła pod naciskiem realnych zadań stojących przed nami jako suwerennym państwem europejskim zaczynają blednąć i tracą na ważności. W miarę odchodzenia pokoleń wychowanych i ukształtowanych w Polsce socjalistycznej, wyobrażenia o własnym kraju i otaczającym nas świecie są coraz powszechniej formułowane przez ludzi ukształtowanych już w Polsce stanowiącej integralną część Unii Europejskiej, dla których doświadczenia podziału Europy żelazną kurtyną są historią. Nowe linie podziałów wyznacza spieranie się o kształt członkostwa czy miejsce Polski w Unii Europejskiej, wynegocjowane warunki i sposób ich wykorzystywania, a debata wokół tych kwestii będzie nam towarzyszyć przez nadchodzące dziesięciolecia, ponieważ jest to i będzie spór o przyszłość kraju i warunki życia nas samych i naszych współobywateli. Mija pięciolecie polskiego członkostwa w Unii Europejskiej i jest czas, w którym można podjąć próbę zbilansowania tych lat z perspektywy doświadczeń codzienności polskich obywateli. W mijające dwudziestolecie przemian ustrojowych w Polsce nierozerwalnie wpisany jest proces integracji z Unią Europejską. Oddzielenie następstw tych dwóch procesów: transformacji i integracji jest obecnie niemożliwe i nieuzasadnione. Decyzja wyznaczenia kierunku polskich przemian ustrojowych ku wzorom wypracowanym w Unii oraz pokonanie niezwykle trudnej drogi w ich osiąganiu przyczyniły się do określenia ram, w których przebiegała i przebiega polska transformacja. Równocześnie obranie takiego kierunku polskich aspiracji nie byłoby możliwe bez przemian politycznych następujących po roku Uzyskanie członkostwa w Unii Europejskiej było procesem o niebywałej skali złożoności, realizującym się w warunkach różnic interesów i wartości zarówno między integrującymi się krajami, jak i wewnątrz tych krajów. Dominacja pro- 1 Publikacja została przygotowana jesienią 2008 r., złożona zaś do druku pod koniec grudnia 2008 r., a więc przed ujawnieniem się w Polsce następstw światowego kryzysu ekonomicznego.

14 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 13 blemów politycznych, prawnych czy gospodarczych powodowała, że umykał naszej uwadze fakt, że proces jednoczenia Europy, który dokonuje się obecnie już z naszym udziałem, to nie tylko proces polityczny czy ekonomiczny, ale również, a może przede wszystkim, doniosły proces kulturowy, wymagający głębokich przemian mentalnych, poszukiwania wspólnych związków i korzeni, czyszczenia w wyniku zdarzeń historii zarośniętych ścieżek do siebie, niezbędnego w poszukiwaniu dialogu, bez którego blizny po dramatycznych podziałach nie będą mogły być usunięte. Sens jednoczenia zawiera się bowiem w zdolności budowania relacji zarówno w ramach homogenicznych kulturowo społeczeństw, jak i między społeczeństwami o zróżnicowanych doświadczeniach politycznych czy ekonomicznych, ale do jego budowania niezbędna jest klarowność wzajemnych wizerunków, oczyszczonych z niedobrych emocji przeszłości. Kwestia dialogu nabiera ważności w czasie, kiedy w zderzeniu z praktyką życia codziennego poszerzonej Unii Europejskiej pragniemy wspólnie pomnażać korzyści wynikające z członkostwa, i nabiera szczególnego znaczenia, gdy przychodzi trudny czas kryzysu, kiedy przychodzi sprawdzić, czy jesteśmy gotowi również ponieść koszty na rzecz innych, na rzecz dobra całej Unii. Blisko pięć lat temu, u początku integracyjnej drogi, towarzyszyły nam obawy, czy nasze przygotowanie do członkostwa okaże się dostateczne w przełamywaniu nie tylko własnej niepewności, ale również niepewności, a często nieufności i niechęci naszych europejskich współziomków. Zdawaliśmy sobie wówczas sprawę, że wysiłki wzajemnego poznania, niezbędnego do rozpoczynającej się współpracy, były po dwóch stronach integrującej się Europy dalece nierówne, mimo że trud zniwelowania barier po półwiekowym podziale był wyzwaniem stojącym przed wszystkimi Europejczykami. Paradoksalnie, sytuacja ujawnionego obecnie (2008) kryzysu i zachwianie podstawami bezpieczeństwa ekonomicznego Europejczyków stwarzają sytuację weryfikacji tych doświadczeń i obserwacji, w jakiej mierze tak silnie odczuwane u początku integracyjnej drogi odmienności uległy złagodzeniu bądź wzmocnieniu, w jakich dziedzinach nasze polskie oceny i odczucia zbliżyły nas do ocen ogółu europejskich współziomków, w jakich zachowaliśmy pozytywnie bądź negatywnie naznaczoną odrębność czy specyfikę. Jakie nauki czerpiemy z Unii, jakie nauki Unia czerpie z nas? W ostatnich miesiącach mijającego pięciolecia bezpieczeństwo ekonomiczne Europejczyków zostało zachwiane, ale napływająca fala kryzysu, choć z jednej strony budzi lęk i niepokój, a czasem agresję wobec obcych innych, to równocześnie może wzmocnić naszą unijną świadomość wspólnoty losu, obudzić nadzieję, że razem łatwiej pokonamy ten kryzys. 5 lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej w perspektywie społecznej to kolejna publikacja Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, której autorzy

15 14 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ podejmują wysiłek przedstawienia różnorodnych aspektów dokonującej się integracji społeczeństwa polskiego w ramach społeczności unijnej. Z inicjatywy Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej, procesowi dochodzenia do członkostwa w całym jego przebiegu towarzyszyły liczne badania i ekspertyzy społeczne, mające na celu monitorowanie przemian stosunku obywateli do zróżnicowanych aspektów akcesji. W momencie uzyskania członkostwa w maju 2004 r. oceniano, że kontynuacja takich analiz może stanowić ważny instrument wspomagający obserwację społecznej adaptacji do zmiany i następstw wdrażania społeczeństwa do nowych warunków, jakie stwarzało członkostwo naszego kraju w Unii 2. Wokół problematyki społecznych aspektów członkostwa, podejmowanej w UKIE, skupiło się liczne grono badaczy społecznych traktujących spotkania w Urzędzie jako forum wymiany myśli i poglądów na temat polskiego członkostwa. Wielu z nich, często po raz kolejny, zgodziło się współpracować przy powstaniu prezentowanej obecnie publikacji. Dla dziennikarzy, szczególnie często uczestniczących w naszych spotkaniach (do czasu, kiedy były one organizowane), UKIE było ważną instytucją edukacyjną i informacyjną, realizującą postulat otwartości działań Urzędu. Do 2005 r. znacząca rolę w upowszechnianiu prac i analiz społecznych odegrało Biuro Prasowe UKIE, z którym realizatorzy badań społecznych blisko współpracowali. Dzięki zrozumieniu przez kierownictwo UKIE wagi monitorowania przemian świadomości społecznej zarówno w okresie dochodzenia do członkostwa, jak i po jego uzyskaniu jesteśmy obecnie jedynym krajem naszego regionu, w którym został udokumentowany ważny proces przemian świadomości społecznej, związanych początkowo z dochodzeniem, a obecnie z członkostwem w całym jego przebiegu 3. W publikacji 5 lat członkostwa jedynie w rozdziale drugim (Dynamika zmian świadomości społecznej w mijającym pięcioleciu członkostwa) i w rozdziale czwartym wykorzystano dane i analizy opracowane w UKIE. Na pozostałe części publikacji złożyły się autorskie teksty badaczy społecznych reprezentujących ośrodki akademickie i międzynarodowe agencje badawcze zlokalizowane w Warszawie, Łodzi, Krakowie, Katowicach i Poznaniu. Autorzy tych tekstów wyrażają swoje poglądy i opinie niezależnie od oficjalnego stano- 2 Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz: Gotowość migracyjna Polaków w świetle badań empirycznych oraz opinii społecznej, w: Swobodny przepływ pracowników w kontekście wejścia Polaków do Unii Europejskiej, UKIE, seria Zrozumieć negocjacje, Warszawa 2001, Społeczne aspekty integracji Polski z Unią Europejską (badania i ekspertyzy Warszawa, UKIE/2002, Społeczny bilans korzyści i kosztów członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Warszawa, UKIE/2003, Migracje zarobkowe polskiej młodzieży, Warszawa, UKIE/2004, Wybory do Parlamentu Europejskiego w badaniach społecznych, Warszawa/UKIE 2004, Pierwszy rok członkostwa w ocenie społecznej, Warszawa/UKIE, 2005, Doświadczenia społeczne dwóch lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej, Biblioteka Europejska UKIE, Warszawa, Porównaj: opinia publiczna. lata

16 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 15 wiska administracji. W tych częściach, w których autorzy odwołują się do badań zrealizowanych między majem 2005 r. a grudniem 2008 r., oprócz licznych badań polskich wykorzystano również dostępne raporty uwzględniające opinie obywateli wszystkich 27 państw członkowskich 3. Istotnym wzbogaceniem zamieszczonych w poszczególnych rozdziałach danych pozyskiwanych w badaniach empirycznych było wykorzystanie dostępnych dokumentów administracji krajowej i unijnej oraz analiz publikacji prasowych, wypowiedzi i oświadczeń polityków. Ciągłość analiz podejmowanych i publikowanych z inicjatywy UKIE w minionych latach 4 pozwala zarówno na opisanie dynamiki zmian dokonujących się w świadomości polskiej opinii społecznej, jak również na poczynienie odwołań do opinii odnotowanych w pozostałych krajach poszerzonej Unii. Przedmiotem tej publikacji jest przedstawienie wyników badań społecznych, których autorzy podjęli próbę zanalizowania różnych aspektów członkostwa, modyfikujących zmiany w postrzeganiu korzyści i kosztów akcesji znajdujących wyraz w ocenach rejestrowanych przez polskich obywateli u schyłku piątego roku unijnych doświadczeń. W rozdziale pierwszym (Wejście Polski do Unii Europejskiej: przedstawienie procesu historycznego w dyskursie publicznym) Marek Ziółkowski i Sidonia Jędrzejewska analizują zmiany dyskursu publicznego dotyczącego członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Autorzy zwracają uwagę na utrzymujące się napięcie między sferą wartości i interesów w toczącej się debacie. Podkreślają praktykę instrumentalizowania problematyki wiązanej z Unią do celów walki politycznej, co stoi w sprzeczności z niemal powszechną akceptacją członkostwa w opinii społecznej. Cenną uwagą autorów jest stwierdzenie, że przynależność do UE daje Polakom zakotwiczenie w normalności, co sprzyja stabilizacji nastrojów również w momentach kryzysów politycznych czy ekonomicznych. W rozdziale drugim (Dynamika zmian świadomości społecznej w mijającym pięcioleciu członkostwa) Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz na podstawie licznych badań opinii społecznej, raportów analitycznych UKIE, tekstów prasowych, dokumentów i wypowiedzi polityków analizuje źródła trwałości akceptacji członkostwa. Następnie, na podstawie wyselekcjonowanych opinii wobec wybranych aspektów członkostwa, autorka opisuje proces powolnego niwelowania polskich odmienności na tle opinii ogółu mieszkańców Unii w postrzeganiu ważnych segmentów polityk unijnych. Wskazuje, jak szybko postępuje adaptacja polskich obywateli do nowych warunków obowiązujących w krajach członkow- 4 Pierwsze analizy opinii społecznej akcesji zostały opracowane w 1991 r., na zlecenie Biura Integracji Europejskiej i Pomocy Zagranicznej, przekształconego w 1996 r. w Urząd Komitetu Integracji Europejskiej. Od 1998 do 2008 r. w cyklu dwumiesięcznym sporządzane były zbiorcze analizy na podstawie dostępnych danych z badań polskich i zagranicznych, publikowane w: Monitor Europejski, UKIE lata , i w Biuletynach Analiz, UKIE.

17 16 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ skich, przy równoczesnym zachowaniu krytycyzmu wobec kwestii, które, w ich ocenie, mogą stanowić zagrożenie dla przyszłości Unii. W rozdziale tym zawarto też teksty dotyczące przemian dokonujących się w wybranych środowiskach społecznych. Jerzy Głuszyński, analizując przemiany na wsi, ocenia, że w minionym pięcioleciu dokonała się wśród polskich rolników głęboka przemiana świadomości, prowadząca do zmiany samooceny tego środowiska, ich pozycji w strukturze społecznej i zawodowej. Autor odnotowuje, że w wyniku tych zmian w tradycyjnie konserwatywnych środowiskach rolniczych upowszechniają się postawy otwartości na innych i gotowość do zmiany. Piotr Tadeusz Kwiatkowski relacjonuje wyniki badań nad drobnymi przedsiębiorcami. Oprócz poprawy otoczenia działalności gospodarczej, wskazuje na utrzymujące się liczne bariery wymieniane przez przedsiębiorców. Autor, odwołując się do analizowanych danych, stwierdza, że zaledwie około 10% przedsiębiorców korzysta z funduszy unijnych. W następnym opracowaniu dotyczącym konkretnych środowisk społecznych Bogdan W. Mach relacjonuje zmiany postaw młodych Polaków wobec członkostwa w minionym dziesięcioleciu. W okresie poprzedzającym akcesję argument zapewnienia lepszych perspektyw rozwojowych młodym generacjom miał decydujące znaczenie w akceptacji członkostwa w referendum w 2003 r. Wyniki przedstawione przez autora wskazują, że oczekiwania te zostały w znacznej mierze spełnione. Katarzyna M. Staszyńska w części dotyczącej ocen następstw migracji zarobkowych podejmuje polemikę z upowszechnionymi tezami o korzyściach płynących z migracji. Autorka weryfikuje tezę o rozwojowych motywach migracji, wskazując, że decyzjom migracyjnym towarzyszy głównie konieczność zdobycia środków na przetrwanie własne i rodziny. Zdzisław Mach i Dariusz Niedźwiedzki wskazują na nasilające się w działaniach administracji lokalnych obawy co do możliwości wykorzystania funduszy unijnych, wynikające z kurczących się uwolnionych zasobów finansowych gminy, niezbędnych do współfinansowania projektów unijnych. Wielisława Warzywoda-Kruszyńska podejmuje problem biedy i zmieniających się kryteriów definicji tego zjawiska. W ocenie autorki zarówno wskaźniki biedy, jak i rejestry pomocy społecznej dokumentują kurczenie się zasięgu ubóstwa w Polsce. Równocześnie autorka zwraca uwagę na niebezpieczne zjawisko juwenalizacji biedy dotykającej częściej najmłodsze generacje Polaków. W rozdziale 3 (Konstrukcje i rekonstrukcje postrzegania Unii Europejskiej kreatorzy wizji) podjęto próbę odtworzenia dominujących wątków występujących w kreowaniu wizji Unii Europejskiej w przekazach trzech ważnych społecznie źródeł informacji o Unii, za jakie uznano: polityków, prasę i Kościół katolicki w Polsce. Krzysztof Cebul podjął się analizy programów partii politycznych, emitowanych w czasie kolejnych wyborów bądź w debatach publicznych w latach

18 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ Programy te zanalizowano pod względem treści pozwalających na odtworzenie wizji Polski w Unii Europejskiej i wpływu mijających lat członkostwa na modyfikację wizji polskiego członkostwa i sposobów wykorzystywania nowych warunków funkcjonowania kraju w konstruowaniu strategii politycznych tych programów. Jerzy Mikułowski-Pomorski i Anna Gawlewicz dokonali porównania sposobów interpretowania Unii Europejskiej w pięciu reprezentatywnych tytułach prasowych w latach 2004 i W interesujący sposób przestawiają ewolucję nie tylko rozumienia projektu integracyjnego, ale również ewolucję środków wykorzystywanych do jego opisu. Katarzyna Leszczyńska w zobrazowaniu różnic poglądów na temat Unii obecnych w Kościele katolickim zanalizowała teksty z Naszego Dziennika i Tygodnika Powszechnego omawiające Kartę Praw Podstawowych. Autorka w zaprezentowanych analizach wskazała na istotne różnice w interpretacji tego dokumentu i na nasilające się zjawisko pluralizmu w budowaniu europejskich wizji w szeroko rozumianym środowisku katolickim w Polsce. Autorka (Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz) końcowego opracowania tej części, zamykającego rozważania na temat zmian wyobrażeń o Unii Europejskiej, zanalizowała dane opinii społecznej na ten temat, zauważając, że powszechna akceptacja Unii nie oznacza ujednolicania sposobów widzenia i interpretacji celów Unii, które w kontekście uzyskanych opinii wykazują tendencję polaryzacji. Odtwarzanie społecznych wyobrażeń Polaków o teraźniejszości i przyszłości Unii wskazuje na utrzymującą się otwartość na zmiany, wyrażającą się zarówno w akceptacji rewizji instytucjonalnych, jak i kontynuacji procesu poszerzenia. Autor ostatniego, czwartego rozdziału (Kazimierz Waluch) relacjonuje sposób funkcjonowania Regionalnych Centrów Informacji Europejskiej w Polsce. Omawiając wieloletnią już działalność RCIE, wskazuje na wypracowanie innowacyjnej struktury partnerstwa społecznego, dającą w rezultacie wysoką efektywność podejmowanych działań informacyjnych i edukacyjnych na rzecz członkostwa Polski w Unii Europejskiej.

