PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA

Transkrypt

1 PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA

2

3 PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA Redakcja ks. Jerzy Pałucki ks. Piotr Szczur ks. Mariusz Szram ks. Marcin Wysocki Lublin 2009

4 Projekt okładki xxx Redakcja techniczna ks. Piotr Szczur

5 PRZEDMOWA W świadomości współczesnych teologów pokutuje jeszcze niekiedy zjawisko utożsamiania patrologii z pierwszym okresem historii dogmatów. Tymczasem myśl zawarta w pismach autorów wczesnochrześcijańskich przekracza swoim bogactwem jakiś jeden dział teologii. Zresztą stosowanie wszelkich podziałów charakterystycznych dla teologii scholastycznej czy późniejszej jest w stosunku do refleksji teologicznej pierwszych wieków anachronizmem. Jedną z głównych cech myśli patrystycznej jest jej integralność. Teologia pierwszych wieków wyrasta zawsze z nauki Pisma Świętego, kształtuje się w polemice z ówczesnymi herezjami, dojrzewa w klimacie modlitwy, a często także monastycznej kontemplacji, i ostatecznie prowadzi do konkretnych wskazówek pastoralnych. Tej ostatniej kwestii stosunku Ojców Kościoła do problemów duszpasterskich niejednokrotnie mutatis mutandis podobnych do współczesnych było poświęcone sympozjum w Ołtarzewie k. Warszawy ( września 2008 r.), towarzyszące dorocznemu spotkaniu polskich patrologów. Niniejsza publikacja stanowi pokłosie tej konferencji. Autorzy prezentowanych w tym zbiorze tekstów będący w większości przedstawicielami najmłodszych samodzielnych pracowników naukowych z zakresu patrologii przedstawiają wyniki swoich badań, dotyczących przede wszystkim literatury kaznodziejskiej i egzegetycznej w okresie późnej patrystyki (IV-VI w.). Skupiają się na prezentacji modeli duszpasterstwa, zależnych od środowisk, do których było kierowane nauczanie Ojców (władze państwowe; różne grupy społeczne; chrześcijanie na różnym poziomie rozwoju duchowego), lub związanych z konkretnymi trudnościami, wobec których należało zająć zdecydowane stanowisko (rozmaite przejawy zła: inwazje barbarzyńców; zjawisko niewolnictwa; połowiczne nawrócenia; herezje; wady i grzechy chrześcijan, takie jak: niewierność małżeńska, pijaństwo, chciwość). W świetle przedstawionych analiz

6 PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA metody i środki duszpasterskie stosowane przez Ojców Kościoła jawią się jako konkretne i realistyczne (np. praktykowanie miłosierdzia, post i jałmużna, pokuta za popełnione grzechy, walka z wadami), a równocześnie zakorzenione w nauce biblijnej i zmierzające przede wszystkim do głębokiej wewnętrznej przemiany człowieka i odnowienia przez niego osobistego kontaktu z Chrystusem (np. trwanie w ortodoksji, udział w sakramentach, medytacja nad słowem Bożym). Materiały zebrane w tym tomie są adresowane nie tylko do patrologów i historyków Kościoła, ale powinny dotrzeć również do teoretyków i praktyków duszpasterstwa. ks. Mariusz Szram

7 KS. WALDEMAR JAN TUREK List Apostolski Jana Pawła II Dies Domini: wybrane świadectwa patrystyczne i ich znaczenie Dziesięć lat temu, dnia 31 maja 1998 r., w uroczystość Zesłania Ducha Świętego, Ojciec Święty Jan Paweł II podpisał List Apostolski Dies Domini, w którym pragnął rozważyć sens niedzieli i zwrócić uwagę na motywy, dla których trzeba ją przeżywać jako prawdziwy dzień Pański także w nowych warunkach naszych czasów 1. Podejmując ten temat, Papież brał pod uwagę przede wszystkim głębokie zmiany w wielu społeczeństwach, które w znacznej mierze wpływają również na sposób przeżywania niedzieli. Powszechna stała się praktyka «weekendu», rozumianego jako cotygodniowy czas odpoczynku, przeżywanego nieraz z dala od stałego miejsca zamieszkania i związanego często z udziałem w różnych formach aktywności kulturalnej, politycznej lub sportowej, które zwykle są organizowane właśnie w dni świąteczne 2. W obliczu nowych sytuacji i zagrożeń dla prawdziwego świętowania niedzieli, Jan Paweł II zachęca, by ponownie odkryć głębokie uzasadnienia doktrynalne stanowiące podstawę przykazania kościelnego, aby w ten sposób wszyscy wierni na nowo uświadomili sobie, jak nieodzowną wartością jest niedziela w życiu chrześcijańskim. W swojej argumentacji Papież odwołuje się niejednokrotnie do bogatego nauczania autorów okresu patrystycznego w tej dziedzinie, ukazując wielowiekową tradycję Kościoła, którą zdecydowanie potwierdził Sobór Watykański II. Celem niniejszego studium jest zwrócenie uwagi na przytoczone w dokumencie teksty okresu patrystycznego, wyjaśnienie ich zna- 1 Por. List Apostolski Dies Domini Ojca Świętego Jana Pawła II do Biskupów, Kapłanów i Wiernych o świętowaniu niedzieli (dalej: DD), nr 3, Watykan DD, nr 4.

