Socjaldemokratyczna alternatywa: kapitalizm na zakręcie, lewica na prostej

Transkrypt

1 Socjaldemokratyczna alternatywa: kapitalizm na zakręcie, lewica na prostej

2

3 Socjaldemokratyczna alternatywa: kapitalizm na zakręcie, lewica na prostej materiały do dyskusji Rada Strategii Programowej Warszawa 2012

4 Krajowy Komitet Wykonawczy SLD ul. Złota 9 lok Warszawa Projekt typograficzny Piotr Sebastian Owczarek trzecianka@gmail.com Wydawca PP-H ZAPOL Dmochowski, Sobczyk Sp.J. al. Piastów 42, Szczecin tel isbn

5 Spis treści Józef Oleksy Czy współczesny kapitalizm potrafi sprostać wyzwaniom współczesności i rozwoju?...7 Globalny wymiar procesów i zjawisk Węzły gordyjskie XXI w. Minimum zmian instytucjonalnych Człowiek w świecie przyszłości I. Kryzys światowych finansów: sekwencje i konsekwencje Andrzej Zawiślak Nie tylko o globalizacji...17 Wiedzieć, czego nie wiemy Sytuacja człowieka w jego relacjach ze światem Historia częściej się rymuje niż powtarza Fundamentalne prawo kapitalizmu Walka o uznanie jest dzisiaj siłą sprawczą rozwoju społecznego Abdykacja społeczeństwa z aspiracji do świadomego sterowania swoim losem Poznawcza niemożność w odniesieniu do prognozowania przyszłości Danuta Waniek Źle odrobiona lekcja polskiego kapitalizmu; czy socjaldemokracji wolno wyrzec się społecznej gospodarki rynkowej? Terapia szokowa zamiast Samorządnej Rzeczypospolitej Stosunek lewicy do przemian gospodarczych w III Rzeczypospolitej Refleksja po latach: model integracyjno-redystrybucyjny czy polaryzacyjno-dystrybucyjny? II. Demokracja Jacek Żakowski Demokracja: czy i jaka?...39 Zmiana Czynniki zmiany Kierunki zmiany Pole manewru i opcja lewicy Bartosz Rydliński Demokracja deliberatywna. Nowe ruchy społeczne Główne postulaty ruchu alterglobalistycznego Włączenie i upodmiotowienie obywateli w procesie decydowania politycznego Poddanie pod poważną dyskusję polityczną Współdecydowanie o kierunku polityki partii

6 III. Nowa społeczna gospodarka rynkowa Piotr Szumlewicz Socjaldemokratyczna polityka społeczna...59 Trzy modele: liberalny, chadecki (konserwatywny) i socjaldemokratyczny Złote lata europejskich państw dobrobytu Pożądanym modelem polityki społecznej Skąd te sukcesy państw socjaldemokratycznych? Socjaldemokratyczna polityka społeczna Sytuacja Polski rysuje się niewesoło Michał Syska Nowoczesnie państwo opiekuńcze w socjalnej Europie. Wyzwania dla polskiej lewicy SLD: lewicowość albo śmierć Powrót państwa. Debata w łonie europejskiej socjaldemokracji Nowy proletariat: prekariat, czyli wyzwanie dla socjaldemokracji Postpolityka czy neoliberalizm? Uniwersalna polityka społeczna zadanie dla socjaldemokracji Model integracyjno-redystrybucyjny vs. model polaryzacyjno-dyfuzyjny Europa Socjalna zadanie także dla polskiej lewicy Krzysztof Pater kapitał społeczny i ludzki...81 Migracja w warunkach rosnącego deficytu pracy Nowe formy pracy Wojciech Szewko Człowiek jako kreator innowacyjności Motor postępu Człowiek innowacyjny Innowacja jako czynnik produkcji IV. Lewica społeczna wobec nowego ładu globalnego Maciej Raś Lewica społeczna wobec wyzwań globalnych. Nowe tendencje w ładzie międzynarodowym...91 Wyzwania globalne Progresywna polityka rozwoju Wnioski dla polskiej lewicy V. Potrzeba poszukiwania nowej etyki odpowiedzialności za człowieka Jan Hartman Wyzwania etyczne w dobie spełnionej nowoczesności Nowoczesność jako rewolucja etyczna Jedność i zróżnicowanie sił postępu Spełniona emancypacja i pytanie co dalej? Kryzys przywództwa i rozproszenie opinii Nowa etyczność Leszek Lachowiecki Katalog pojęć podstawowych...113

7 Józef Oleksy Przemiany we współczesnym świecie wyzwaniem dla lewicy społecznej Globalny wymiar procesów i zjawisk Początki rewolucji informacyjnej są nieodległe w czasie. Zaledwie 25 lat minęło, a świat zmienia się na naszych oczach, budząc nadzieję i lęki o przyszłość. Lewica społeczna musi być uważnym obserwatorem zjawisk i procesów, wpływających na możliwości realizacji wyobrażeń o człowieku, państwie i społeczeństwie, o sprawiedliwości, równości i wolności. W dyskusjach ostatnich lat kwestie gospodarki światowej przesłoniły myślenie o zmianach. Globalne przyspieszenie procesów gospodarczych skierowało uwagę na skutki rewolucji informacyjnej w postaci radykalnej zmiany szybkości przesyłu informacji i przemieszczania się kapitału. Trwają spory o pozytywne i negatywne konsekwencje globalizacji. Lewica nie musi rozstrzygać, za czym się opowiedzieć. Globalizacji nie da się uniknąć ani przeczekać. Trzeba ją zrozumieć i dostosować systemy do nowych warunków. Proces liberalizacji handlu międzynarodowego jest czynnikiem powiększającym korzyści płynące z globalizacji, ale też utrwalającym wiele nierówności. Pogłębianie się nierówności musi wywołać sprzeciw i poszukiwanie drogi do zmian. Rok 2008 to niechlubna cezura w dziejach światowego kapitalizmu. Zobaczyliśmy i odczuliśmy, że światowy kryzys finansowy nie jest tylko potknięciem i trudnością cyklu koniunkturalnego, lecz objawem załamania systemowego, niezwykle groźnym w świetle powszechnego charakteru kapitalizmu i braku dla niego alternatywy. Wyzwanie rozwojowe wobec kryzysu kapitalizmu neoliberalnego można rozpatrywać w ujęciu wąskim lub strategicznym. W pierwszym stwierdzimy wyraźne załamanie się branży, czyli niewydolność systemu obsługi finansowej gospodarki, oderwanie rynku kapitałowego od sfery wytwarzania, dramatyczne nadwartościowanie papierów wartościowych w obiegu rynkowym, 7