19 18 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ Rozdział 1 CZŁONKOSTWO POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W DYSKURSIE PUBLICZNYM Sidonia Jędrzejewska, Marek Ziółkowski R. 1. Wejście Polski do Unii Europejskiej: przedstawianie procesu historycznego w dyskursie publicznym 1. Wstęp W wielowiekowej historii społeczeństwa polskiego wejście naszego kraju do Unii Europejskiej jest wydarzeniem niezwyczajnym. Z jednej strony jest to jeden z elementów rozpoczętej w 1989 r. izachodzącej na wielu poziomach transformacji systemowej, która polegała na wyjściu z narzuconego Polsce systemu komunistycznego i wejściu w światowy polityczny, gospodarczy i kulturowy system demokratycznego kapitalizmu. Z drugiej zaś wejście Polski do Unii Europejskiej jest wydarzeniem specyficznym i jedynym w swoim rodzaju, wiążącym się z głęboką zmianą funkcjonowania państwa i społeczeństwa polskiego. Pełna analiza tytułowego problemu niniejszego rozdziału wymagałaby odpowiedzi na dwa pytania. Pierwsze, niezbędne, choć tylko pomocnicze, to pytanie o przebieg owego historycznego procesu, a więc o to, co się w wyniku wejścia Polski do Unii Europejskiej stało iciągle staje wspołeczeństwie polskim iwjego relacjach ze światem zewnętrznym. Pełnej odpowiedzi na to pytanie w tym miejscu oczywiście udzielić nie sposób, wymagałoby to osobnego, znacznie dłuższego tekstu. Niemniej uwzględnienie zachodzących procesów stanowi niezbędny punkt odniesienia przy próbie odpowiedzi na drugie, zasadnicze dla tych rozważań pytanie. Dotyczy ono tego, jak wejście Polski do UE jest uświadamiane, postrzegane, przedstawiane i oceniane w społeczeństwie polskim. Pytanie to nawiązuje do sformułowanej niegdyś przez Williama Thomasa zasady socjologii humanistycznej głoszącej, że jeżeli ludzie postrzegają w pewien sposób sytuację i definiują ją jako realną, to jest ona realna w swoich konsekwencjach, niezależnie od tego, czy ta definicja sytuacji odpowiada prawdzie. Kwestię tę rozpatrywać można na dwóch poziomach. Pierwszy to poziom świadomości społecznej, kształtującej się w codziennych doświadczeniach wszystkich członków społeczeństwa, a wyrażającej się, między innymi, w codzien-

20 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 19 nych prywatnych rozmowach, a także w realizowanych strategiach zachowaniowych. Drugi to poziom odgórnego dyskursu publicznego. Na dyskurs, jak wskazuje Teun van Dijk (2001: 42), składają się trzy główne wymiary użycie języka, procesy poznawcze oraz interakcje w ich społeczno-kulturowych aspektach. Rdzeniem dyskursu są więc opinie wyrażane publicznie przez rozmaite ugrupowania polityczne, instytucje, stowarzyszenia obywatelskie i media. Owe opinie nie są tylko neutralnym opisem rzeczywistości, lecz realizują także rozmaite funkcje: walcząc o grupowe interesy, zabiegając o przyciągnięcie elektoratu, mobilizując społeczne poparcie, wpływając na społeczne emocje, kształtując,anawet niejednokrotnie manipulując świadomością społeczną. Opinie obecne w dyskursie zwłaszcza wyrażane przez polityków nie muszą przy tym oczywiście przedstawiać podejmowanych przez tych polityków działań. Jak wskazuje Kjell Goldmann (1988: 9), odróżnić można bowiem politykę zwerbalizowaną od polityki niezwerbalizowanej. Na pierwszą składają się wszystkie oficjalne wypowiedzi głoszące, że podjęło się lub zamierza podjąć jakieś działania; na drugą zaś wszystkie działania istotnie podjęte. Mówiąc inaczej: ludzie, awszczególności politycy, niejednokrotnie co innego mówią, a co innego robią. Niekiedy wiąże się to z nasilającym się zjawiskiem poprawności politycznej o pewnych sprawach nie można mówić publicznie, nie narażając się na potępienie czy izolację. Można też za Jonathanem Potterem (1996: 97-98) dodać, że dyskurs w stosunku do rzeczywistości społecznej może odgrywać dwie role: lustra (mirror) i placu budowy (construction yard). Wypowiedzi językowe mogą więc albo odbijać rzeczywistość, nie stwarzając niczego nowego, a najwyżej zniekształcając obraz, albo mogą też konstruować rzeczywistość społeczną, a przynajmniej jakąś wersję tej rzeczywistości. Lustro tylko odbija świat, na placu budowy świat jest stwarzany. Uwagi poniższe koncentrują się na drugim z wyróżnionych poziomów, uwzględniając przede wszystkim dyskurs publiczny dotyczący wejścia Polski do Unii Europejskiej. Analizę owego dyskursu chcielibyśmy przeprowadzić, odwołując się do koncepcji interesów i wartości. Interesy i wartości są to subiektywne cele jednostek i grup, przy czym interes to cel uznawany za korzystny, a wartość to cel uznawany za słuszny czy też właściwy (por. Ziółkowski 2000: 57 i nast.). Różnice między tymi kategoriami są kwestią stopnia jeden stan rzeczy może być dla kogoś i interesem, iwartością, najciekawsze są jednak sytuacje, kiedy jedna cecha wyklucza drugą, kiedy interes nie jest wartością, a wartość nie jest interesem. Dodać należy, że celem (korzystnym czy słusznym) może być dobro różnych podmiotów: jednostki, małej grupy, całej wspólnoty narodowej, kontynentu czy nawet całej ludzkości (jest to wtedy dobro uniwersalne). Gdy mówi się o interesach, ma się zwykle na myśli dobro partykularne jednostki albo małej grupy, a realizacja moich czy naszych interesów wiąże się bardzo często z grą o sumie zerowej i pozostaje w konflikcie z reali-

21 20 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ zacją interesów cudzych. Pojęcie wartości odnosi się natomiast zwykle do działań mających na celu dobro szersze. Specyficznym przypadkiem jest tu realizacja dobra wspólnoty narodowej; traktowana jest ona jako cel słuszny (czyli wartość), ale często jest także realizacją partykularnego interesu zbiorowego tej wspólnoty i może występować przeciw dobru innych zbiorowości. Przywoływany wielokrotnie we wszystkich dyskusjach na temat wejścia Polski do UE interes narodowy traktowany jest więc jako cel i korzystny, isłuszny (czyli jako interes i jako wartość). Interesy i wartości mogą być przyczynami podejmowanych działań, ale są też pewnym sposobem myślenia i mówienia o rzeczywistości, pewnym typem dyskursu, obroną bądź podwyższaniem koncepcji samego siebie, definiowaniem swojej tożsamości, a często i mechanizmem tworzenia iluzji łudzenia siebie i innych. Interesy i wartości są więc sformułowanymi językowo subiektywnymi celami. Występuje jednak między nimi pewna istotna różnica. Interesy, choć ich artykułowanie jest zjawiskiem par excellence społecznym, łączą się z argumentami pragmatycznymi, są zawsze jakoś weryfikowane przez rzeczywistość, odwołują się do sprawdzonego doświadczenia, wiedzy naukowej i obiektywnej rzeczywistości (choć i tu pojawiają się nierozstrzygnięte spory np. o przyczyny ocieplenia klimatu). Natomiast aksjologicznym debatom o wartościach brak empirycznego zakorzenienia, a niekiedy mają one wymiar czysto symboliczny, a więc są często nie do rozstrzygnięcia. 2. Wejście Polski do Unii Europejskiej jako element systemowej transformacji i zmiany międzynarodowej pozycji Polski Polski dyskurs publiczny w ostatnich latach niewątpliwie się zeuropeizował, co za Claudio Radaellim (2000, por. Jabłoński 2002: 24) określić można jako zespół procesów, poprzez które dynamika polityczna, społeczna i ekonomiczna Unii Europejskiej staje się częścią dyskursu, identyfikacji, struktur politycznych i polityki publicznej (wewnątrz) państw. Warto podkreślić, że przynależność Polski do Unii Europejskiej jest tylko jednym z aspektów rozpoczętej w 1989 r. transformacji systemowej i zasadniczej zmiany międzynarodowej sytuacji Polski. Na transformację tę składało się wiele procesów, takich jak demokratyzacja, modernizacja imitacyjna, gospodarcza i kulturowa globalizacja, przemiany w strukturze społecznej i zawodowej, otwarcie granic czy wzrost skali procesów migracyjnych. W wymiarze międzynarodowym Polska stała się członkiem światowego systemu kapitalistycznego, mającego nie tylko swoją militarną i polityczną hierarchię, ale także swoje gospodarcze i kulturowe centra, do których Polska i inne postkomunistyczne kraje Europy Środkowej i Wschodniej muszą się dostosować. Można powiedzieć, że Polska, będąc niedawno prowincją komunistycznego imperium, znalazła się

22 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 21 między centrum a peryferiami, przechodząc do pozycji półperyferii światowego systemu gospodarczego i kulturowego. Proces ten stworzył wiele nowych szans, ale także nowe wyzwania czy wręcz zagrożenia oraz spowodował i powoduje wiele konsekwencji, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych (a także definiowanych jako pozytywne bądź negatywne przez różnych uczestników dyskursu publicznego). Należy jednak podkreślić, że są to w znacznej części zjawiska niezależne od członkostwa Polski w UE. Przystąpienie do Unii Europejskiej niektóre z tych zjawisk przyspieszyło bądź nasiliło, a przez to lepiej uświadomiło je polskiemu społeczeństwu, wprowadzając także pewne tematy w obręb dyskursu publicznego, czyniąc je obiektem refleksji, debat i kontrowersji. Podstawową, generalnie pozytywną, konsekwencją wejścia Polski do UE jest to, że znaleźliśmy się bliżej centrum, zyskując nowe możliwości rozwoju i modernizacji kraju. Wejście to unaoczniło jednak także względne ubóstwo polskiego społeczeństwa jako całości w stosunku do krajów centrum (stosunek dochodu narodowego na osobę między Polską a czołowymi krajami Unii Europejskiej jest jak 1:5), a owo względne ubóstwo zaczyna odgrywać zarówno coraz większą obiektywną rolę w coraz bardziej zglobalizowanych procesach gospodarczych (zwłaszcza poprzez słabość rodzimego kapitału w sytuacji coraz swobodniejszej konkurencji), jak i jest coraz mocniej odczuwane dzięki otwartym granicom i możliwości bezpośrednich masowych porównań standardów życia (przy znanej tendencji do porównywania się w górę upward comparison) i dyfuzji mód konsumpcyjnych. Polskie społeczeństwo niezależnie od rozmaitej retoryki generalnie zdaje sobie sprawę, że znajduje się na półperyferiach. Żywi w większości silniejszą bądź słabszą nadzieję, że jakoś dołączymy do centrum albo przynajmniej na jego obrzeża, ale jednocześnie że utrzymamy różnicę w stosunku do innych znajdujących się w gorszej od nas sytuacji i nawet się przed nimi dodatkowo zabezpieczymy. Obu tym celom równocześnie służyć ma przynależność do Unii Europejskiej. Następuje tu swoiste przedefiniowanie egoizmu narodowego, za interes ogólnonarodowy uznaje się członkostwo w UE, ale jednoczesne zabezpieczenie się przed wszystkimi wpływami i groźbami idącymi z innych obszarów. Społeczeństwo polskie zdaje się zatem zakładać, że pozycja, choćby (pół) peryferyjna, w Unii Europejskiej, skromne miejsce w twierdzy Europa jest mimo wszystko w kontekście ogólnoświatowym przynajmniej potencjalnie pozycją stosunkowo bliską centrum. W myśl tego stanowiska dobrze się stało, że Polska znalazła się za murami twierdzy Europa czy, mówiąc inaczej, uzyskała członkostwo w klubie, a za godnych aprobaty partnerów uważa się przede wszystkim dotychczasowych i ewentualnie potencjalnych mieszkańców i obrońców owej twierdzy czy też członków europejskiego klubu. Stanowisko takie nie jest zresztą niczym szczególnie zaskakującym i nie zdaje się specjalnie odbiegać

23 22 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ od postaw wielu mieszkańców krajów Europy Zachodniej, ito niezależnie od stosowanej retoryki. Wejście Polski do UE sprawiło, że zjawiska towarzyszące naszemu wchodzeniu w światowy system demokratycznego kapitalizmu nabrały znacznie większego znaczenia, stały się praktycznymi, namacalnymi problemami życia codziennego coraz większej liczby ludzi. Przyspieszyło i zintensyfikowało ono także debatę na temat miejsca Polski w tym systemie oraz spory nad interpretacją zachodzących przemian; spory dające się częściowo ująć w klasycznej opozycji między teorią modernizacji z jednej strony a teorią zależności (dependiencia) z drugiej (por. np. Szczepański 1990). Kwestią podstawową jest szukanie złotego środka między, z jednej strony, pełnym otwarciem, uczestnictwem w tym systemie, poddawaniem się jego wpływom, przyswajaniem jego gospodarczych, politycznych i kulturowych wzorów, z drugiej zaś zamknięciem, próbą zachowania niezależności gospodarczej, obroną tradycji i rozwijaniem własnej, odrębnej kultury narodowej. Zdefiniowanie i próba osiągnięcia owego złotego środka są postrzegane i jako interes, i jako wartość zarówno dla całego społeczeństwa, jak i dla jego rozmaitych grup. 3. Wewnętrzne uwarunkowania postrzegania miejsca Polski w Unii Europejskiej W polskim dyskursie na temat Europy wyróżnić można kilka faz związanych z procesem naszego wstępowania do Unii Europejskiej. Przed rokiem 2004 dyskurs dotyczył głównie tego, czy, kiedy i na jakich warunkach Polska powinna wejść do Unii Europejskiej. Ścierały się tu ze sobą argumenty euroentuzjastów i eurosceptyków. Dominował jednakże zdecydowanie pogląd głoszący nieuchronność czy wręcz naturalność i oczywistość integracji z Unią, co potwierdziło się w wynikach referendum z 7-8 czerwca 2003 r., w którym za wejściem Polski do UE opowiedziało się 77,45 proc. głosujących Polaków. Po 1 maja 2004 r. dyskusja nad kwestią akcesji stała się bezprzedmiotowa, a jej miejsce zajęła debata nad wizją Wspólnoty, poszczególnymi podejmowanymi przez nią decyzjami oraz rolą, jaką Polska powinna i może odgrywać w obrębie UE. Tematy tej debaty wynikały z kolejnych instytucjonalnych decyzji i działań Unii i stawały się coraz bardziej konkretne i szczegółowe. Najżywsza debata dotyczyła systemu głosowania w Radzie Europejskiej i zasad ustalania liczby głosów przysługującej poszczególnym krajom (od obrony systemu nicejskiego w myśl hasła Nicea albo śmierć, przez próby forsowania tzw. systemu pierwiastkowego, aż do przyjęcia zasady podwójnej większości wraz z tzw. kompromisem z Joaniny). Dyskusje dotyczyły także m.in. kwestii dat zniesienia ograniczeń w nabywaniu ziemi przez obywateli innych państw Unii, pełnego otwarcia rynków pracy, dyrektywy usługowej, konstytucji unijnej i jej