8 8 PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA czenia teologicznego, a także kontekstu, w którym używa ich Ojciec Święty. Innymi słowy chodziłoby o tzw. argumentację patrystyczną w Dies Domini, czyli o odpowiedź na pytanie: jaka jest dzisiaj wartość stwierdzeń autorów okresu patrystycznego dla teologii niedzieli i przynajmniej w jakiejś mierze dla posługi duszpasterskiej? 3 Analizując odnośne teksty, trzeba zwrócić uwagę na inną jeszcze kwestię: Dies Domini jest dokumentem, który proponuje pewną refleksję i jednocześnie stanowi rodzaj zachęty duszpasterskiej. Z tej też racji nie wchodzi w szczegóły naukowej dyskusji, ale podejmuje ciągle otwarte kwestie na temat świętowania niedzieli w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Nas interesuje w sposób szczególny sam termin dzień Pański (1), a następnie zagadnienia historycznego przejścia od szabatu do niedzieli (2), teologicznego pojmowania niedzieli jako pierwszego dnia tygodnia (3) i obowiązku świętowania niedzieli (4). I. Dzień Pański Ojciec Święty rozpoczyna swój dokument od ważkiego stwierdzenia dotyczącego samego tytułu: Dzień Pański jak nazywano niedzielę już w czasach apostolskich cieszył się zawsze w dziejach Kościoła szczególnym poważaniem ze względu na swą ścisłą więź z samą istotą chrześcijańskiego misterium. W rytmie tygodnia wyznaczającym upływ czasu niedziela przypomina bowiem dzień zmartwychwstania Chrystusa 4. Greckie wyrażenie kuriak¾ ¹mšra, czyli dzień Pański, spotykamy już w Księdze Apokalipsy, następnie w Didache i w Listach św. Ignacego z Antiochii. Autor Apokalipsy wyznaje: Doznałem zachwycenia w Dzień Pański ( n tí kuriakí ¹mšrv) i posłyszałem za sobą potężny głos jak gdyby trąby (Ap 1, 10). W Didache czytamy: 3 W polskiej literaturze naukowej istnieje kilka solidnych opracowań dotyczących świętowania niedzieli i celebrowania Eucharystii w okresie patrystycznym. Większość z nich zawiera odnośną antologię tekstów. Por. S. Longosz, Polskojęzyczna bibliografia o Eucharystii w Kościele starożytnym, VoxP 16 (1996), z , s ; W. Myszor E. Stanula (red.), Pokarm nieśmiertelności. Eucharystia w życiu pierwszych chrześcijan, Katowice 1987; H. Pietras, Dzień Święty. Antologia tekstów patrystycznych o świętowaniu niedzieli, Kraków 1992; B. Częsz, Eucharystia w życiu starożytnych chrześcijan, w: Kongres Eucharystyczny w Archidiecezji Poznańskiej w 1993 r., Poznań 1993, s ; M. Starowieyski (wybór i opracowanie), Eucharystia pierwszych chrześcijan, BOK 8, Kraków DD, nr 1.

9 LIST APOSTOLSKI JANA PAWŁA II DIES DOMINI 9 W dniu Pana (Kaq ¹mšran d kur ou), w niedzielę, gromadźcie się razem, by łamać chleb i składać dziękczynienie, a wyznawajcie ponadto wasze grzechy, aby ofiara wasza była czysta 5. Wreszcie św. Ignacy z Antiochii stwierdza: Przyszli do nowej nadziei i nie zachowują już szabatu, ale obchodzą Dzień Pański (kat kuriak¾n zîntej), dzień, w którym nasze życie powstało z martwych przez Jezusa Chrystusa i Jego śmierć 6. Wyrażenie kuriak¾ ¹mšra jawi się zatem już na przełomie I i II w. jako zwrot używany przez chrześcijan na oznaczenie wyjątkowego dla nich dnia, który w sposób szczególny przypomina im Pana, Jego Ostatnią Wieczerzę i Zmartwychwstanie 7. Wydaje się, że nie jesteśmy dzisiaj w stanie stwierdzić, kto po raz pierwszy użył terminu dzień Pański ani kiedy dokładnie się to stało 8. Wiele kwestii związanych z chronologią cytowanych dokumentów pozostaje ciągle otwartych; może najmniej skomplikowane jest podanie w miarę precyzyjnej daty powstania Listów św. Ignacego z Antiochii (autor zginął śmiercią męczeńską prawdopodobnie w 107 r.). Księga Apokalipsy używa terminu dzień Pański w stosunkowo prostym kontekście: autor stwierdza, że właśnie w tego dnia doznał zachwycenia: genòmhn n pneúmati. Z punktu widzenia teologicznego jak i liturgicznego niewątpliwie bogatszy jest przytoczony tekst Didache, którego autor zachęca chrześcijan, by w dzień Pański gromadzili się razem, łamali chleb, składali dziękczynienie i wyznawali grzechy, aby ofiara była czysta. 5 Didache 14, 1, w: Die Apostolischen Väter, Griechisch-deutsche Parallelausgabe auf der Grundlage der Ausgaben von F. X. Funk, K. Bihlmeyer und M. Whittaker mit Übersetzungen von M. Dibelius und D.-A. Koch neu übersetzt und herausgegeben von A. Lindemann und H. Paulsen, Tübingen 1992, s. 18, tł. A. Świderkówna, Pierwsi świadkowie. Wybór najstarszych pism chrześcijańskich, OŻ 8, Kraków 1988, s Ignacy z Antiochii, Epistula ad Magnesios 9, 1, w: Die Apostolischen Väter, s. 196, tł. według wersji polskiej DD, nr Jako ogólne wprowadzenie do poruszanej tematyki zarówno z punktu widzenia historycznego jak i teologicznego mogą posłużyć opracowania: C. S. Mosna, Storia della domenica dalle origini fino agli inizi del V secolo. Problema delle origini e sviluppo. Culto e riposo. Aspetti pastorali e liturgici, [Analecta Gregoriana 170], Roma 1969; W. Rordorf, Sabbat und Sonntag in der Alten Kirche, [Traditio Christiana 2], Zurich Warto zauważyć, że greckie wyrażenie ¹ ¹mšra toà kur ou pojawia się bardzo wcześnie w Nowym Testamencie, bo już w Drugim Liście św. Pawła Apostoła do Tesaloniczan 2, 2. Oznacza jednak w tym kontekście zupełnie inną treść, mianowicie wskazuje na czas powtórnego przyjścia Chrystusa.

10 10 PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA W Didache 9-10 mamy ponadto najprawdopodobniej najstarsze pozabiblijne świadectwo sprawowania Eucharystii. Charakterystyczne jest tutaj odwrócenie porządku znanego z innych przekazów: najpierw jest modlitwa nad kielichem, potem dopiero nad chlebem. Jest tu mowa o fractio panis, tj. łamaniu chleba, któremu Kościół w Jerozolimie był wierny od czasów Zesłania Ducha Świętego (por. Dz 2, 42). Św. Paweł mówi o tym w nawiązaniu do Ostatniej Wieczerzy, odnosząc się do słów wypowiedzianych przez Jezusa w czasie konsekracji (por. 1 Kor 11, 23-25), jak też w relacji do śmierci Pana (por. 1 Kor 11, 26). Do tej pory nie ma zgody wśród znawców tematyki co do relacji jaka istnieje między modlitwami eucharystycznymi zamieszczonymi w Didache 9-10 i przytoczonym tekstem, pochodzącym z Didache XIV, gdzie mówi się o łamaniu chleba w dzień Pański. Bibliografia dotycząca tego zagadnienia jest bardzo obszerna i ukazuje trzy podstawowe tendencje. Według pierwszej, modlitwy dziękczynne przytoczone w Didache 9-10 recytowano w czasie agap, czyli tradycyjnych spotkań wspólnot chrześcijańskich I w., które jednak nie odnosiłyby się do sprawowania Eucharystii. Według drugiej, mamy tutaj do czynienia z modlitwami sakramentalnymi, recytowanymi w czasie konsekracji chleba i wina. Zwolennicy trzeciej opinii twierdzą, że modlitwy eucharystyczne zamieszczone w Didache były recytowane zarówno w czasie agap jak i fractio panis, zawsze jednak w relacji do wspólnoty eucharystycznej 9. Warto przytoczyć tutaj syntetyczną myśl W. Rordorfa, zamieszczoną w świeżo opublikowanym Nuovo Dizionario Patristico e di Antichità Cristiane: Modlitwy eucharystyczne w rozdz są archaiczne (wystarczy przestudiować ich chrystologię i eschatologię). Są inspirowane błogosławieństwami żydowskimi wypowiadanymi przy stole. Ten fakt jest głównym argumentem zwolenników tezy, wedle której te modlitwy były używane przy wieczerzy (por. Didache 10, 1). Można ją nazwać wieczerzą eucharystyczną nie tylko dlatego, ponieważ w modlitwach znajdujemy odniesienia do Eucharystii chrześcijańskiej, ale też dlatego, że według wszelkiego prawdopodobieństwa, wiersz 6 rozdz. 10 («Kto jest święty, niech przystąpi, kto nim nie jest, niech czyni pokutę») był wprowadzeniem do przyjęcia komunii Por. U. Mattioli, Introduzione, w: Didache, [Letture cristiane delle origini. Testi 5], Roma 1984, s W. Rordorf, Didache, w: NDPAC 1, kol W odniesieniu do rodzaju literackiego dzieła i jego datacji ten sam autor zauważa: Poiché la Didache è una