24 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 23 preambuły, Karty Praw Podstawowych, konsekwencji wejścia Polski do strefy Schengen, polityki energetycznej czy ostatnio wprowadzenia w Polsce euro i kosztów wdrożenia pakietu klimatycznego. Niezależnie jednak od szczegółowych problemów w polskim dyskursie o Europie zaznacza się pewna ciągłość zarówno stanowisk, jak i przywoływanych w nim argumentów. Polityka międzynarodowa, jak wskazuje choćby Robert Putnam (1988), uprawiana jest na dwóch poziomach: poziomie nacisków i ograniczeń polityki krajowej oraz poziomie środowiska międzynarodowego. Politycy wykorzystują politykę zagraniczną do celów zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Również wyrażane w publicznym dyskursie stanowiska wobec Unii Europejskiej i polskiego w niej miejsca wiążą się bardzo wyraźnie z przekonaniami dotyczącymi spraw krajowych, a w szczególności z różnymi wizjami ładu społecznego w Polsce; związek ten jest obustronny. W pierwszych latach transformacji przekonania dotyczące wewnętrznego ładu wyznaczały w znacznej mierze stosunek do kwestii europejskich. Stopniowo jednak stosunek do miejsca i roli Polski w Unii zaczął w coraz większym stopniu współkształtować wewnątrzkrajową scenę polityczną, stając się z wolna jednym z podstawowych wymiarów politycznych i ideologicznych podziałów w Polsce. Wyrażane przez różnych uczestników dyskursu o Polsce i Europie stanowiska wynikały ze sposobu postrzegania rzeczywistych interesów i wartości całego społeczeństwa i poszczególnych jego grup, pełniły jednak także funkcje propagandowe i perswazyjne, będąc niejednokrotnie elementem swoistego pozycjonowania się na wewnętrznej scenie politycznej. Dyskurs europejski służy w znacznej mierze wewnętrznym interesom politycznym, a kwestie europejskie zarówno osiągnięcia i szanse, jak i porażki oraz zagrożenia wynikające z przynależności Polski do UE wykorzystywane są selektywnie i wiadomo instrumentalnie przez konkurujące siły polityczne. Niekiedy można mieć wrażenie, że przedstawiając swój odmienny stosunek do Unii, uczestnicy debaty nie dążą do prawdziwego dialogu i rozwiązania konkretnych problemów, chcą raczej pokazać, że lepiej dbają o interesy narodowe i są lepsi od swego adwersarza, próbując przedstawić go jako wewnętrznego obcego. Jeśli przyjąć za Seymourem Lipsetem i Steinem Rokkanem (1967: 6) pojęcie podziału społeczno-politycznego jako osi najczęściej artykułowanych i prowadzących do polaryzacji w danym społeczeństwie konfliktów i kontrowersji, to oczywiste jest, że stosunek do Unii Europejskiej wyznacza jeden z najważniejszych wymiarów podziału społeczno-politycznego współczesnego społeczeństwa polskiego. Określmy go mianem wymiaru europejskiego. Wiąże się on jednak na różne sposoby z innymi istotnymi wymiarami polaryzującymi opinię publiczną w Polsce, za które można uznać (1) wymiar kulturowo-tożsamościowy, (2) wymiar ekonomiczny, (3) wymiar polityczny (dotyczący roli państwa) oraz

25 24 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ (4) wymiar historyczny (dotyczący kwestii rozliczenia z komunistyczną przeszłością) (por. Figiel 2008). W dyskursie o Europie największe znaczenie mają dwa pierwsze z tych wymiarów, toteż one głównie będą przedmiotem dalszej analizy. 4. Stanowiska w sprawie miejsca Polski w Unii Europejskiej Stanowiska w sprawie miejsca Polski w Unii Europejskiej, a także kształtu samej Wspólnoty stanowią continuum przebiegające od euroentuzjastów, poprzez eurorealistów, eurosceptyków, aż do najmniej licznych i ciągle zmniejszających się liczebnie zdecydowanych przeciwników Unii. Dobrą ilustracją różnych stanowisk w sprawie miejsca Polski w Unii Europejskiej mogą być programy partii politycznych. Zdecydowanymi euroentuzjastami są Sojusz Lewicy Demokratycznej i Partia Demokratyczna. SLD w swoim programie wyborczym z 2005 r. oświadcza: Jesteśmy za umacnianiem Unii Europejskiej. Za wspólną polityką zagraniczną i bezpieczeństwa, przeciw proponowanemu przez prawicę izolacjonizmowi. Za Polską, która ma przyjazne stosunki z sąsiadami, a w Europie zajmuje należne jej miejsce. Za Polską, która wraz z Unią nada postępowy charakter procesom globalizacji. W programie PD z 2005 r. czytamy: Nasze członkostwo w Unii Europejskiej sprawi, że stopniowo znikną różnice w poziomie życia między Polską a krajami bardziej rozwiniętymi. UE zapewni nam też skuteczne wsparcie w działaniach na rzecz poprawy sytuacji na polskiej wsi oraz obszarach słabiej rozwiniętych. Te dwie partie opowiadają się za możliwie najpełniejszą integracją Polski ze Wspólnotą, jednakże bez podważania prerogatyw państwa narodowego. Do euroentuzjastów należy także Platforma Obywatelska, podkreślająca w większym nieco stopniu kwestię dbania o polską tożsamość narodową i narodowe interesy. Polskie Stronnictwo Ludowe sytuuje się na pozycji proeuropejskiego realisty. Program PSL z 2005 r. głosi: Nasze członkostwo w UE powinno służyć budowie międzynarodowej pozycji Polski, wyrównywaniu poprzez stosowanie zasad subsydiarności i spójności różnic rozwojowych wszystkich obszarów Wspólnoty. Prawo i Sprawiedliwość było na początku swej działalności partią zdecydowanie proeuropejską, walcząc jednak o przejęcie elektoratu eurosceptycznego, a nawet narodowo-antyeuropejskiego stopniowo zaczęło inaczej rozkładać akcenty w swoim programie, wyrażając ogólną akceptację integracji Polski z Unią Europejską, ale i niezgodę na wynegocjowane warunki akcesyjne oraz stanowczo podkreślając konieczność ochrony tożsamości narodowej Polski. Wyborczy program PiS z 2005 r. głosi, że ( ) Polska jest wartością, że warto być Polakiem i trzeba uczynić wszystko, by nasz naród rozwijał się, by wnosił coraz więcej

26 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 25 do wspólnego europejskiego dorobku, by istniało niepodlegle Państwo Polskie, w którym w środku Europy żyją w poczuciu bezpieczeństwa szczęśliwi ludzie. Stanowisko eurorealistyczne tak, ale z mocnym naciskiem na ale, zajmuje Samoobrona. W jej programie wyborczym z 2005 r. można przeczytać: Nie negując ani historycznych uwarunkowań, ani możliwych cywilizacyjnych korzyści, które mogłyby wyniknąć z udziału Polski w Unii, Samoobrona RPnie akceptuje wynegocjowanych warunków akcesji i widzi w nich poważne zagrożenie dla stabilizacji gospodarczej i poziomu życia Polaków. ( ) w obecnym stanie rozgrabienia majątku narodowego i przekazania go pod kontrolę kapitału zagranicznego wejście do Unii na nierównoprawnych zasadach i nierównych ekonomicznie warunkach grozi nam pozycją członka drugiej kategorii. Tego nie można akceptować. Samoobrona zwraca się zresztą głównie do rolników, broniąc polskiej ziemi i wyrażając niezgodę na proponowane przez UE warunki dotyczące upraw, hodowli i sprzedaży produktów rolniczych. Jedyną partią, która zdecydowanie i konsekwentnie opowiadała się przeciwko członkostwu Polski w Unii Europejskiej oraz ściślejszej integracji Polski z UE, jest Liga Polskich Rodzin. LPR w swoim programie wyborczym z 2005 r. oświadcza, że rozwój Polski może nastąpić tylko poza UE. Jej przedstawiciele wskazywali bezustannie, że Unia stanowi zagrożenie w każdej sferze życia: ekonomicznej (utrata polskiego majątku narodowego), kulturowej (rozpłynięcie się polskiej kultury w europejskim melting-pot), aksjologicznej (narzucanie Polakom zasad politycznej poprawności, które każą akceptować to, co w polskim systemie wartości jest nieakceptowane: aborcję, eutanazję, homoseksualizm, negowanie instytucji małżeństwa, propagowanie neutralności światopoglądowej, przy jednoczesnym wyparciu się wartości chrześcijańskich) i politycznej (decydowanie o sprawach polskich w Brukseli, a nie w Warszawie). Obrona przed Unią, jak stwierdza działaczka tej partii Urszula Krupa, wymaga ogromnego wysiłku ze strony ludzi świadomych zagrożeń, zwłaszcza wobec zawłaszczenia mediów przez obce i wrogie nam, Polakom, kapitały oraz niedotrzymywania przedwyborczych obietnic. W tej chwili potrzeba odnowy moralnej całego Narodu, którego po prostu nie będzie bez autentycznej wiary, patriotyzmu i chęci do działania w obronie Ojczyzny. ( ) Obserwujemy realizowanie strategii antynarodowych, a szczególnie antypolskich, wimię budowy społeczeństwa unijnego nazywanego europejskim, co przebiega w nowy, zawoalowany i przez to bardzo niebezpieczny sposób (Nasz Dziennik, ). Stanowisko zdecydowanie antyunijne wobec zdecydowanego wzrostu proeuropejskich sympatii Polaków oraz porażki wyborczej i LPR, isamoobrony w 2007 r. wyrażane jest głównie w mediach noszących coraz bardziej mniejszościowy czy nawet enklawowy charakter. Pewne elementy tego stanowiska stara się przejąć, jak wyżej wspomniano, PiS.

27 26 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 5. Znaczenie interesu narodowego Wszyscy prawie uczestnicy debaty o Europie i polskim miejscu w UE odwołują się do interesu narodowego jako kategorii naczelnej. Dbałość o interes narodowy jest podstawowym wskaźnikiem patriotyzmu. Powołują się nań rozumiejąc go oczywiście w sposób dość odmienny zarówno zdecydowani przeciwnicy Unii, eurosceptycy, eurorealiści, a nawet euroentuzjaści. Program PiS z 2005 r. głosi: zasadniczym celem polityki zagranicznej jest ochrona interesu narodowego. Z kolei Donald Tusk (PO) stwierdza: celem naszej dyplomacji musi być skuteczność, dbanie o własny interes, który często wymierny jest w pieniądzach. Nie należy przekraczać granicy arogancji, ale polski polityk na arenie międzynarodowej jest odpowiedzialny wyłącznie za jedno za skuteczną obronę naszych interesów (Gazeta Wyborcza, ). Następuje tu nawet swoista licytacja. Żadne z ugrupowań politycznych nie chce, by je oskarżono o brak dbałości o interes narodowy. Występują tu jednak różnice, konflikty i napięcia. Po pierwsze, poszczególne grupy, środowiska i orientacje polityczno-kulturowe kierują się dość odmiennymi wartościami, a przede wszystkim mają różne wizje tego, jaki miałby być w aspekcie międzynarodowego usytuowania kraju interes ogólnonarodowy. Po drugie, ścierają się tu grupowe interesy partykularne. Ważny jest także, po trzecie, horyzont czasowy realizowanych interesów; jedni koncentrują się na interesach bieżących (np. horyzont jednej kadencji parlamentu), inni przyjmują dłuższą perspektywę, starając się zabiegać o interesy długoterminowe (np. kwestia, jak zahamować spadek urodzeń, wpływać na procesy migracyjne albo zracjonalizować system emerytalny i rentowy). Istotne jest także to, że w kolejnych latach odsłaniają się nie tylko funkcje jawne (czyli konsekwencje zamierzone i uświadamiane) zarówno oddolnych spontanicznych procesów, jak i pewnych odgórnie zastosowanych rozwiązań ( polityk ), ale także i ich funkcje ukryte (czyli konsekwencje niezamierzone, zaskakujące, a nawet początkowo w ogóle nieuświadamiane). Wymaga to z kolei przedefiniowania interesów i otwiera nowe pola debaty. Na kształt europejskiego dyskursu w naszym kraju w dużej mierze wpływa fakt, że o ile polskie elity polityczne wyrażały bardzo różny stosunek do Unii Europejskiej, to społeczeństwo polskie (jako całość) staje się statystycznie coraz bardziej euroentuzjatyczne. Sytuacja w Polsce na tle sytuacji w innych krajach europejskich jest przy tym wyjątkowa. O ile zwłaszcza w pewnych okresach (np. lata ) elity rządzące były w Europie najbardziej eurosceptyczne, to Polacy są największymi euroentuzjastami na kontynencie. Przyczyny rosnącego społecznego poparcia Polaków dla UE są wielorakie. Otóż są to namacalne, odczuwane przez wiele środowisk (w tym rolników) korzyści ekonomiczne oraz zauważalny dzięki różnym funduszom unijnym postęp cywi-

28 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 27 lizacyjny (infrastruktura, drogi, oczyszczalnie). Jest to także poczucie, że przynależność do UE daje swoiste zakotwiczenie w normalności, że chroni Polskę zarówno przed zagrożeniami zewnętrznymi, jak i przed ewentualnymi niekorzystnymi niespodziankami w rozwoju sytuacji politycznej w kraju. Polacy stosunkowo często odwołują się też do instytucji europejskiego wymiaru sprawiedliwości, traktując to jako panaceum na niewydolność polskich sądów. Biurokracja brukselska mimo że widzi się jej wady i niekiedy traktuje jako dziwactwa proponowane przez nią regulacje uznawana jest jako lepsza i bardziej przewidywalna od biurokracji warszawskiej. Wszystko to wpływa na kształt polskiej debaty o Europie i naturę argumentów stosowanych przez różnych jej uczestników. 6. Dyskurs europejski a pojmowanie wspólnoty narodowej, patriotyzmu i tożsamości zbiorowej Polaków Stanowiska w debacie dotyczącej polskiego miejsca w UE związane są w bardzo dużym stopniu ze wspomnianym wyżej wymiarem kulturowo-tożsamościowym, to znaczy ze sposobem pojmowania wspólnoty narodowej, patriotyzmu i tożsamości zbiorowej Polaków. Tworzenie i wzmacnianie wspólnoty narodowej było w okresie komunizmu efektem spontanicznych działań społeczeństwa przeciwstawiającego się autorytarnej władzy, stanowiąc istotny element opozycji my oni, ijednocześnie stwarzając iluzję daleko idącej jednolitości kategorii my. Po zmianie systemu politycznego i odzyskaniu narodowej niepodległości wyrażanie przekonań narodowych i religijnych straciło funkcję polityczną i zarysowały się także różnice w dotychczasowej kategorii my. Oprócz ciągle dominującego, tradycyjnego postrzegania wspólnoty jako federacji rodzin złączonych w narodzie (Nowak 1979), rozumianym jako wspólnota etniczno-kulturowa, oparta na urodzeniu i związkach krwi (etnos) zaczynają się pojawiać elementy ujmowania narodu jako wspólnoty obywateli czerpiącej swą tożsamość nie z jedności etniczno-kulturowej, lecz z aktywnego demokratycznego uczestnictwa w stanowieniu systemu politycznego oraz podstawowych wartości obowiązujących w życiu publicznym (demos). W systemie demokratycznym, akcentującym prawa wszelkich mniejszości i tolerancję inności zaczęto też, niekiedy nawet nieco na siłę, podkreślać wielokulturowość czy wieloetniczność społeczeństwa polskiego, a także zróżnicowanie jego religijności. W opinii niektórych środowisk był to konieczny element modernizacji kulturowej społeczeństwa polskiego, natomiast w opinii grup innych była to próba podważenia tradycyjnej tożsamości Polaków, co prowadziło do dość ożywionej, głównie oddolnej debaty publicznej. W latach , przy próbach zbudowania IV Rzeczypospolitej, wzmacnianie tożsamości narodowej i religijnej (którą niegdyś próbował znisz-