11 LIST APOSTOLSKI JANA PAWŁA II DIES DOMINI 11 Ojciec Święty Jan Paweł II nie wchodzi oczywiście w szczegóły naukowej dyskusji dotyczącej dokładnego miejsca i czasu powstania przytaczanych tekstów, pragnie natomiast ukazać, że termin dzień Pański istniał bardzo wcześnie w świadomości chrześcijańskiej, jak to widać także ze wspomnianego tekstu św. Ignacego z Antiochii, pochodzącego z Listu do Magnezjan 9, 1, którego chronologia nie nastręcza tyle trudności co Didache. Ponieważ Ojciec Święty przytacza tekst św. Ignacego w Dies Domini również w innym miejscu, zajmiemy się nim bliżej omawiając temat Od szabatu do niedzieli. II. Od szabatu do niedzieli Już w pierwszym rozdziale dokumentu, w którym Dies Domini jest prezentowany jako świętowanie dzieła Stwórcy, Ojciec Święty nawiązuje do skomplikowanego pod względem historycznym i teologicznym przejścia od szabatu do niedzieli. Papież nie wchodzi, rzecz jasna, w jego szczegóły, dokonuje jedynie pewnej syntezy i przytacza niektóre ważne świadectwa patrystyczne. Zanim je omówimy, warto w tym miejscu zwrócić uwagę na pewne tendencje, jakie dzisiaj się pojawiają w różnych opracowaniach dotyczących początku świętowania niedzieli 11. W niektórych publikacjach stwierdza się wyraźnie, że niedzielę chrześcijańską zaczęto obchodzić pod wpływem jakiejś instytucji niechrześcijańskiej, istniejącej chronologicznie wcześniej. Z punktu widzenia historycznego sprawę komplikuje dodatkowo użycie różnych kalendarzy, nie tylko w cywilizacjach starożytnych, ale nawet w obrębie samego cesarstwa rzymskiego. Wydaje się, że instytucja tygodnia w sensie 7 dni ma swój początek nie tyle w astronomii i matematyce babilońskiej, ile właśnie w religii. Cykl siedmiodniowy był używany zarówno w starożytnej Babilonii jak i w tradycji żydowskiej. Babilończycy uważali, że każcompilazione di fonti diverse, la questione della data del nostro scritto è, di fatto, la questione dell età delle tradizioni di cui è composta, e la questione del terminus ad quem della redazione finale dello scritto. Noi ci schieriamo, per quel che riguarda la data della redazione finale della Didache, con A. Adam e J.-P. Audet, i quali sostengono che l insieme dello scritto risale al I sec. (tamże). 11 Odsyłamy w tym miejscu do opracowań: S. Bacchiocchi, From Sabbath to Sunday. A Historical Investigation of the Rise of Sunday Observance in Early Christianity, Roma 1977; A. Di Berardino, La cristianizzazione del tempo nei secoli IV- V: la domenica, Aug 41 (2002), s

12 12 PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA dy dzień tygodnia znajdował się pod panowaniem jednej z siedmiu planet, które według wizji starożytnej krążyły wokół ziemi i wpływały pozytywnie bądź negatywnie na jej historię. Żydzi nie przyjmowali tego typu wyjaśnienia, a w tygodniu podkreślali, z punktu widzenia duchowego, przede wszystkim rolę dnia siódmego, czyli szabatu, jako dnia poświęconego Jahwe na pamiątkę Jego dzieła stwórczego, a jednocześnie jako dnia wypoczynku. Starożytni Rzymianie posługiwali się przez wiele wieków cyklem ośmiodniowym, związanym z rolnictwem i handlem. Łacińskie nazwy dni w kontekście tego, co nazywamy dzisiaj tygodniem, czyli w odniesieniu do planet, wyłoniły się jednak dopiero w epoce hellenistycznej. W rzeczywistości dopiero wtedy, czyli ok. II-I w. przed Chrystusem, świat grecko-rzymski przyjął tzw. tydzień astrologiczny, a poszczególne dni tygodnia nazwał: dies Saturni, dies Solis, dies Lunae, dies Martis, dies Mercuri, dies Iovis, dies Veneris 12. Nie oznaczało to jednak likwidacji dotychczasowego kalendarza, będącego w użyciu u Rzymian starożytnych. Cykl siedmiodniowy będzie jednak akceptowany w coraz większym zakresie, a w III i IV w. uzyska przewagę, zwłaszcza od oficjalnego potwierdzenia przez cesarza Konstantyna Wielkiego w 321 roku 13. W starożytności grecko-rzymskiej jest zatem mowa o dniu poświęconym Słońcu: dies Solis. Chodzi o drugi dzień tzw. tygodnia planetarnego 14, którego pierwszym dniem była sobota, dzień połączony z kultem Chronosa/Saturna. Wydaje się, że gdy chodzi o przyjmowanie ze strony cesarstwa rzymskiego cyklu tygodniowego, które trwało kilka wieków, z początku dokonywało się ono pod pewnym wpływem Żydów, a następnie, w coraz większym stopniu, pod wpływem chrześcijan. Charakterystyczny jest w tym względzie pewien tekst z Apologeticum Tertuliana 16, 11: Jeśli dzień słońca poświęcamy radości, ale z całkiem innego powodu aniżeli ze czci dla słońca, to stoimy chyba zaraz za tymi, którzy dzień Saturna na próżnowanie i uczty poświęcają, przy czym naturalnie odstępują od żydowskich zwyczajów, nie znając ich dobrze Por. Settimana, w: L Universale La Grande Enciclopedia Tematica: Antichità Classica 2, Milano 2005, s Por. A. Cappelli, Cronologia. Cronografia e Calendario perpetuo. Dal principio dell era cristiana ai nostri giorni, Milano 2007, Prefazione all edizione critica aggiornata. La settimana (nie są uwzględnione strony). 14 Por. W. Rordorf, Domenica, w: NDPAC 1, kol Tertulian, Apologeticum 16, 11, ed. E. Dekkers, CCL 1, Turnhout 1954, s. 116, tłum. J. Sajdak, POK 20, Poznań 1947, s. 76. Wprawdzie Ojciec Święty nie przy-

13 LIST APOSTOLSKI JANA PAWŁA II DIES DOMINI 13 Z tekstu Tertuliana jasno wynika, że w jego czasach dzień słońca był w środowiskach chrześcijańskich przede wszystkim dniem radości. Poza tym pisarz przeciwstawia w pewien sposób chrześcijańskie świętowanie dnia słońca próżnowaniu i ucztom, jakie dostrzega u pogan w dzień Saturna. Według Tertuliana poganie przejęli wprawdzie samą ideę świętowania od Żydów, ale odstępują od ich zwyczajów i nie znają prawdziwej wymowy szabatu żydowskiego. Jeśli pytamy o ewentualną zależność niedzieli chrześcijańskiej od jakiejś innej instytucji starożytnej, trzeba brać pod uwagę dwie możliwości: szukać jej albo w świecie pogańskim albo żydowskim; albo też wykazać jej całkowitą niezależność. Gdy chodzi o pierwszą możliwość, to znaczy o ewentualną zależność niedzieli od jakichś zwyczajów świata pogańskiego, brak jest na to wystarczających dowodów. Nie mamy bowiem żadnych dokumentów pochodzących z okresu starożytnego, świadczących o jakichś celebracjach w dzień poświęcony słońcu. Nawet gdy chodzi o dosyć rozpowszechniony kult Mitry, ten dzień nie osiągnął w nim tak wcześnie szczególnego znaczenia. Można natomiast mówić o pewnym związku niedzieli chrześcijańskiej z szabatem. Ojciec Święty stwierdza w związku z tym tematem: W pierwszym okresie Apostołowie, a zwłaszcza św. Paweł, nadal uczęszczali do synagogi, aby głosić tam Jezusa Chrystusa komentując «słowa Proroków, odczytywane co szabat» (por. Dz 13, 27). W niektórych wspólnotach współistniał zwyczaj zachowywania szabatu i świętowania niedzieli. Bardzo wcześnie jednak zaczęto coraz wyraźniej odróżniać te dwa dni, przede wszystkim po to, by oprzeć się naciskom tych chrześcijan, którzy wywodzili się z judaizmu i uważali za konieczne zachowywanie nakazów Starego Prawa 16. Jan Paweł II przytacza też ważny z punktu widzenia historii teologii i świętowania niedzieli, wzmiankowany już wcześniej, tekst św. Ignacego z Antiochii: Jeżeli ci, którzy żyli w starym porządku rzeczy, przyszli do nowej nadziei i nie zachowują już szabatu, ale obchodzą dzień Pański, dzień, w którym nasze życie powstało z martwych przez Chrystusa i Jego śmierć [ ] a z tej tajemnicy my otrzymaliśmy wiarę i w niej trwamy, abyśmy zostali uznani za uczniów Chrystusa, naszego jedynego Nauczyciela to jakże motacza tego tekstu w swoim dokumencie, ale wydaje się on dosyć znaczący dla historii chrześcijańskiego świętowania niedzieli w czasach starożytnych. 16 DD, nr 23.