29 28 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ czyć komunizm, a którą obecnie osłabiają zagrożenia współczesne) stało się jednak przedmiotem celowych odgórnych zabiegów władzy państwowej. Polityka historyczna oraz tworzenie solidarności pokrzywdzonych stały się elementem strategii politycznej, mającej na celu odtworzenie, ale i przedefiniowanie wspólnoty, która mogłaby być także bazą wyborczą dla układu rządzącego. Towarzyszy temu mniej lub bardziej otwarte straszenie zagrożeniem zewnętrznym (jak Niemcy czy Rosja). W dzisiejszej Polsce toczy się więc swoista walka o wizję przekonań i odczuć narodowych oraz religijnych, o kształt polskiego patriotyzmu i polskiej religijności. Niekiedy próbuje się wręcz budować solidarność negatywną, wzbudzając obawy nie tylko przed zagrożeniami zewnętrznymi, ale i przed nie-swoimi, tzn. nie w pełni patriotycznymi Polakami. Specyfiką polskich podziałów w wymiarze kulturowym wydaje się znaczna rola religii i Kościoła katolickiego. Debaty nad penalizacją aborcji lub prawami mniejszości seksualnych zdominowane są nie przez dyskurs dotyczący swobód obywatelskich i rozumienia wolności, ale przez dyskurs norm i zakazów moralnych i religijnych. Dotyczy to także dyskusji nad przyjęciem Karty Praw Podstawowych, która mimo że dotyczyła głównie ochrony praw pracowniczych i obywatelskich, kwestionowana była przede wszystkim ze względów religijno-moralnych. Niezależnie jednak od wszystkich przemian i podziałów wspólne przekonania, odczucia religijne i narodowe stanowią wciąż podstawową bazę wspólnoty polskiego społeczeństwa. Stanowiska w sprawie miejsca Polski w Unii Europejskiej wiążą się zarówno z postrzeganiem polskiej wspólnoty i tożsamości narodowej, jak i z postrzeganiem Europy jako całości. Europę definiować można dwojako. Po pierwsze, jako przestrzeń demokratycznych społeczeństw obywatelskich o wysokim potencjale kooperacji. Po drugie zaś, jako przestrzeń walczących o swoje interesy wspólnot etnicznych o wysokim potencjale konfliktów i walki o dominację (Skotnicka-Illasiewicz, Wesołowski 1995: 156). Zwolennicy pierwszej koncepcji postrzegają proces integracji jako grę o sumie dodatniej, jako proces modernizacyjny przynoszący korzyści obu stronom; proces, który jest tyleż skomplikowany i narażony na problemy i trudności, ile niezbędny i wręcz oczywisty (ibid. 164). Zwolennicy koncepcji drugiej zaś bardziej jako grę o sumie zerowej, w której wygrać może silniejszy (a wszak Polska jest wobec piętnastki starych członków UE partnerem słabszym). Te dwa stanowiska (odpowiadające wspomnianemu wyżej przeciwstawieniu modernizacja zależność) w praktyce nie są całkowicie przeciwstawne. Zwłaszcza koncepcja Europy ojczyzn ( Europy narodów ) stanowić może swoisty pozytywny kompromis obu tych wizji, gdyż odwołuje się do sytuacji, w której państwa narodowe, będące jednocześnie i stosunkowo otwartymi wspólnotami etnicznymi i społeczeństwami obywatelskimi, mogą być równoprawnymi partnerami skutecznej kooperacji europejskiej. Podkreślić trzeba, że w polskim dyskursie koncepcja Europy ojczyzn

30 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 29 zdecydowanie dominuje, a najbardziej nawet euroentuzjatyczne środowiska nie wspierają koncepcji Europy jako federacji, która miałaby zastąpić państwa narodowe. Nawet jednak przyjmując koncepcję Europy ojczyzn, można bardzo różnie postrzegać politykę europejską, widząc w niej głównie albo walkę o partykularne, często ze sobą sprzeczne interesy narodowe, albo sztukę budowania korzystnego dla wszystkich partnerów kompromisu. W polskich wewnętrznych debatach przywołuje się bardzo różne obrazy Europy, traktując je albo jako nadzieję i pozytywną zachętę do ulegania europejskim wpływom, albo, wręcz przeciwnie, jako groźbę i ostrzeżenie, do czego uczestnictwo w Unii może doprowadzić. Anna Horolets (2006: ) przedstawia obecne w polskim dyskursie twarze Europy, tworząc swoisty katalog przypisywanych Europie cech. Budząca obawy zła Europa określana jest jako Europa dominująca, Europa wykluczenia, rywalizacji, wroga, kolonialna, liberalna, twierdza, dłużnik, biurokracja brukselska. Dobra Europa to z kolei Europa chrześcijańska, humanistyczna, solidarna, demokratyczna, swojska, stabilna, to normalność i europejski dom. Oczywiście, o ile pewne obrazy są jednoznacznie nacechowane (pozytywnie bądź negatywnie), o tyle określenie, wzależności od własnego stanowiska ideologicznego, Europy w wymiarze ekonomicznym jako kapitalistycznej czy liberalnej albo też przeciwstawnie jako socjalistycznej czy czerwonej, a w wymiarze kulturowym chrześcijańskiej bądź przeciwstawnie laickiej, może być wyrazem bądź nadziei, bądź obawy (por. Horolets 2006: 152 i nast.). Dodatkowy aspekt stosunku Polaków do Europy opisać można za Horolets (2006: ), odwołując się do przeciwstawienia wstydu i strachu (Łotman 1977). Wstyd reguluje zachowania wewnątrz grupy pojmowanej jako my, odczuwamy go zatem wobec kogoś, na kim nam zależy, kogo traktujemy jako swojego. Środowiska odczuwające jedność z Europą i uznające ją za punkt odniesienia wyrażały często wstyd za polskie cywilizacyjne i kulturowe zacofanie i deklarowały wolę jego nadrobienia. Jest to także element wewnętrznej debaty politycznej. Środowiska lewicowe wstydzą się za polską prawicę, wytykając jej nietolerancję i traktując ją jako zaścianek bądź Ciemnogród. Jeżeli natomiast stosunek do Europy wyrażany jest w kategoriach strachu, to Europa traktowana jest jako obca, jako rywal, a nawet przeciwnik. Tak postrzegają Europę środowiska prawicowe, wyrażając strach o zachowanie suwerenności państwa narodowego, tożsamości narodowej i katolickiej Polaków i krytykując jednocześnie swoich wewnętrznych oponentów za zdradę interesów narodowych. Podkreślić jednak trzeba, że w Polsce coraz częściej akcentuje się racjonalny i pragmatyczny, ale i pozytywny stosunek do Europy, wyzbyty i wstydu, istrachu. Wejście Polski do UE było przedmiotem świadomego, autonomicznego wyboru dokonanego przez znaczną większość polskiego społeczeństwa. Jed-

31 30 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ nakże oddanie części decyzji z Warszawy do Brukseli doprowadziło do powstania nowych mechanizmów uzgadniania interesów narodowych i sprawiło, że przy wielu szczegółowych rozwiązaniach gospodarczych, prawnych czy instytucjonalnych, będących wynikiem kompromisu i decyzji Komisji Europejskiej, margines wyboru (i tym samym autonomii) Polski jest stosunkowo niewielki. W polskim dyskursie dotyczącym Europy podnoszone są w związku z tym trzy przynajmniej kwestie. Kwestia pierwsza dotyczy tego, co jest wyborem, a co jest narzucone, czyli tego, co zależy od nas samych (indywidualnie i na poziomie wspólnoty narodowej i państwa) i jest przedmiotem świadomej decyzji własnej, oraz tego, co zdecydowano za nas, lub z minimalnym naszym udziałem, do czego musimy się, chcąc nie chcąc, dostosować. Kwestia druga odnosi się zaś do określania mechanizmów podejmowania decyzji w Unii Europejskiej. W Polsce istnieją bardzo różne przekonania co do tego, kto naprawdę rządzi w Europie: Komisja, brukselska biurokracja, najbogatsze państwa, Niemcy (wraz z Francją), największe koncerny. Mniejszą natomiast rolę przypisuje się ciągle Parlamentowi Europejskiemu czy stowarzyszeniom obywatelskim, nie mówiąc już o szarych obywatelach państw unijnych. Kwestia trzecia to bardziej szczegółowe określenie roli i możliwych strategii Polski przy podejmowaniu wspólnych decyzji unijnych: czy wpływ Polski jest rzeczywisty, czy raczej symboliczny; czy koncentrować się na instytucjonalnych uprawnieniach do blokowania decyzji i stosowaniu weta, czy raczej zabiegać o stwarzanie pozytywnych koalicji; czy walczyć bezkompromisowo o to, co definiuje się jako narodowy interes, czy budować swoją pozycję w Unii jako przewidywalnego, lojalnego, skłonnego do korzystnych kompromisów członka Wspólnoty. Przy definiowaniu roli naszego kraju w UE pojawia się też kwestia, w jakich dziedzinach i w jakim stopniu Polska może kształtować stanowisko ogólnoeuropejskie. Wymienia się tu kwestie polityki zewnętrznej UE, zwłaszcza stosunek do Rosji oraz, szerzej, politykę wschodnią Wspólnoty i stosunek do USA. Środowiska prawicowe przywołują też większą religijność Polaków, która mogłaby się przyczynić jeśli nie wręcz do powtórnej ewangelizacji kontynentu, to przynajmniej do osłabienia tendencji do sekularyzacji. Wszystkie te kwestie są przedmiotem bardzo ożywionych polemik, a stanowiska, jakie zajmują dyskutanci, wiążą się z ich generalnym stosunkiem do Unii Europejskiej. 7. Dyskurs europejski a różnice w poglądach dotyczących wymiaru ekonomicznego Podziały w wymiarze ekonomicznym dotyczą wizji ładu gospodarczego, w tym stopnia liberalizacji gospodarki i zakresu interwencji państwa w gospodarkę, instrumentów polityki socjalnej i zakresu opiekuńczości państwa. Obejmują one także: postrzeganie nierówności społecznych, biedy i wykluczenia, przywilejów i upośledzenia, równości szans i równości rezultatów oraz stopień

32 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 31 akceptacji merytokracji i egalitaryzmu. W tym wymiarze pojawia się najbardziej znana opozycja dyskursu z lat , czyli przeciwstawienie Polski liberalnej i Polski solidarnej. Hasło Polski solidarnej ulegało zresztą stopniowej modyfikacji, ewoluując od solidarności z najuboższymi do solidarności elit ze zwykłymi obywatelami czy nawet solidarności patriotycznej przeciwstawianej kosmopolityzmowi, przez co cała powyższa opozycja straciła sens czysto ekonomiczny, a nabrała sensu politycznego, kulturowego i europejskiego. Przywoływane w debacie europejskiej pojęcie interesu narodowego dotyczy z reguły wymiaru ekonomicznego, oto przykłady. Donald Tusk: Nie znam polityka, który by nie chciał bronić narodowego interesu. Naszym zadaniem nie jest epatowanie opinii publicznej, tylko realna obrona naszych interesów. Jak to robić? Przez uczynienie naszej gospodarki najbardziej konkurencyjną w UE (Gazeta Wyborcza, ). Jarosław Kaczyński: Na przykład Niemcy myślą o interesach własnych firm, ale myślą również o szerszym narodowym interesie. A u nas cały management został nauczony, że niczego takiego jak interes narodowy w ogóle nie ma. To jeden z fatalnych elementów naszej sytuacji (Rzeczpospolita, ). Artur Zawisza (prawica): Oprócz ewentualnej korupcji, która jest rzeczą ważną, najważniejszą jest sama istota tej prywatyzacji. Łapówki dotyczą bowiem względnie małych kwot, natomiast zbyt tania sprzedaż polskich zakładów jest rzeczą dla całego narodu dużo droższą niż tylko łapówki (Nasz Dziennik, ). Z wymiarem tym związane są także zróżnicowane interesy grupowe. Pewne grupy część przemysłu, handlu, sektora finansowego, pracowników międzynarodowych korporacji, inteligencji, ludzi kultury mają odpowiednie zasoby i kompetencje i w pełni korzystają z polskiego uczestnictwa w UE. W ich interesie leży zatem umacnianie tego uczestnictwa i znoszenie barier. Dla innych części rodzimych przedsiębiorców i handlowców oraz części inteligencji i ludzi kultury otwarcie na zewnątrz albo przyniosło wymierne straty bądź zmusiło do zmiany dotychczasowego sposobu postępowania, albo budzi lęk i obawy o przyszłość. Specyficzna jest sytuacja polskich rolników, którzy powtórzmy pierwotnie niezwykle obawiali się UE, ale stopniowo, stając się dzięki subwencjom jednymi z głównych beneficjentów Unii, stali się jej zwolennikami. Fakt ten wpłynął także na retorykę partii politycznych chcących reprezentować elektorat wiejski. Debaty w wymiarze ekonomicznym dotyczą wielu szczegółowych rozwiązań gospodarczych, w tym problemu, w jakim stopniu wpuszczać kapitał obcy, zapewniający i ilościowy zastrzyk gotówki,idostęp do nowych technologii, a w jakim wspierać i chronić rodzimą produkcję i sprzedawać przede wszystkim kapitałowi polskiemu. Sprzeciw i niechęć wobec obcego kapitału

33 32 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ przejawiają przy tym przede wszystkim ludzie, którzy stracili w wyniku przemian, pozostając w sytuacji zależnych od państwa klientów, anie samodzielnych aktorów (Adamski, 1998). Różne grupy mają naturalną tendencję do przedstawiania swojego partykularnego interesu jako interesu ogólnonarodowego i szukania intelektualnej, aksjologicznej podbudowy i politycznej reprezentacji dla własnego stanowiska. Do kategorii zagrożonego interesu etnicznego Polaków odwołują się, na przykład, najczęściej te kategorie społeczne, które przegrały bądź są zagrożone przez procesy modernizacyjne (Adamski 1998a: 352, Kempny 1997: 458). Integrację z Europą jako oczywisty interes całego kraju traktują natomiast przede wszystkim osoby młodsze i lepiej wykształcone. W debatach w wymiarze ekonomicznym często porównuje się aktualną sytuację i proponowane rozwiązania w Polsce do sytuacji i rozwiązań stosowanych w innych krajach UE. Porównania te dokonywane są w różnych celach, zwykle dość wybiórczo i instrumentalnie. Czasami pełnią funkcję informacyjną, będąc neutralnym punktem odniesienia. Najczęściej zaś odgrywają rolę wzoru czy dobrego przykładu, stanowiąc w ten sposób przyczynek do imitacyjnej modernizacji Polski. W dyskusjach o sytuacji demograficznej w Polsce przywołuje się, na przykład, rozwiązania polityki prorodzinnej zastosowane w Szwecji czy we Francji. Niekiedy odniesienia do Europy mają być argumentem przekonującym do proponowanych przez jednych,akontestowanych przez innych reform. Na przykład w sporach o kształt reformy systemu emerytalnego i rentowego (np. emerytur pomostowych) przywołuje się liczbę pracujących w poszczególnych grupach wiekowych w różnych krajach, liczbę rencistów, wiek przechodzenia na emeryturę czy liczbę godzin pracy nauczycieli i przedstawicieli innych zawodów. Debata nad naturą europejskiego ładu gospodarczego nabrała ostatnio dodatkowego znaczenia w obliczu kryzysu finansowego i ekonomicznego oraz stosowanych i proponowanych zabiegów naprawczych. Pojawił się tu na nowo podstawowy problem polityki gospodarczej UE i relacji między jej bogatszymi i biedniejszymi członkami: ile wolnej konkurencji, a ile interwencjonizmu i specjalnych ułatwień, i dla kogo. Polska oraz inni nowi członkowie Unii chcą, z jednej strony, równego traktowania (stąd zabiegi o przyspieszenie otwarcia rynków pracy czy też walka o dyrektywę usługową), z drugiej zaś wiedzą, że skoro partnerem słabszym, to całkowicie wolna konkurencja może być w niektórych dziedzinach zagrożeniem. Stąd też zabieganie o rozmaite okresy przejściowe, o selektywny protekcjonizm wobec nowych członków, czego ostatnim wyrazem jest walka o przyznanie im specjalnych uprawnień i wolniejszego ograniczenia emisji dwutlenku węgla w ramach ogólnoeuropejskiego pakietu klimatycznego. Okazuje się jednak, że w obliczu kryzysu Europa odchodzi od czystych mechanizmów wolnorynkowych i stosuje interwencjonizm,