14 14 PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA glibyśmy żyć bez Niego, skoro nawet Prorocy oczekiwali Go jako nauczyciela, gdyż byli Jego uczniami w Duchu? 17 Przytoczony tekst pochodzi prawdopodobnie z początku II w. Piszę prawdopodobnie ponieważ dyskusja co do autentyczności Listów św. Ignacego z Antiochii, który poniósł męczeńską śmierć w 107 r., nie jest całkowicie zakończona, choć wydaje się, że coraz więcej ekspertów opowiada się za ich autentycznością. Głównym powodem wątpliwości jest ciągle fakt, że w Listach św. Ignacego pojawia się w pełni rozwinięta hierarchia kościelna, a więc biskupi, kapłani i diakoni, co miałoby świadczyć, że powstały one później, gdyż jak twierdzą niektórzy jest rzeczą niemożliwą, aby była ona już tak uformowana ok. roku Z tekstu św. Ignacego z Antiochii jasno wynika, że część chrześcijan ze wspólnoty w Magnezji nie zachowuje już szabatu, ale dzień Pański, czyli niedzielę. Nie trudno się domyśleć, że chodzi tutaj o chrześcijan wywodzących się ze środowisk żydowskich. W tekście wyczuwa się nie tylko aprobatę przesunięcia chrześcijańskiego dnia świątecznego z szabatu na dzień Pański, ale również pewną radość autora, który łączy tę zmianę z osiągnięciem u swoich adresatów nowej nadziei (określanej technicznym terminem greckim lp j); wypływa ona z faktu samej koncepcji dnia Pańskiego, w którym to przez Jezusa Chrystusa i przez śmierć Jego także i nasze życie wzeszło jak słońce 19. Tu z kolei nie trudno dostrzec pewną aluzję autora do pogańskiego dies Solis; dzięki zbawczemu dziełu Chrystusa życie chrześcijan nabrało zupełnie innego znaczenia i wzeszło jak słońce. Różnica między niedzielą a szabatem stawała się coraz wyraźniejsza w świadomości chrześcijan, również dlatego, że ciągle pogłębiano jej teologię i podawano jej nowe aspekty znaczeniowe. Ojciec Święty zwraca szczególną uwagę na te teksty patrystyczne, które odnoszą się do niedzieli jako dnia ósmego, zapowiadającego wieczność. Niedziela jest nie tylko dniem pierwszym, ale także «dniem ósmym», to znaczy, że w stosunku do tygodniowego cyklu siedmiu 17 Ignacy z Antiochii, Epistula ad Magnesios 9, 1-2, w: Die Apostolischen Väter, s. 196, tł. według wersji polskiej DD, nr Niektórzy autorzy opowiadają się za jeszcze innym rozwiązaniem: Listy Ignacego są świadectwem, że przynajmniej w pewnym regionie geograficznym (Syria i prowincja Azji) na przełomie I i II w. ustaliła się już terminologia, wedle której p skopoj odnosi się do biskupa, to jest do głowy Kościoła lokalnego, zaś presbúteroj do kapłanów. Por. wyjaśnienia A. Świderkówny, Pierwsi świadkowie, s Ignacy z Antiochii, Epistula ad Magnesios 9, 1, w: Die Apostolischen Väter, s. 196, tł. OŻ 8, s. 122.

15 LIST APOSTOLSKI JANA PAWŁA II DIES DOMINI 15 dni zajmuje pozycję wyjątkową i transcendentną, symbolizując zarazem początek czasu i jego kres w «przyszłym wieku» 20. Papież odwołuje się tutaj do słów św. Bazylego Wielkiego, który w swoim dziele O Duchu Świętym pisze: Dlatego dzień będący początkiem dni nie jest już u Mojżesza nazywany pierwszym, lecz jednym: «I tak stał się wieczór, i stał się poranek, dzień jeden» (Rdz 1, 5), jako że on powtarza się często, cyklicznie. A jeden to w istocie i ten dzień, i ósmy, ukazujący się w sobie, rzeczywiście ów jeden i prawdziwy dzień, o którym wspominał także psalmista w niektórych tytułach psalmów, [dzień] będący katastazą, która nastąpi po tym czasie, dzień nie kończący się, nie znający wieczora, nie przechodzący w następny, owa nieustająca i niestarzejąca się wieczność 21. Mamy w tekście, z jednej strony, nawiązanie do tygodnia żydowskiego, składającego się z siedmiu dni, niezależnego od księżyca i słońca; tydzień jest jedną z najstarszych instytucji żydowskich, odwołujących się do dzieła stworzenia, jakiego Bóg dokonał w ciągu sześciu dni. Również zachowywanie szabatu jako dnia wypoczynku poświęconego Bogu ma swoje głębokie i zasadnicze podstawy w samej Biblii (por. Wj 20, 8). Z drugiej jednak strony, w tym samym tekście św. Bazylego Wielkiego niedziela jest nazwana dniem ósmym, symbolizującym wieczność. Charakterystyczny jest w tym względzie grecki termin kat stasij: W życiu ludzkim są dwie katastazy: obecna, czyli aktualny stan życia, oraz przyszła, nazwana apokatastazą, która jest odnowieniem w Chrystusie, a którą się osiąga przez powstanie z martwych 22. Określenie niedzieli jako dzień ósmy pojawia się również w Liście Barnaby, do którego odwołuje się Ojciec Święty zwracając uwagę na jego kontekst eschatologiczny: «Waszych świąt nowiu i szabatu nie mogę ścierpieć» (Iz 1, 13). Popatrzcie, co to znaczy: Nie te teraźniejsze szabaty są dla mnie przyjemne, lecz ten, który sam ustanowiłem i w którym doprowadziwszy wszystko do spoczynku, uczynię początek dnia ósmego, to jest początek nowego świata. Dlatego też świętujemy z radością dzień ósmy: w dniu tym Jezus powstał z martwych i ukazawszy się uczniom wstąpił do nieba DD, nr Bazyli Wielki, De Spiritu Sancto 27, 66, ed. B. Pruche, SCh 17 bis, Paris , s , tł. A. Brzóstkowska: Św. Bazyli Wielki, O Duchu Świętym, Warszawa 1999, s. 177; por. DD, nr Tak wyjaśnia te terminy A. Brzóstowska w cytowanym wyżej polskim przekładzie dzieła św. Bazylego, przypis 470, s List Barnaby 15, 8-9, w: Die Apostolischen Väter, s. 64, tł. OŻ 8, s. 195.

16 16 PROBLEMY DUSZPASTERSKIE STAROŻYTNEGO KOŚCIOŁA Autor odwołuje się w przytoczonym tekście do Starego Testamentu, konkretnie do proroka Izajasza, aby ukazać adresatom swojego dzieła, że świętowanie szabatu nie ma już znaczenia. Chrześcijanie mają teraz obchodzić ten szczególny dzień, zwany ósmym, który zapowiada początek nowej ery i nowego świata, jako że w tym dniu Jezus powstał z martwych i wstąpił do nieba; interesujące, że List Barnaby w swojej teologii łączy w jednym dniu, w jednej niedzieli, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie Chrystusa. Warto w tym miejscu wspomnieć, że także św. Ambroży poświęcił rozważaniom na temat dnia ósmego cały List 31, adresowany do Oroncjana. III. Pierwszy dzień tygodnia Ojciec Święty zauważa, że już w czasach apostolskich «pierwszy dzień po szabacie», czyli pierwszy dzień tygodnia zaczął wyznaczać cały rytm życia uczniów Chrystusa 24. Odwołuje się przy tym do stwierdzenia Apostoła Narodów z jego Pierwszego Listu do Koryntian 16, 2, gdzie mamy być może pierwszą wzmiankę o celebracji niedzielnej, przedstawianej jako instytucja typowo chrześcijańska: Niechaj pierwszego dnia tygodnia każdy z was coś odłoży według tego, co uzna za właściwe, żeby nie zarządzać zbiórek dopiero wtedy, kiedy przybędę. Pierwszy List do Koryntian powstał w Efezie, a wzmianka o zamiarze rychłego opuszczenia miasta przez Apostoła każe przypuszczać, że pismo zostało zredagowane ok. roku Prawdopodobnie jak już zostało zaznaczone jest to najstarsze świadectwo chrześcijańskiego charakteru pierwszego dnia tygodnia, czyli niedzieli. W związku z Pierwszym Listem do Koryntian warto ponadto zwrócić uwagę na jeszcze inny aspekt związany ze świętowaniem niedzieli: mianowicie w tym samym 16 rozdz. Listu Apostoł pisze: Pozdrawiają was Kościoły Azji. Pozdrawiają was serdecznie w Panu Akwila i Pryscylla razem ze zbierającym się w ich domu Kościołem. Pozdrawiają was wszyscy bracia. Pozdrówcie się wzajemnie pocałunkiem świętym (19-20). Wyrażenie pocałunek święty stanowi moment zgromadzenia liturgicznego, a to mogłoby wskazywać, że List Pawła był czytany w czasie uroczystej celebracji chrześcijan DD, nr Por. R. Penna, Prima Lettera ai Corinzi, w: AA. VV., Le Lettere di Paolo, Genova , s