34 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 33 który jest bardziej interwencjonizmem poszczególnych bogatszych państw niż interwencjonizmem ogólnoeuropejskim, gdy tymczasem na taki poziom interwencjonizmu państwa polskiego po prostu nie stać. Związana jest z tym kwestia zakresu dozwolonej pomocy publicznej, którą można jak się okazuje przyznawać bankom, ale np. już nie stoczniom. Wiąże się to z kolejną istotną kwestią dotyczącą rodzaju i skali nacisków zewnętrznych, które polskie społeczeństwo i różne jego grupy są skłonne zaakceptować. Niektóre z tych nacisków traktuje się pozytywnie, przeciwko innym się ciszej lub głośniej protestuje. Wynikające z członkostwa w UE decyzje Brukseli wykorzystywane są na kilka odmiennych sposobów w politycznym dyskursie krajowym. Służą one jako pozytywne uzasadnienie i wzmocnienie decyzji wewnętrznych; jako wzór do naśladowania; jako porównawczy punkt odniesienia inni robią to samo, co my ; jako wyższa konieczność, czyli nacisk zewnętrzny, któremu trzeba się podporządkować. Stanowią też alibi w podejmowaniu decyzji trudnych i niepopularnych albo niepodejmowania decyzji oczekiwanych nie możemy obniżyć podatku VAT, bo nie zgadza się na to UE ; jako chłopiec do bicia to nie my, to Bruksela ; jako straszak nie można tego zrobić, bo zapłacimy kary albo nie dostaniemy subwencji ; jako wyjaśnienie zaniechań i wyrzeczenia się odpowiedzialności nie podejmujemy decyzji, bo musi to zrobić Komisja. Argumenty te używane są zarówno przez aktualnie rządzących, jak i przez krytykującą ich z różnych często zresztą stron opozycję. Rzecz w tym, że czasami odzwierciedlają one rzeczywistą sytuację, a czasami są mniejszą lub większą manipulacją, a najczęściej pierwsze jest niezwykle trudno odróżnić od drugiego. Niezależnie od wszystkich zawirowań wydaje się, że w dyskursie europejskim w Polsce waga wymiaru ekonomicznego rośnie. W naszym codziennym życiu w Unii Europejskiej kwestie pragmatyczne, gospodarcze i socjalne stają się obiektywnie coraz ważniejsze, mają coraz więcej namacalnych konsekwencji, rodzą najwięcej szczegółowych problemów i konfliktów. Owe konflikty dotyczą namacalnych interesów bardziej niż aksjologicznych wartości, są więc konfliktami realistycznymi w sensie Lewisa Cosera (2006: 481), czyli takimi, przy których można zdefiniować przeciwstawne cele obu stron i możliwości osiągnięcia pożądanych rozwiązań, a nie takimi, które służą jedynie rozładowaniu napięcia i wyrażeniu niechęci do przeciwnika. Fakt ten rzutuje także w coraz większym chyba stopniu na kształt publicznego dyskursu poświęconego ekonomicznym aspektom uczestnictwa Polski w UE. 8. Dyskurs europejski a spór o pozycję państwa narodowego Debata na temat roli państwa narodowego nie dotyczy jedynie stosunku Polski i UE, ale odnosi się do dokonujących się współcześnie przekształceń

35 34 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ funkcjonowania państwa narodowego. W wyniku transformacji politycznej oraz postępującej globalizacji militarnej, ekonomicznej, kulturowej i informacyjnej zmienia się pozycja państwa jako podmiotu władzy, kontroli, opieki i organizacji życia społecznego. Owe zmiany pozycji państwa są wypadkową dość różnych tendencji rezultatem zarówno świadomych i przemyślanych działań, jak i nie w pełni kontrolowanych procesów. Natura tych zmian stanowi współcześnie przedmiot ożywionej dyskusji. Z jednej strony mówi się o osłabieniu roli państwa, gdyż stopniowo traci ono możliwości odcięcia obywateli od wpływów zewnętrznych (i ochrony przez nimi) nie tylko w sferze gospodarczej czy militarnej, ale iwsferze informacji i kultury. Działania państwa narodowego zależą od funkcjonowania złożonych układów ponadnarodowych, regionalnych i lokalnych, nakładając się wzajemnie. Z drugiej strony właśnie owe zmiany globalne wymagają działań dostosowawczych na poziomie poszczególnych państw narodowych, co wymaga państwa aktywnego, będącego jak wskazuje np. Alberto Martinelli (2003: 303) czynnikiem i katalizatorem rozwoju (developmental or catalytic state). W sytuacji Polski kwestia funkcjonowania państwa jest o tyle złożona, że po wyjściu z narzuconej siłą pozycji prowincji imperium nastąpiło najpierw odzyskanie pełnej suwerenności, a następnie dobrowolne, będące wynikiem suwerennej demokratycznej decyzji, ograniczenie tej suwerenności przez wstąpienie do Unii Europejskiej. Ten fakt jest w pełni akceptowany przez euroentuzjastów, a zawzięcie krytykowany przez przeciwników Unii, przy czym obie strony powołują się oczywiście na interes narodowy. Pozycję środkową, typu tak, ale... dobrze pokazuje wypowiedź Lecha Kaczyńskiego: Polska, w której chciałbym żyć, to kraj skutecznie broniący swoich interesów narodowych. Osiągnęliśmy już główne cele strategiczne: weszliśmy do NATO i Unii Europejskiej. Potem jednak pojawiły się kłopoty, których wcześniej nie byliśmy w stanie przewidzieć. ( ) mamy Unię Europejską, w której postulaty unifikacyjne są tak daleko posunięte, że w istocie kładą kres istnieniu państwa narodowego, choć pozostawiają narodową administrację (Rzeczpospolita, ). Dyskusja o roli państwa dotyczy także wzrostu znaczenia nowych subnarodowych typów zróżnicowań, grup i ruchów społecznych. Rośnie też znaczenie regionów i jednocześnie zróżnicowanie między regionami. Coraz wyraźniej zaznaczają swą obecność mniejszościowe grupy religijne i etniczne. Podstawowy wewnętrzny wymiar sporu dotyczy jednak opozycji między centralizmem i decentralizacją, odnosząc się w szczególności do możliwego i pożądanego zakresu kontroli demokratycznego państwa nad życiem jego obywateli. Wyraża się to, na przykład, w pytaniu, czy zagrożenie korupcją usprawiedliwia ograniczenie wolności jednostek, albo do jakiego stopnia państwo powinno kontrolować treści przekazywane w mediach publicznych. Spór ten

36 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 35 ma oczywiście aspekt europejski, wiążąc się z pytaniem, czy i w jaki sposób państwo może i powinno oddziaływać na relację między obywatelami polskimi a Unią, wspierając wpływy zewnętrzne, które uznaje za pożądane, istarając się zapobiegać wpływom niepożądanym. 9. Zakończenie. Stare i nowe wątki w dyskursie o Europie W polskim dyskursie o Europie następują widoczne przemiany. Dla olbrzymiej i ciągle rosnącej większości społeczeństwa przynależność Polski nie tylko do Europy jako historycznie ukształtowanej wspólnoty, ale i do Unii Europejskiej jako instytucji jest naturalna i oczywista. Wejście Polski do UE traktowane jest jako naturalne zwieńczenie transformacji systemowej, jako konieczne dopełnienie procesu, który rozpoczął się w 1989 r. Fakt ten kwestionują jedynie nieliczni Polacy i odwołujące się do nich niewielkie ugrupowania polityczne zajmujące dwa skrajne stanowiska: śladowe środowisko skrajnie lewicowe i nieco większe reprezentujące ideologiczną prawicę. Całkowite odrzucenie polskiego członkostwa w UE jest więc dzisiaj hasłem partii zabiegających o niewielki, mniejszościowy i stale zmniejszający się elektorat. To, co jest przedmiotem publicznej debaty, to kwestia, na jakich zasadach ma funkcjonować współpraca Polski z Unią, a zwłaszcza to, jak w ramach Unii zapewnić realizację polskich interesów narodowych i zachowanie oraz wzbogacenie polskiej tożsamości narodowej. Polacy są w pełni świadomi, że podstawowa historyczna decyzja została już podjęta i że jest w zasadzie (poza trudno wyobrażalnym dzisiaj kataklizmem globalnym) nieodwracalna. Obecnie nie trzeba podejmować już wielkich decyzji czy dramatycznych wyborów. Środowiska antyunijne mogą najwyżej pomstować na historyczną narodową pomyłkę, ale i to staje się coraz trudniejsze i politycznie coraz mniej efektywne ze względu na fakt, że członkostwo Polski w UE przyniosło zdecydowanie więcej korzyści niż strat, ito wszystkim właściwie grupom społecznym. Powoli umacnia się przekonanie o naturalności polskiego członkostwa w UE. Polska czuje się coraz wyraźniej pełnoprawnym członkiem Wspólnoty, który nie musi tego ani sobie, ani europejskim partnerom udowadniać. Można powiedzieć, że Polska przestaje być i w swoim, iwcudzym odczuciu unijnym żółtodziobem czy europejskim nuworyszem (nouveau riche). Staje się krajem jak każdy inny kraj członkowski, szukając, tak jak inne kraje, złotego środka między realizacją interesów narodowych i korzyściami wynikającymi ze współpracy europejskiej. Stosunek Polaków do UE staje się bardziej konkretny. Wobec Europy w coraz mniejszym już stopniu odczuwamy strach i wstyd, coraz ważniejsze staje się natomiast pragmatyczne załatwianie spraw i rozwiązywanie realistycz-

37 36 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ nych konfliktów. Odbija się to wyraźnie w publicznym dyskursie, w którym coraz rzadziej przywoływane są fundamentalne wartości oraz moralne i godnościowe argumenty, a coraz częściej pojawiają się interesy i argumenty pragmatyczne. Następuje pragmatyzacja i konkretyzacja głównego nurtu dyskursu o Europie. Przedmiotem dyskusji stają się też coraz częściej najbardziej skuteczne metody realizacji narodowych interesów, w tym na przykład strategie negocjacyjne umiejętnie wykorzystujące dostępne mechanizmy instytucjonalne (najnowszym przykładem są pochwały dla polskich negocjatorów pakietu klimatycznego). Dyskusja o Europie staje się więc mniej zasadnicza, a bardziej codzienna i praktyczna. W dyskursie publicznym pojawiają się też świadczące o coraz większym poczuciu pewności siebie w roli członka UE elementy ironii, autoironii i humoru. Rycerze krzyżaccy uosobienie tradycyjnego wroga funkcjonują w reklamie kleju, a przedstawiany jako zagrożenie polski hydraulik jest bohaterem w turystycznej kampanii promocyjnej. Nasilenie codziennych kontaktów umacnia przekonanie, że Europa to nie tylko, a nawet nie przede wszystkim Bruksela, że członkostwo w Unii umożliwia współpracę w wielu dziedzinach życia i z wieloma różnymi środowiskami, że rozwija różnorodne kontakty międzyludzkie. Dzięki doświadczeniom z pobytu w innych krajach europejskich i z kontaktów z ich mieszkańcami szybko rośnie też wiedza o kontynencie. Polski dyskurs o Europie nie jest już i nie może być dyskusją in abstracto, trudniej używać w nim argumentów wyraźnie nieprzystających do rzeczywistości, odwoływać się do stereotypów, łudzić nierealistycznymi obietnicami czy, wręcz przeciwnie, podsycać nieracjonalne obawy. Dyskurs ten świadczy, że uświadamiamy sobie coraz wyraźniej, że w Europie są rzeczy i lepsze,igorsze, że zauważamy i konkretne szanse,ikonkretne zagrożenia. Dzięki własnym kontaktom oraz rozmaitym przekazom medialnym dostrzegamy i podobieństwa, iróżnice między Polską a innymi europejskimi krajami, a także między poszczególnymi krajami kontynentu. Różnice nie są już traktowane jako zagrożenie, stają się raczej interesującą i przyciągającą różnorodnością. Coraz popularniejsze stają się rozmaite audycje radiowe i telewizyjne oraz artykuły prasowe poświęcone narodowej specyfice kuchni narodowej, strojom narodowym czy sportom narodowym (takie jak Europa da się lubić czy Po prostu gotuj ). Europa staje się więc bliższa, bardziej codzienna. W polskim politycznym dyskursie o Europie wciąż dominuje instrumentalne, podporządkowane polityce wewnętrznej traktowanie kwestii europejskich. Wydaje się jednak, że obok wykazywania, jakie ugrupowanie najlepiej zabiega o interes narodowy czy interesy grupowe, coraz silniej przebija się także świadomość, że także Unia Europejska jako całość ma wspólne interesy, a współpraca europejska jest grą o sumie większej niż zero, w której wszyscy partnerzy mogą jednocześnie skorzystać.

38 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 37 Wielu Polaków ma poczucie, że podstawowe, historyczne wydarzenia już się dokonały Polska jest nie tylko niepodległa, ale stała się członkiem NATO i Unii Europejskiej, o czym jeszcze niedawno trudno było nawet marzyć. Osiągnięto zatem wielkie narodowe cele, akceptowane przez znakomitą większość społeczeństwa. Obecnie debatuje się o celach bardziej szczegółowych, pragmatycznych, codziennych i przyziemnych. Sukcesywne realizowanie tych cząstkowych celów, możliwe w znacznej części dzięki członkostwu Polski w Unii Europejskiej, składa się jednak na wielką cywilizacyjną przemianę kraju; przemianę, która jest równie fascynująca i równie historycznie doniosła. Bibliografia Adamski W., Interes. Hasło w Encyklopedii socjologii, Warszawa 1998, Oficyna Naukowa Adamski W., Interes narodowy i resentymenty etniczne w procesie zmiany systemowej i integracji europejskiej, w: Adamski W., Rychard A. (red.), Polacy 95. Aktorzy i klienci transformacji, Warszawa 1998, IFiS PAN Coser L., Społeczne funkcje konfliktu, w: Jasińska-Kania A., Nijakowski L., Szacki J., Ziółkowski M. (red.), Współczesne teorie socjologiczne, Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe Scholar Dijk van T. (red.), Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa 2001, PWN Figiel A., Podziały społeczno-polityczne. Analiza wybranych wątków polskiego dyskursu polityki w latach , maszynopis rozprawy doktorskiej, UAM Poznań 2008 Goldman K., Change and stability in Foreign Policy, New York 1988 Grabowska M., Podział postkomunistyczny. Społeczne podstawy polityki po 1989 roku, Warszawa 2004, Wydawnictwo Naukowe Scholar Horolets A., Obrazy Europy w polskim dyskursie publicznym, Kraków 2006, Universitas Jabłoński A., Teorie zmiany i rozwoju politycznego w XX wieku, w: Demokratyzacja w III Rzeczypospolitej, Antoszewski A. (red.), Wrocław 2002, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Kempny M., Patriotyzm wspólnoty narodowej i obywatelstwo a tresci demokracji w świadomosci zbiorowej Polaków, w: Elementy Nowego Ładu, Domański H., Rychard A. (red.), Warszawa 1997, IFiS PAN Lipset S., Rokkan S., Cleavage Systems, and Voter Alingments: An Introduction, w: Lipset S., Rokkan S. (red.), Party Systems and Voter Alingments: Cross- -National Perspectives, New York 1967, The Free Press

39 38 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ Łotman J., O semiotyce pojęć wstyd i strach w mechanizmach kultury, w: Janus E., Mayenowa R. (red.), Semiotyka kultury, Warszawa 1977, PIW Martinelli A., Markets, Governments, Communities and Global Governance, International Sociology 18,2/2003 Nowak S., System wartości społeczeństwa polskiego, Studia Socjologiczne, 4/1979 Potter J., Representing Reality: Discourse, Rhetoric and Social Construction, Thousand Oaks, London 1996, SAGE Putnam R., Diplomacy and Domestic Politrics: the Logic of Two-Level Games, International Organization 42, 3 Radaelii C. (2000) Wither Europeanization? Concept Stretching and Substantive Change, referat na 50 konferencję PSA-UK, London 1988 Skotnicka-Illasiewicz E., Wesołowski W., Europa społeczeństw obywatelskich i Europa wspólnot narodowych, Kultura i Społeczeństwo, nr 2/1995 Szczepański M., Teorie zmian społecznych, Katowice 1990 Ziółkowski M., Interesy i wartości społeczeństwa polskiego, Poznań 2000, Humaniora

40 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 39 Rozdział 2 DYNAMIKA ZMIAN ŚWIADOMOŚCI SPOŁECZNEJ W MIJAJĄCYM PIĘCIOLECIU CZŁONKOSTWA Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, UKIE R. 2, część 1. Społeczna akceptacja członkostwa Polski w Unii Europejskiej 1 W ocenach społecznych bilans blisko pięcioletniego członkostwa Polski w Unii Europejskiej jest zdecydowanie bardziej korzystny niż przewidywano w okresie zarówno poprzedzającym referendum w 2003 r., jak i datę formalnego uzyskania członkostwa w maju 2004 r. Wyniki licznych badań polskich oraz realizowanych na próbach międzynarodowych dają podstawę do sformułowania tezy mówiącej o tym, że upowszechnione w 2008 r. w polskiej opinii społecznej przekonanie o korzystnych następstwach akcesji świadczy o szczególnych zdolnościach adaptacyjnych społeczeństwa polskiego i wykorzystaniu zmiany, jaką stworzyły wynegocjowane i wprowadzone w życie warunki członkostwa. Jesienią 2008 r., kiedy w społecznej świadomości umacnia się poczucie sukcesu wyniesionego z mijających lat funkcjonowania naszego kraju w ramach Unii, zaciera się pamięć o obawach i niepokojach, które towarzyszyły Polakom zarówno w czasie trudnych negocjacji, jak i bezpośrednio przed referendum czy datą wejścia do Unii 2. W półroczu poprzedzającym referendum akceptacja członkostwa wahała się spadała nawet poniżej progu 50%, podczas gdy w tym samym czasie odsetki przeciwników przekraczały 30% 3. W referendum akcesyjnym wzięło udział zaledwie 58,85% uprawnionych do głosowania; wśród nich ostatecznie poparło Unię 77,45%, ale akceptacja członkostwa wśród ogółu Polaków była w tym czasie znacznie niższa, bo deklarowana zaledwie przez co drugiego z badanych (55%) 4. Jednakże kluczowym problemem w osiągnięciu pożądanego wyniku referendum i tym samym uzyskania członkostwa były nie obawy o proporcje między 1 W analizach wykorzystano dane uzyskane między 1 maja 2004 r. a 15 grudnia 2008 r. 2 W badaniu przeprowadzonym w sierpniu 2004 r., w dwa miesiące po uzyskaniu członkostwa, 65% Polaków zadeklarowało, że przyjęło członkostwo w Unii z nadzieją, ale 51% z obawą. Pierwsze oceny skutków członkostwa Polski w Unii Europejskiej, CBOS, BS/142/ Załamanie się optymizmu w myśleniu o efektach integracji z Unią Europejską, CBOS, BS/44/ Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, Przygotowanie do referendum i społeczna ocena następstw członkostwa, w: Społeczny bilans korzyści i kosztów członkostwa Polski w Unii Europejskiej badania i ekspertyzy, czerwiec 2002 czerwiec 2004, UKIE/DAiS, 2004 r.

41 40 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ zwolennikami a przeciwnikami akcesji, ale o frekwencję wyborczą, która zgodnie z art. 125 ust. 3 Konstytucji RP stawiała wymóg ponad 50-procentowego udziału uprawnionych do głosowania. Pamiętano, że frekwencja w wyborach i referendach przeprowadzanych po 1989 r. nie przekraczała takiego progu. Nadzieję mogły budzić mobilizujące Polaków wyniki referendów w krajach aspirujących do członkostwa równocześnie z Polską, w których w większości przekraczano wcześniejsze deklaracje frekwencji (Malta, Litwa) bądź oscylowały one wokół progu 50% (Słowenia, Węgry, Słowacja, Czechy). Jak stwierdzono wyżej, ostateczny wynik referendum akcesyjnego w Polsce spełnił kryteria wiążącego charakteru dzięki ogromnej mobilizacji różnorodnych kampanii informacyjnych podjętych przez agendy rządowe, samorządowe, media czy organizacje społeczne 5. Wynik uzyskany w referendum upoważniał prezydenta RP do ratyfikacji traktatu akcesyjnego. W latach bezpośrednio poprzedzających datę integracji, mimo powolnego wzrostu liczby zwolenników i spadku odsetka przeciwników akcesji, charakterystyki społeczne tych grup istotnie się nie zmieniły: wśród zdeklarowanych zwolenników nadal przeważali ludzie wstępujący w dorosłe życie (24-35 lat), wykształceni, lepiej sytuowani i mieszkający w dużych ośrodkach miejskich, natomiast wśród zdeklarowanych przeciwników osoby starsze, renciści, mieszkańcy wschodnich regionów Polski i rolnicy. Jak podkreśla Jerzy Głuszyński 6 jednym z najtrudniejszych problemów na drodze Polski do Unii Europejskiej było przekonanie mieszkańców wsi (w tym szczególnie rolników) do głosowania na TAK w referendum akcesyjnym. Istniały uzasadnione obawy, że (w sytuacji znaczącego udziału mieszkańców wsi i rolników w populacji Polaków) ich nieukrywany sceptycyzm wobec integracji może ewentualnie przesądzić o fiasku referendum, co oddalałoby wejście Polski do Unii Europejskiej co najmniej na kilka lat. W analizach bezpośrednio poprzedzających akcesję różnice odsetek akceptujących członkostwo między środowiskami o zróżnicowanych charakterystykach społecznych dają świadectwo podziałów co do czekającej Polaków zmiany. Między najmłodszymi (86%) a najstarszymi (65%) grupami respondentów wynosiły one 21 punktów procentowych, między studentami (88%) a emerytami (68%) 20 punktów, między przedsiębiorcami (65%) a rolnikami (30%) 35, a między mieszkańcami wsi (60%) a rolnikami (30%) 30 punktów procentowych. Te zróżnicowane i dalece niestabilne nastawienia Polaków wobec akcesji w przypadku niepowodzeń mogły się łatwo obrócić w społeczne zniechęcenie wobec podjętej decyzji, niepożądane i dla biegu spraw w kraju,i dla stabilności stosunków wewnątrz Unii 7. Wątpliwości analityków społecznych formułowane w drodze 5 Elżbieta Skotnicka, Przygotowanie do referendum, op. cit. 6 Jerzy Głuszyński, Wybrane elementy samoświadomości mieszkańców wsi i rolników w perspektywie pięciu lat członkostwa, por. roz. 2, część 2 niniejszej publikacji. 7 Przykładem niepowodzeń adaptacyjnych, owocujących zniechęceniem wobec Unii, jest obecna sytuacja na Węgrzech.

42 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 41 do akcesji i w momencie jej osiągnięcia dotyczyły skali kosztów tej kolejnej zmiany 8, których zakres był trudny do przewidzenia. Pamiętano, że negocjacyjne procedury dotyczyły całych segmentów prawodawstwa społecznego czy gospodarczego, zawartych w trzydziestu zróżnicowanych obszarach,wktórych nie uwzględniano (bo nie sposób było uwzględniać) nierównych zdolności adaptacyjnych jednostek i grup 9. Wyniki badań opinii społecznej wskazywały, że godziliśmy się na członkostwo bardziej pod ciśnieniem historii i biegu spraw w Europie niż ze świadomego wyboru izprzekonaniem, że jeśli wybór nasz okaże się słuszny, to jego owoce zbiorą dopiero w odległej przyszłości nasze dzieci i wnuki 10, 11. Obawy te nieobce były również politykom wdrażającym ten proces. Część z nich również przewidywała, że mogą wystąpić liczne niepożądane zjawiska społeczne. Nierówności ukształtowane w systemie gospodarki socjalistycznej, pogłębione w procesie transformacji po 1989 r., stwarzały niebezpieczeństwo dalszego rozwarstwienia i marginalizacji środowisk nieprzygotowanych do sprostania wymogom adaptacyjnym, jakie stwarzały warunki członkostwa. Przekroczenie barier społecznej akceptacji nadmiernego rozwarstwienia niosło niebezpieczeństwo destabilizacji społecznej w kraju 12, 13, 14. Już jesienią 2004 r. 15 przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zostało uznane przez Polaków za największy sukces III Rzeczypospolitej. Wyniki badania uzyskane w styczniu 2005 r. wskazywały, że pozytywne przekonania opinii społecznej dotyczące słuszności i doniosłości tej decyzji umacniały się i były coraz bardziej powszechne 16. W relatywnie krótkim czasie niespełna roku 17 obniżyły się odsetki Polaków wyrażających obawy (z 51% do 28%) co do następstw członkostwa, aznacząco wzrosło zadowolenie (z 11% do 25%) z funkcjonowania naszego kraju w ramach Unii. 8 Mirosława Marody, Sławomir Mandel, Komunikacja społeczna. Postrzeganie kosztów i korzyści przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, w: Korzyści i koszty członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Raport z badań, Centrum Europejskie Natolin, Warszawa Wystarczy porównać sektory przemysłu wydobywczego, przemysłu ciężkiego, edukacji, służby zdrowia czy rolnictwa i ich zróżnicowaną strukturę własnościową. 10 Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, w: Korzyści i koszty członkostwa Polski w Unii Europejskiej, praca zb. pod redakcją Elżbiety Skotnickiej-Illasiewicz. 11 Mirosława Marody, Sławomir Mandel, op. cit. 12 Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, Powrót czy droga w nieznane dylematy europejskiej tożsamości Polaków, Instytut Europejski UW, Warszawa Witold Orłowski, Pierwszy rok członkostwa Polski w Unii Europejskiej perspektywa makroekonomiczna, w: Polska w Unii Europejskiej doświadczenia pierwszego roku członkostwa, UKIE, Warszawa Walenty Poczta, Łukasz Hardt, Skutki integracji Polski w Unii Europejskiej dla rolnictwa i obszarów wiejskich, w: Polska w Unii Europejskiej doświadczenia pierwszego roku członkostwa, UKIE, Warszawa Społeczne poparcie dla członkostwa Polski w Unii Europejskiej, SMG/KRC dla UKIE, listopad Elżbieta Skotnicka-Illasiewicz, Koszty i korzyści członkostwa Polski w Unii Europejskiej, w: Polska w Unii Europejskiej doświadczenia pierwszego roku członkostwa, UKIE, Warszawa Ibidem.

43 42 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ W lutym 2005 r. 18 akceptacja integracji z Unią wśród ogółu badanych sięgała już 80 punktów procentowych. Odnotowano wówczas najwyższy od momentu rozpoczęcia pomiarów nastawień społecznych wobec Unii (od 1992 r.) poziom poparcia członkostwa wśród rolników (72%), podczas gdy rok wcześniej, w styczniu minionego roku, oscylował on zaledwie wokół 20% 19. Kalkulacje zdolności adaptacyjnych społeczeństwa polskiego, mimo wskazywanych wyżej obaw, zostały właściwie ocenione. Bezpośrednio po 1 maja odnotowano nieznaczne osłabienie akceptacji, co interpretowano jako symptom opisywanego w innych krajach szoku poakcesyjnego, objawiającego się poczuciem dezorientacji wynikającej z konfrontacji nadmiernie rozbudzonych oczekiwań, korzyści bądź obaw z następstwami wiązanymi z akcesją. Najaktywniejsze grupy społeczne, nastawione na zdecydowaną poprawę w działalności gospodarczej czy możliwości podejmowania pracy w kraju i poza krajem, znalazły się w sytuacji rozpoznawania i adaptacji do nowych warunków, często odbiegających od wcześniejszych wyobrażeń. Odmiennie reagowały grupy najmniej aktywne zawodowo, a nastawione na niepożądane następstwa: po dacie wyznaczającej początek członkostwa doznawały nieoczekiwanego zaskoczenia brakiem negatywnej zmiany. W obu tych skrajnie wyróżnionych grupach niezgodność nowej sytuacji ze wcześniejszymi oczekiwaniami wywoływała niepewność i dezorientację, zmuszając do adaptacyjnych wysiłków. Szczęśliwie czas przystosowania, następujący bezpośrednio po uzyskaniu członkostwa, trwał nadspodziewanie krótko, znacznie krócej niż w takich krajach jak Austria czy Szwecja. W tym początkowym okresie rozpoznawania Unii krystalizowały się wyobrażenia opinii społecznej o głównych beneficjentach akcesji. Na najkorzystniejszych stopniach takiej skali korzyści lokowano (w kolejności wyborów) polityków, właścicieli towarowych gospodarstw rolnych, ludzi młodych, pracowników korporacji międzynarodowych, urzędników i przedstawicieli wolnych zawodów. Cztery lata później odpowiedzi na podobnie sformułowane pytanie wskazywały, że w ocenie badanych hierarchia ta istotnie się nie zmieniła. Wśród beneficjentów czterech lat akcesji najczęściej wskazywano ludzi młodych ( ,1%, %), polityków ( ,3%, %), właścicieli gospodarstw rolnych produkujących na rynek ( ,9%, %). Również bezrobotni w tych opiniach znacząco zyskali w sytuacji wzrostu zapotrzebowania na pracowników ( ,3%, ,3%), co przypisywano poprawie gospodarki coraz sprawniej rozwijającej się w ramach Unii. Gospodarka polska, w dominującej części uwolniona od nadzoru państwa, okazała się dostatecznie dobrze przygotowana do wykorzystania nowych warunków wynegocjowanych w traktacie akcesyjnym. Okazała się zdolna do funkcjonowania 18 Rok 2005, Nadzieje i obawy, CBOS, BS/31/ Niewątpliwie znacząco na taką zmianę wpłynęło uruchomienie mechanizmów dofinansowania polskiego rolnictwa, w tym przede wszystkim zrealizowanie dopłat bezpośrednich.

44 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 43 w konkurencyjnym obszarze wolnego rynku i, w ocenie większości obywateli, przygotowana do absorbowania funduszy napływających z Unii. Samorządy szybko dostrzegły szanse przyspieszenia lokalnego rozwoju, przy zasilaniu płynącym z programów unijnej polityki regionalnej. Po uzyskaniu członkostwa nastąpiła ekspansja eksportowa polskich firm, pobudzająca rozwój gospodarczy w kraju 20, co pozwoliło już w kolejnym roku na uruchomienie nakładów na inwestycje wspomagane funduszami z Unii. Wzrost inwestycji otwierał szanse na wchłanianie dramatycznych nadwyżek bezrobotnych na rynku pracy, narosłych w wyniku przemian ustrojowych w okresie poprzedzającym datę członkostwa. Uprawnienia wynikające z akcesji otwierały szanse rozładowania napięć związanych z bezrobociem przez poszerzającą się dostępność rynków pracy poza krajem. W styczniu 2008 r. wskaźniki wzrostu gospodarczego przekraczały 6 procent, a stopa bezrobocia spadła z 18,5 do 11,4 %. Dane te znalazły odbicie w nastrojach społecznych. W końcu 2007 r. zdecydowane obawy przed utratą pracy wyrażało, według CBOS 21, zaledwie 6% respondentów, podczas gdy w momencie wstępowania do Unii przekraczały one 40%. Analizy budżetu Unii wskazywały, że inicjatywy gospodarcze kraju w latach mogą liczyć na zasilenie z funduszy unijnych w wysokości 260 mld złotych 22. W czwartą rocznicę członkostwa miarą społecznego zadowolenia z poczucia osiągniętych korzyści była skala dostrzeganej pozytywnej zmiany w gospodarce kraju, w funkcjonowaniu przedsiębiorstw prywatnych, indywidualnych gospodarstw rolnych czy sytuacji w zakładach pracy respondentów. Źródło: Badania DA/UKIE: SMG-KRC/, Pentor, CBOS, GfK. 20 Dane GUS nt. eksportu z 29 lutego 2008 r. Informacja podana na zebraniu Zespołu Konsultacyjnego ds. Badań Społecznych przez rzecznika GUS. 21 Optymistyczne nastroje społeczne po wyborach parlamentarnych, CBOS, BS/ , listopad W tę kwotę nie są włączone dopłaty dla rolników.