17 LIST APOSTOLSKI JANA PAWŁA II DIES DOMINI 17 W jaki jednak sposób doszło do tego, że chrześcijanie zaczęli się gromadzić w niedzielę, by sprawować Eucharystię. Na ogół odpowiada się, że zmartwychwstanie Chrystusa w niedzielny poranek spowodowało, że już pierwsi chrześcijanie przypisywali szczególne znaczenie właśnie niedzieli. Odpowiedź tego typu wydaje się słuszna jedynie częściowo 26. Pierwsze niedzielne celebracje chrześcijan miały miejsce nie w niedzielę rano, ale wieczorem. Wystarczy przytoczyć tekst z Dziejów Apostolskich 20, 7: W pierwszym dniu po szabacie, kiedy zebraliśmy się na łamanie chleba, Paweł, który nazajutrz zamierzał odjechać, przemawiał do nich i przedłużył mowę aż do północy. Niektórzy badacze (zwłaszcza protestanccy, jak O. Cullmann i W. Rordorf) odwołują się głównie do tekstów janowych (J 20, 19; 20, 26, ale też Łk 24, 30), opisujących objawienia Zmartwychwstałego Pana wieczorem owego pierwszego dnia tygodnia oraz po ośmiu dniach, czyli znowu w niedzielę 27. Jak jednak wyjaśnić ów związek wieczornych celebracji ze wskazanymi tekstami biblijnymi, jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że Ewangelia według św. Jana powstała prawdopodobnie dopiero pod koniec I w., kiedy chrześcijanie spotykali się już od dawna w niedzielę. A może było odwrotnie: ewangeliczne opisy objawień Zmartwychwstałego Pana służyły w jakiejś mierze podbudowaniu już istniejących tradycji? Ponadto zmartwychwstanie Pana w poranek wielkanocny jako motyw celebracji niedzielnej jest wspominane do II w. sporadycznie. Czyni to dopiero m.in. św. Justyn w swojej Apologii oraz List Barnaby. Święty Justyn pisze: Gromadzimy się zaś na naszym wspólnym spotkaniu w Dniu Słońca, ponieważ jest to pierwszy dzień, w którym Bóg, przetwarzając ciemności i materię, uczynił wszechświat, zaś Jezus Chrystus, nasz Zbawiciel, tego samego dnia zmartwychwstał. W przeddzień bowiem Dnia Saturna został ukrzyżowany, a następnego dnia po Dniu Saturna, to znaczy w Dzień Słońca, 26 H. Pietras (Dzień Święty, s ), mówiąc o związku Zmartwychwstania Chrystusa i Paschy, stwierdza: Było całkowicie zrozumiałe zarówno teologiczne skojarzenie obu wydarzeń, jak i odczucie pierwszych chrześcijan potrzeby świętowania Zmartwychwstania. Mimo szczegółowych analiz ojca C. Mosna, który w swojej pracy stara się dowieść, że samo to wystarczyło, by chrześcijanie zaczęli się regularnie spotykać w niedzielę na Eucharystię, ośmielam się sądzić, że uzasadnić by to mogło raczej tylko chrześcijańskie obchodzenie Paschy raz do roku, niekoniecznie zaś każdej niedzieli. 27 Por. Rordorf, Domenica, kol