45 44 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ Mijające pięć lat obecności Polski w Unii Europejskiej w zdecydowanej większości tego okresu (do jesieni 2008 r.) przebiegało w warunkach korzystnego otoczenia politycznego i gospodarczego. Trudno dziś, w grudniu 2008 r., przewidywać, jak narastające skutki kryzysu ekonomicznego, obejmujące również gospodarkę polską, wpłyną na kształtowanie się ocen członkostwa w najbliższej przyszłości. W czasie świętowania czwartej rocznicy, w czerwcu 2008 r., oceny teraźniejszości i przewidywania przyszłości 23 dawały podstawy do zdefiniowania Polaków jako najbardziej optymistycznie nastawionej grupy obywateli Unii. W ocenie autorów opublikowanego jesienią 2008 r. raportu 24 Polacy, mimo osłabienia pozytywnych nastrojów i świadomości zbliżającego się kryzysu, utrzymali tę pozycję wśród obywateli europejskich. Odnotowany w ostatnich miesiącach 2008 r. wzrost sceptycyzmu, będącego następstwem pogarszającej się sytuacji gospodarczej również w Polsce, nie zmienił faktu, że Polacy nadal należą do grupy obywateli unijnych w zdecydowanej większości opowiadających się za członkostwem, a powszechność takich ocen lokuje ich pod tym względem na jednej z najwyższych pozycji wśród mieszkańców Unii (UE-27 53%, PL 65%) 25. W badaniach polskich oceny pozytywne są jeszcze wyższe i do grudnia 2008 r. oscylowały między 70 a 80 punktów procentowych 26. Źródło: Badania DA/UKIE: SMG-KRC/, Pentor, CBOS, GfK. 23 Standard Eurobarometer 68, Fieldwork March May 2008, Publication: June Standard Eurobarometer 70, op. cit. 25 Standard Eurobarometer 70, Fieldwork , Publication, Elżbeta Skotnicka-Illasiewicz, Społeczna akceptacja członkostwa Polski w Unii Europejskiej, w: Monitor Europejski, nr 56, Warszawa 2008, wrzesień październik, ponadto:

46 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 45 Doświadczenia lat członkostwa, w których przebiega życie Polaków, sprzyjają wygaszaniu emocjonalnego stosunku do Unii, budowanego do niedawna na nie zweryfikowanych wyobrażeniach towarzyszących nam przed akcesją. Pogłębiająca się zdolność rzeczywistej kalkulacji korzyści i kosztów, rosnąca identyfikacja z europejskim otoczeniem przyczyniają się do upowszechniania coraz bardziej zracjonalizowanych ocen i opinii, słabo podlegających presji bieżących wydarzeń. Okoliczności te sprzyjają trwałości nastawień wobec Unii. Analizy wykorzystujące dane z badań mijającego pięciolecia, w których podejmowano problematykę społecznej percepcji zróżnicowanych czynników wpływających na akceptację polskiego członkostwa w Unii, wskazują, jak dalece zawężają się zarówno odsetki osób bezkrytycznie akceptujących, jak i bezrefleksyjnie negujących przebieg i realizację tego procesu. Członkostwo w czasie kryzysu: upowszechniające się poczucie sukcesu wyniesione z doświadczeń pierwszych lat członkostwa znacząco wzmocniło odporność społeczną na pojawiające się oznaki spowolnienia gospodarczego. Pierwsze sygnały docierające do Polski pojawiły się w następstwie nagłośnienia wydarzeń z połowy października 2008 r. Były związane z bankructwami największych banków w USA. Wyniki pozyskiwanych w tym czasie analiz społecznych 27 wskazywały, że polska opinia społeczna lokowała źródła tego kryzysu zdecydowanie poza krajem i tym samym ich następstwami nie obciążała administracji własnego państwa, ale zarazem nie obciążała też Unii. Wzrost niepewności ekonomicznej nie zachwiał akceptacją członkostwa. W Polsce, mimo coraz dotkliwiej odczuwanego pogarszania się sytuacji gospodarczej zarówno państwa, jak i licznych grup obywateli, nie odnotowano oznak destabilizacji nastrojów tak w ocenach sytuacji wewnętrznej, jak i w relacjach ze światem zewnętrznym, w tym z Unią. Jesienią 2008 r. analitycy CBOS oceniali, że ponad ¾ badanej próby reprezentacyjnej ma świadomość istnienia kryzysu światowego. Wśród klientów banków odsetek osób mających taką wiedzę wzrastał do 90% 28. W Polsce, w odróżnieniu od sytuacji powstałej w sąsiednich państwach członkowskich, nie odnotowano jednak znamion paniki, co przypisuje się, zjednej strony, właściwej strategii prowadzonej przez banki oraz administrację państwa, jak również społecznym przekonaniom o mocnych podstawach polskiej gospodarki dobrze zabezpieczonej warunkami członkostwa. Mimo odnotowanych wyżej niekorzystnych okoliczności, wyniki badania przeprowadzonego z udziałem reprezentantów 26 krajów świata 29 lokowały Polaków na zdecydowanie 27 Zespół Konsultacyjny ds. Badań Społecznych, wrzesień grudzień 2008, KPRM, raporty wewnętrzne. 28 W grupie posiadających zasoby w bankach dominują przedsiębiorcy i renciści, w: Postrzeganie cen i reakcje na podwyżki, CBOS BS/145/2008 I, Nastroje społeczne w październiku, CBOS BS/150/ Wpływ rosnących cen żywności i energii na życie ludzi w 26 krajach świata, BBC/Pip A/G LOBESCAN, CBOS BS/164/08.

47 46 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ korzystnej pozycji pod względem odporności na następstwa pogorszenia sytuacji gospodarczej. Nie tylko w porównaniu z obywatelami krajów Azji czy Afryki, ale również Europy, w odpowiedzi na pytanie o wpływ wzrostu cen produktów żywnościowych na życie obywateli jedynie 33% Polaków odnotowało konieczność ograniczenia swoich koszyków zakupów, podczas gdy podobne następstwa odczuło 53% Francuzów i 50% Włochów. Negatywne następstwa wzrostu cen energii elektrycznej również Włosi (61%) i Francuzi (59%) odczuli bardziej powszechnie niż Polacy (52%). W porównaniu z siedmioma krajami europejskimi biorącymi wraz z Polską udział w tym badaniu, w polskiej opinii wzrost cen żywności zdecydowanie rzadziej niż wśród pozostałych badanych wpłynął na strukturę zakupów czy ilość kupowanej żywności. To, jakie tendencje w nastrojach społecznych przeważą i czy będą wpływać na modyfikacje społecznych nastawień wobec członkostwa w najbliższej przyszłości, będzie zależało od skuteczności zastosowanych strategii zażegnania i dalej rozładowania następstw nasilającego się obecnie kryzysu.

48 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 47 R. 2, część 2. Wybrane elementy samoświadomości mieszkańców wsi i rolników w perspektywie pięciu lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej dr Jerzy Głuszyński Jednym z najtrudniejszych problemów na drodze Polski do Unii Europejskiej było przekonanie mieszkańców wsi (szczególnie rolników) do głosowania na TAK w referendum akcesyjnym. Istniały uzasadnione obawy, że (w sytuacji znaczącego udziału mieszkańców wsi i rolników w populacji Polaków) ich nieukrywany sceptycyzm wobec integracji może przesądzić o fiasku referendum, co oddalałoby wejście Polski do Unii Europejskiej co najmniej na kilka lat. Obawy wprawdzie dotyczyły nie tyle samego wyniku głosowania (wg zgodnych danych wszystkich poważnych ośrodków badawczych przez cały okres poprzedzający referendum ogólna liczba zwolenników integracji znacznie przewyższała liczbę jej przeciwników), co wymaganej dla ważności głosowania frekwencji. W tamtym zaś czasie osiągnięcie powyżej 50-proc. frekwencji wcale nie było oczywiste, szczególnie w przypadku ogólnonarodowego referendum. O tym, że nie były to obawy bezpodstawne, najlepiej świadczą generalnie słabe wyniki referendum na wsi. Wzięło w nim udział tylko niewiele ponad 50% mieszkańców wsi, podczas gdy w skali kraju frekwencja wyniosła niemal 59%. Na wsi były też najgorsze proporcje głosów: 70,7% za przystąpieniem Polski do UE i 29,3% przeciw. W miastach do 50 tys. mieszkańców proporcje te wynosiły odpowiednio 83,8 i 16,2%, natomiast w miastach powyżej 50 tys. mieszkańców odpowiednio 86,1 i 13,9% 1. Na dziesięć tygodni przed referendum, według badań Instytutu Badania Opinii i Rynku Pentor, za integracją było jedynie 27% mieszkańców wsi, przy 31% przeciwników (22% było niezdecydowanych, 20% deklarowało brak zainteresowania udziałem w referendum). Wśród rolników niekorzystna dysproporcja między deklarującymi głosowanie przeciw integracji (39%) i za integracją (28%) była jeszcze większa 2. Aby właściwie rozumieć znaczenie referendum akcesyjnego, jako czynnika przesądzającego o członkostwie Polski w UE, warto pamiętać, że głoso- 1 Zob. J. Głuszyński, Wieś po unijnym referendum. Refleksje socjologiczne, w: Dostosowanie polskiego rynku rolnego do wymogów Unii Europejskiej, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Agencja Rynku Rolnego, Warszawa Zob. J. Głuszyński, Opinie rolników i mieszkańców wsi o Agencji Rynku Rolnego, w: Biuletyn Informacyjny ARR, nr 6/2003.

49 48 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ wanie Polaków za integracją nie tylko nie miało charakteru powszechnego, ale nawet, w istocie rzeczy, nie było większościowe. Nie wszyscy przecież biorący udział w referendum głosowali za Unią i nie wszyscy przekonani do Unii wzięli udział w głosowaniu. Jeśli siłę ówczesnego społecznego poparcia dla integracji mierzyć odsetkiem aktywnych zwolenników (tzn. przekonanych do Unii i głosujących za wstąpieniem Polski do UE), to jak pokazały wyniki referendum nie stanowili oni bynajmniej większości uprawnionych do głosowania. Dopiero z nieaktywnymi zwolennikami integracji (którzy nie wzięli udziału w referendum) stanowili większość. Z kolei większość formalną (wypełniającą konstytucyjny 50-proc. próg frekwencyjny) zwolennicy integracji stanowili wraz z aktywnymi jej przeciwnikami (głosującymi w referendum przeciw) 3. Punkt startu do członkostwa w UE mieszkańców wsi (i rolników) nie był więc porywający. A wówczas i tak wydawało się, że najgorsze dopiero nastąpi. Z doświadczeń wielu krajów wcześniej przystępujących do Unii Europejskiej wynikało bowiem, że po okresie akcesyjnej mobilizacji następuje (często nawet znaczny) regres poparcia dla członkostwa. Niepewność z okresu decydowania się w wielu przypadkach przechodzi następnie w fazę rozczarowania i niechęci. W Polsce ponadto (szczególnie wśród ludności wiejskiej i jeszcze bardziej w środowisku rolników) poparcie dla Unii było w znacznym stopniu konstruowane w ostatnich tygodniach poprzedzających referendum. Trudno przecenić w tym względzie znaczenie działań prominentnych kręgów kościelnych i przede wszystkim osobistego zaangażowania papieża Jana Pawła II. Jego hasło od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej z pewnością istotnie osłabiło skuteczność antyunijnej perswazji wielu wiejskich proboszczów i niemałej liczby biskupów (czy wpływowego, szczególnie w tym środowisku, Radia Maryja). W konsekwencji skutkowało to obniżonym udziałem w referendum wiejskich przeciwników integracji (w sytuacji niepewności czy rozterek związanych ze sprzecznym przekazem swojego księdza i swojego papieża, najłatwiej było uchylić się od decydowania) i zmobilizowaniem części wiejskiego elektoratu do głosowania (mimo wszystko) za integracją. Tym zapewne można tłumaczyć odwrócenie się proporcji między sondażowymi deklaracjami sprzed referendum (dominowali przeciwnicy integracji) i rzeczywistymi wynikami referendum wśród ludności wiejskiej (ostatecznie dość wyraźnie przeważali zwolennicy). Stosunek mieszkańców wsi i rolników do integracji Polski z Unią Euro- 3 Zob. J. Głuszyński, Polacy przed wejściem do Unii Europejskiej, w: Tak dla Polski. Referendum Akcesyjne, Kancelaria Prezydenta RP, Warszawa 2004.

50 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 49 pejską nie wpisał się jednak (jak dziś już to wiemy) w możliwy przecież czy nawet dość powszechnie przewidywany scenariusz negatywny, przewidujący, że polska wieś nie tylko sama nie zyska na integracji, ale wręcz będzie hamować procesy integracyjne w skali całego kraju. Musiało to zapewne negatywnie zaskoczyć tych antyunijnych polityków, którzy zamierzali budować swoje profity polityczne na podstawie tego rodzaju prognoz (przyznajmy, dość uzasadnionych). Już przecież niższe (niż w starych krajach UE) dopłaty bezpośrednie dla rolników mogłyby wystarczyć do wywołania frustracji i sabotowania unijnej polityki rolnej. A przecież były jeszcze argumenty bardziej generalne, związane chociażby z barierami o charakterze mentalnym. Polska wieś, według tych zapowiedzi, miała na długie lata pozostać ostoją (w zależności od rodzaju poglądów autorów) konserwatyzmu lub zacofania, gdzie konserwowane będą odpowiednio dobre (np. wartości narodowe, religijne itp.), jak i złe cechy (zaściankowość, ksenofobia, niezaradność itp.). A jak ten proces adoptowania się mieszkańców wsi i rolników do członkostwa Polski w UE w rzeczywistości przebiegał? Jak jest oceniany przez jego uczestników, będących jednocześnie przedmiotem i podmiotem tego procesu? Można ubolewać, że ów proces nie jest ani specjalnie programowany (raczej sam się dokonuje, niż jest świadomie sterowany), ani tym bardziej nie jest zadowalająco monitorowany. Tylko doraźnie (wręcz od przypadku do przypadku) mierzone są reakcje świadomościowe mieszkańców wsi i rolników na zmiany, wjakich uczestniczą. A przecież ten rodzaj danych ( faktów społecznych w rozumieniu Durkheima) jest co najmniej równie ważny jak wszelkie inne rejestrowane fakty. Opinie mieszkańców wsi o nich samych (ich samoświadomość) odzwierciedlają przecież subiektywne warunki ich życia, świadczą o ich kondycji psychicznej i społecznej, obrazują skuteczność realizowanych unijnych i krajowych polityk wobec tej grupy obywateli. Wreszcie dokumentują to niebywałe zjawisko ogromnej skali (generalnie pozytywnych) zmian, jakie w tak krótkim czasie dokonały się w świadomości kilkunastu milionów ludzi, mieszkańców niezurbanizowanej części Polski. Ich skutki zaś nie są obojętne dla Polaków nie związanych bezpośrednio ze wsią i z rolnictwem. O obserwowanej rewolucji świadomościowej mieszkańców wsi wnioskować możemy m.in. na podstawie kilku badań przeprowadzonych w latach przez Instytut Pentor na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej i wybranych agencji z otoczenia tego resortu. Pierwsze badanie (na zlecenie Agencji Rynku Rolnego) miało miejsce w marcu i kwietniu 2003 r., czyli jeszcze w okresie przedakcesyjnym (a nawet przed przesądzającym o akcesji referendum). Wyniki tego badania mogą być więc traktowane jako podstawa porównań z wynikami badań już z okresu członko-

51 50 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ stwa. Mimo że poszczególne badania miały różnych zleceniodawców (co skutkowało m.in. różnymi szczegółowymi oczekiwaniami), realizowane były nie zawsze w tych samych terminach (np. w ogóle nie udało się zrealizować badania w roku 2008 z przyczyn czysto proceduralnych), to dzięki jednolitości doboru respondentów 4 i powtarzalności niektórych bloków pytań wyniki poszczególnych badań stanowią dość dobry zapis dynamiki zmian świadomości mieszkańców wsi i rolników w odniesieniu do wybranych aspektów rzeczywistości. W niniejszym tekście skoncentrujemy się na takich zagadnieniach, jak: stosunek mieszkańców wsi do członkostwa Polski w Unii Europejskiej, satysfakcja z zamieszkiwania na wsi, przygotowanie do zmieniającej się rzeczywistości oraz postrzeganie perspektyw dla wsi. Stosunek do członkostwa Polski w Unii Europejskiej Członkostwo Polski w Unii Europejskiej wywołuje (co oczywiste) różne skutki, w tym emocjonalne. Na pytanie: Polska jest już w Unii Europejskiej. Proszę powiedzieć, jakie uczucia Panu/i towarzyszą, gdy Pan/i o tym myśli?, największą liczbę wskazań (zarówno w całej populacji wiejskiej, jak i wśród rolników) na początku członkostwa uzyskiwało uczucie niepewności (której doświadczała ponad połowa badanych), a po kilku latach zostało ono zdystansowane przez uczucie nadziei (56% wskazań rolników i 55% mieszkańców wsi). Poczucie niepewności co do naszego członkostwa w UE w 2007 r. deklarowało już tylko 26% mieszkańców wsi i 30% rolników. Rosły też z upływem lat wskazania innych pozytywnych uczuć (radość, duma) i spadały wskazania uczuć negatywnych (rozczarowanie, obojętność, strach, złość, wstyd). Unia Europejska stała się ważną instytucją i zajmuje uwagę mieszkańców wsi (nie jest im obojętna). 4 Reprezentatywna, losowa próba mieszkańców wsi (N=300) i reprezentatywna, kwotowo-celowa próba osób prowadzących gospodarstwa rolne (N=600). Za mieszkańców wsi zostały uznane osoby na stałe zamieszkujące na terenach wiejskich (wsie, kolonie, przysiółki), bez względu na źródło utrzymania bądź fakt posiadania (lub nie) gospodarstwa rolnego. Wywiady z mieszkańcami wsi realizowane były w badaniach omnibusowych. W badaniu tym próba pobierana jest warstwowo. Algorytm losowania adresów punktów startowych uwzględnia podział administracyjny kraju na regiony i województwa. Otrzymane wyniki poddawane są w celu uzyskania reprezentatywności procedurze ważenia. Algorytm ważenia oparty jest na danych GUS pochodzących z Narodowego Spisu Powszechnego. Do próby prowadzących gospodarstwa rolne (rolników) kwalifikowano wyłącznie osoby profesjonalnie związane z produkcja rolną, podejmujące decyzje produkcyjne w swych gospodarstwach. Próba rolników dystrybuowana była zgodnie z rzeczywistym rozkładem gospodarstw rolnych ze względu na powierzchnie użytków rolnych oraz ze względu na województwo. W niektórych latach uzupełniająco prowadzone były jeszcze badania jakościowe (po kilka FGI we wsiach w różnych regionach kraju).

52 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 51 Polska jest już w Unii Europejskiej. Proszę powiedzieć, jakie uczucia towarzyszą dziś Panu (i), gdy o tym Pan (i) myśli? Rolnicy Mieszkańcy wsi Od kilku już lat rośnie na wsi poparcie dla członkostwa Polski w UE. Gdyby referendum w sprawie przystąpienia Polski do Wspólnoty miało się odbyć jeszcze raz, 67% mieszkańców wsi i rolników zagłosowałoby za integracją. Poza generalnie rosnącymi wskaźnikami poparcia mieszkańców wsi i rolników dla integracji, zwraca uwagę, że jest ono coraz bardziej powszechne. Dziś za integracją są już nie tylko osoby młode i właściciele największych gospodarstw, ale również te grupy, które wcześniej były jej niechętne. Systematycznie rośnie też odsetek badanych przekonanych o pozytywnym stosunku mieszkańców wsi do Unii Europejskiej w 2007 r. myślało tak już 54% mieszkańców wsi i 58% rolników. Ten wskaźnik dodatkowo jeszcze (ocena innych jest na ogół dobrym potwierdzeniem własnych ocen i preferencji) pokazuje, że nastawienia mieszkańców wsi wobec Unii Europejskiej są generalnie coraz lepsze.

53 52 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ Jak Pan (i) myśli, czy dziś mieszkańcy wsi są pozytywnie, czy raczej negatywnie nastawieni do Unii Europejskiej? Pozytywne nastawienie wobec członkostwa nie jest jedynie efektem bezpośrednich korzyści, jakie spotkały respondentów. Na pytanie, Czy Pan/i osobiście albo ktoś z Pana/i gospodarstwa domowego skorzystał na wejściu Polski do UE?, ponad połowa (54%) mieszkańców wsi i ponad jedna piąta (22%) rolników wskazują na brak tego rodzaju korzyści. Z odpowiedzi udzielanych przez pozostałych respondentów wynika zaś, że najbardziej zauważalnym efektem członkostwa Polski w Unii Europejskiej są dopłaty bezpośrednie, które spontanicznie wymienia 68% rolników i 27% mieszkańców wsi jako bezpośrednią korzyść z integracji. Drugą istotną dla badanych korzyścią jest możliwość pracy za granicą i ułatwienia w wyjazdach, wskazywane przez 14% respondentów. Czy Pan (i) osobiście lub ktoś z Pana (i) gospodarstwa domowego skorzystał na wejściu Polski do Unii Europejskiej? Jeśli tak, to proszę powiedzieć, w jaki sposób?

54 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 53 Mimo że nie wszędzie jeszcze i nie do wszystkich dotarły już zauważalne korzyści z członkostwa, dość powszechne jest przekonanie, że przynajmniej w niektórych sprawach na wsi zmieniło się na korzyść. Poprawę sytuacji zauważono przede wszystkim w zakresie: technologii produkcji rolnej, stopnia mechanizacji gospodarstw, dostępu do internetu, dostępu do sieci telefonii stacjonarnej, możliwości inwestycji w gospodarstwie rolnym, jakości dróg, możliwości podnoszenia kwalifikacji zawodowych, szkoleń itp. W stosunku do wcześniejszego okresu zdecydowanie częściej rolnicy i mieszkańcy wsi doceniają poprawę w zakresie dostępu do mediów (internetu, telefonu), a także w zakresie inwestycji w gospodarstwa czy we własny kapitał kulturowy (podnoszenie kwalifikacji). Negatywne skutki członkostwa zgłaszane są relatywnie rzadko. W opinii badanych odnoszą się one przede wszystkich do kwestii ekonomicznych: możliwości zbytu produkcji rolnej, konkurencyjności produktów rolnych na rynku europejskim, słabej sytuacji materialnej rolników. Paradoksalnie, wbrew własnym (raczej pozytywnym) doświadczeniom, dominuje przekonanie, iż integracja wpłynie raczej na pogorszenie niż na poprawę sytuacji materialnej (przede wszystkim rolników). Można to, być może, tłumaczyć przekonaniem badanych, że nasze rolnictwo odstaje technologicznie od unijnego i nie wszystkie gospodarstwa (dające jeszcze obecnie utrzymanie) będą mogły przetrwać. W tym sensie unijna konkurencja postrzegana jest przez niektórych mieszkańców wsi jako poważne zagrożenie, co skutkuje opiniami, że na wsi zachodzą zmiany także na gorsze. Bilans zauważanych zmian jest jednak zdecydowanie pozytywny. Dominują odpowiedzi wskazujące na brak zmian bądź na poprawę, a wskazania pogorszenia są zdecydowanie rzadsze (i dotyczą tylko bardzo nielicznych ocenianych obszarów). Dla większości badanych wewnątrzunijna konkurencja jest postrzegana jako szansa na rozwój. Systematyczny wzrost pozytywnego nastawienia wobec Unii Europejskiej jest szczególnie widoczny wśród rolników, którzy wierzą, iż polska wieś dobrze wykorzysta wszystkie możliwości, jakie stwarza Unia Europejska. Nieco większy sceptycyzm w tym zakresie obserwujemy wśród mieszkańców wsi. 55% rolników i 47% mieszkańców wsi jest przekonanych, że Polska jest w stanie wykorzystać możliwości stworzone przez Unię. Ale jednocześnie 30% rolników i 34% mieszkańców wsi uważa, iż polska wieś nie podoła temu wyzwaniu. Liczba optymistów jednak się systematycznie zwiększa. Można więc powiedzieć, że wraz z członkostwem nabieramy pewności siebie co do umiejętności wykorzystywania możliwości, jakie daje integracja.

55 54 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ Czy Pana (i) zdaniem polska wieś jest w stanie dobrze wykorzystać wszystkie możliwości, jakie stwarza Unia Europejska? Budujące mogą być opinie badanych wskazujące, że odpowiedzialność za wykorzystanie możliwości akcesyjnych w istocie spoczywa na wszystkich (w tym samych mieszkańcach wsi) i nie należy się w tym względzie oglądać na pomoc z zewnątrz. Badani zdają sobie sprawę, że na pomoc trzeba także samemu zapracować. Najwięcej, zdaniem badanych mieszkańców wsi (55%) i rolników (61%), zależy od władz państwowych, najmniej zaś od Unii Europejskiej (ponad ¼ wskazań). Lokalne władze samorządowe lokują się po środku, wskazywane są niemal tak samo często jak mieszkańcy wsi. Ocena życia na wsi Mieszkanie na wsi definitywnie przestało już być oceniane pejoratywnie i przynosi satysfakcję jej mieszkańcom. Odwieczne poczucie dyskryminacji wynikającej z gorszych (bo wiejskich) warunków życia zastępuje obecnie zadowolenie z wiejskiego bytowania. Można powiedzieć, że wieś nie tylko przestała być obciachowa, ale coraz częściej zaczyna być w dobrym tonie (i to nie tylko dla uciekinierów z wielkich miast). Przeważająca część badanych mieszkańców terenów wiejskich (85%) i rolników (89%) wyraża zadowolenie z tego, iż mieszka na wsi. Co ważne, opinia ta dominuje we wszystkich grupach społecznych, niezależnie od wieku, wykształcenia, dochodów czy wielkości gospodarstwa rolnego. Jednakże w odniesieniu do próby rolników najbardziej zadowoleni z życia na wsi są ludzie młodzi, do 29 roku życia.

56 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 55 Czy jest Pan (i) zadowolony (a), czy też niezadowolony (a) z tego, iż mieszka na wsi, a nie w mieście? Na poczucie satysfakcji z zamieszkiwania na wsi zdecydowanie największy wpływ wywiera powszechny dostęp do telefonii stacjonarnej (uzupełnianej jeszcze praktycznie nielimitowaną telefonią mobilną) i do sieci wodociągowej oraz poczucie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania. Inne ważne wskaźniki związane są z dostępem do opieki zdrowotnej, placówek handlowych, jakością pracy urzędów gminnych oraz powiatowych, poziomem nauczania w szkole oraz transportem. Stopień zadowolenia z wymienionych możliwości wydaje się utrzymywać względem poprzednich lat na niezmienionym poziomie. Osiągnięty niedawno awans cywilizacyjny (w postaci dóbr dostępnych wcześniej przede wszystkim w mieście) wciąż cieszy. Niewiele też się zmienia pod względem problemów doskwierających mieszkańcom wsi. W odczuciu osób zamieszkujących tereny wiejskie niedostateczny postęp dotyczy wciąż kultury na wsi i dostępu do rozrywek. Brakuje również obiektów sportowych i rekreacyjnych. Nadal dla wielu problemem jest brak sieci gazowej i kanalizacyjnej. Bilans zadowolenia i niezadowolenia jest jednak korzystny. Jeśli pominąć, zresztą niezbyt liczne, odpowiedzi niezdecydowanych (ani zadowolony, ani niezadowolony), to zadowoleni wyraźnie przeważają nad malkontentami. Życie na wsi, mimo że generalnie satysfakcjonujące, cieszy jednak nierówno: w niektórych wymiarach bardzo (i z tendencją do systematycznej poprawy), w innych zaś jest znacznie gorzej (chociaż i tutaj następuje zauważalna, choć nadal niewystarczająca poprawa). W każdym ważnym dla codziennego funkcjonowania wymiarze życia na wsi zauważane i doceniane są określone formy lokalnej aktywności. Zda-

57 56 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ niem badanych organizowane są różnego rodzaju imprezy kulturalne czy sportowe, podejmowane są działania na rzecz poprawy jakości życia, organizowana jest pomoc dla najbiedniejszych czy inne tego rodzaju, bardzo potrzebne, przedsięwzięcia. W opinii rolników znacznie się poprawiły także możliwości edukacyjne dzieci i młodzieży, oferty doradztwa i szkoleń dla rolników oraz kursów pozarolniczych. Względem poprzednich lat wzrost wskazań w tych trzech obszarach nastąpił odpowiednio z 28 na 32%, 51 na 55% oraz 29 na 37%. Jednakże wzrost aktywności w tych trzech dziedzinach znacznie częściej zgłaszają rolnicy niż mieszkańcy wsi. Postrzegane zmiany w zakresie opisywanych wyżej dziedzin zdaje się różnicować także zamieszkiwanie w określonym regionie kraju. Rolnicy z rejonu południowo-zachodniego wskazywali istotnie mniejszą aktywność we wszystkich uwzględnionych w badaniach dziedzinach. Najwięcej zmian względem lat z początku członkostwa dostrzegają natomiast rolnicy z regionu południowego. Symptomatyczna jednak jest nadal nikła aktywność mieszkańców wsi i rolników w różnego typu organizacjach (społecznych, politycznych, religijnych). Wśród mieszkańców terenów wiejskich najwięcej osób działa w organizacjach kościelnych i religijnych (6% mieszkańców wsi i 9% rolników), zaledwie 7% rolników uczestniczy w działalności organizacji rolniczych. Nadal więc ponad trzy czwarte badanych wskazywało brak aktywności w tego typu organizacjach (odpowiednio 83% mieszkańców wsi i 76% rolników). Polska wieś już się nie wyludnia, ale wciąż się nie organizuje. Tak zwany kapitał społeczny (mierzony aktywnością społeczną w miejscu zamieszkania czy aktywnością w środowisku zawodowym) jest więc nieustannie mocno deficytowy. Polska wieś cały czas jednak się zmienią. Przemiany są zauważane i generalnie oceniane pozytywnie. W ciągu ostatnich kilku lat panuje coraz większa zgodność co do oceny kierunku tych zmian. Jeszcze do niedawna na wsi przeważali pesymiści, patrzący z niepokojem w przyszłość. Obecnie odsetek pesymistów w stosunku do ubiegłych lat zmalał. Bilans netto (po wyłączeniu odpowiedzi respondentów niezdecydowanych) jest zdecydowanie pozytywny, odsetki respondentów wskazujących zmiany na lepsze zdecydowanie przewyższają liczbę wskazujących zmiany na gorsze. Najbardziej optymistycznie przyszłość polskiej wsi oceniają właściciele większych gospodarstw oraz ludzie młodzi. Wśród właścicieli gospodarstw powyżej 10 ha tylko 9% ocenia, iż następujące zmiany zmierzają ku gorszemu (spadek aż o 24 punkty procentowe względem 2006 r.).

58 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ 57 W jakim kierunku, Pana(i) zdaniem, zmierza polska wieś? Czy Pana(i) zdaniem na wsi dokonują się zmiany na lepsze, na gorsze, czy też zarówno na lepsze, jak i na gorsze? Jednakże nadal w opinii mieszkańców wsi najbliższa przyszłość nie rozwiąże największych problemów biedy, bezrobocia. Opłacalność produkcji rolnej jest niska, rosną trudności ze sprzedażą produktów rolnych, a środki produkcji pozostają drogie. Poprawia się jednak jakość życia na wsi. Mówiąc o zmianach na lepsze, mieszkańcy wsi zwracają uwagę na nowe inwestycje. Wśród pozytywnych zmian respondenci wymieniali postęp cywilizacyjny oraz mechanizację i automatyzację rolnictwa. Budowane są wodociągi, kanalizacja, sieć telefonów. Jednakże wciąż za największą zmianę na lepsze uważane są dopłaty bezpośrednie. Postrzegane zmiany na lepsze na wsi

59 58 5 LAT CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ W PERSPEKTYWIE SPOŁECZNEJ Wydaje się również, iż względem poprzednich lat badani zaczęli kreślić bardziej optymistyczne scenariusze wydarzeń w swoich miejscowościach. Wśród rolników zdecydowanie wzrósł wskaźnik pozytywnych odpowiedzi związanych z jakością życia na wsi. Badani z tej grupy częściej podkreślali, iż mieszkańcom ich miejscowości będzie się coraz lepiej powodziło i wygodniej żyło. Więcej respondentów dostrzegło także rozwój możliwości edukacyjnych oraz związany z tym wzrost odsetka osób lepiej wykształconych. Ponadto częściej niż w ubiegłych latach doceniano rozwój rolnictwa, które stanie się bardziej nowoczesne i dochodowe, oraz rozwój przedsiębiorczości, zapewniającej nowe miejsca pracy. Odpowiednio spadł również odsetek osób twierdzących, iż w ich miejscowości będzie coraz mniej miejsc pracy. W grupie mieszkańców wsi opisane wyżej zależności nie są aż tak jednoznaczne. Wydaje się, iż w tej grupie postawy wobec przyszłości polskiej wsi są zdecydowanie bardziej ambiwalentne. Wskazuje na to wzrost odpowiedzi twierdzących w odniesieniu do scenariuszy zarówno wydarzeń pozytywnych, jak i negatywnych. Mieszkańcy wsi i rolnicy określają swoją pozycję na skali statusu społecznego jako klasę niższą średnią. Czynnikiem podnoszącym postrzegany status jest przede wszystkim wykształcenie, a wśród rolników również wielkość gospodarstwa rolnego. W naszym społeczeństwie są grupy, które zajmują wyższe pozycje, itakie, które zajmują niższe pozycje. Mamy tutaj skalę, która biegnie od góry do dołu. W którym miejscu umieścił(a)by Pan(i) siebie?