8 Józef Oleksy wreszcie zagrożenie płynności przepływów międzybankowych i pogłębienie się recesji oraz wzrost bezrobocia. W ujęciu strategicznym obecny globalny kryzys finansowy oznacza załamanie się neoliberalnej koncepcji kapitalizmu z wszystkimi tego społecznymi skutkami. Neoliberalna deregulacja doprowadziła do niespotykanego dotąd zakwestionowania podstawowej zasady wolności gospodarczej, tj. zaufania do mechanizmów i instytucji rynku, a zwłaszcza do ich zdolności samoczynnego odradzania. W jakimś sensie pod znakiem zapytania stanął system traktatowych porozumień oraz zdolności do generowania globalnych regulacji. Dziś nie sposób jeszcze określić, na ile załamanie się rynku finansowego wyzwoli skłonności protekcjonistyczne, obchodzące fundamenty ideowe porozumień na rzecz gry interesów ograniczającej solidaryzm. Refleksja nad źródłami i skutkami kryzysu wysuwa na plan pierwszy wszystkie kwestie bezpieczeństwa i rozwoju. Dotychczasowy ład globalny był chroniony względną dbałością o wyrównywanie szans rozwojowych i przeciwdziałanie pogłębiającym się zróżnicowaniom w regionach świata. Bezpieczeństwu służył cały układ militarny NATO, który pomimo regionalnego charakteru spełniał funkcję ubezpieczyciela globalnego. Krach neoliberalnej koncepcji kapitalizmu wywołuje gorączkowe próby szukania ratunku. Stąd pompowanie w system bankowo-finansowy nowych wielkich kwot środków publicznych nie bacząc na to, że wracają one do tego samego systemu, który właśnie zawiódł. Potwierdza się teza, że współczesny kapitalizm ma ograniczoną odpowiedzialność globalną wobec przyszłości. Przesuwa problemy na przyszłe pokolenia, utrwala życie na kredyt, ma nikłe zdolności samonaprawy. Kryzys stawia w nowym świetle możliwości rozwojowego przemieszczania granic wzrostu i poszukiwania społecznej stabilności. Tej stabilności już dziś zagraża bunt społecznie eliminowanych. Lewica nie może być obojętna wobec ruchów obywatelskiego przebudzenia, w tym alterglobalizmu i różnych form ruchów sprzeciwu. Rozwojowi światowej społeczności zagraża brak przebudowy systemu ekonomicznego na stymulujący aktywność twórczą i restytucję kategorii dobra wspólnego. Nadszedł znowu czas włączenia się w dyskusję o granicach dla mądrze kierowanego wzrostu i trwałego rozwoju ludzkości. Kryzys globalny, z którym mamy obecnie do czynienia, jest również skutkiem niedostosowania światowej społeczności do życia w stanie zmian i ryzyka tym bardziej, że kapitalizm wzmacnia efekty uniformizacji i spłaszczania idei. Wolnorynkowy kapitalizm jako wytwór cywilizacji będzie trwał wraz z nią. Nie jest to więc jedynie kryzys wolnego rynku. Skoro cele powinny mieć 8

9 Przemiany we współczesnym świecie charakter ogólnoludzki, trzeba odchodzić od kapitalizmu bez reguł i bez etyki. Obecny kryzys pokazał kasynowy charakter kapitalizmu. Skrajna neoliberalna deregulacja to światowy błąd regulacyjny. Węzły gordyjskie XXI wieku Najważniejszym wyzwaniem są granice wzrostu. W obecnej epoce wzrost gospodarczy stał się najwyższym odniesieniem w myśleniu o przyszłości. Towarzyszy mu uporczywe przekonanie o dyfuzyjnych skutkach wzrostu i naiwne oczekiwanie automatycznego niwelowania dysproporcji rozwojowych. Rzeczywistość pokazuje, że walka z nierównościami w skali globu nie stała się szlachetnym zadaniem dla wysiłku całej cywilizacji. Świat jest podzielony i dysproporcje rozwojowe będą się pogłębiać. Gorący i nagły charakter kryzysu pozostawił bez odpowiedzi dociekania o możliwych zmianach społecznych jako wyniku załamania gospodarczego. Dziś ledwie się sygnalizuje, co będzie podlegać zmianom w wyniku recesji, zwłaszcza przy jej długotrwałym charakterze, oraz jak rosnące bezrobocie i spadek poziomu życia wpłynie na nawyki i aspiracje w zakresie dobrobytu społeczeństw. Kryzys energetyczny i katastrofy klimatyczne mają coraz wyraźniej charakter światowy. Nie widać skutecznych wysiłków i koncepcji koordynacyjnych na rzecz globalnego podejścia. Niewydolność obecnych instytucji ponadnarodowych i podziały wpływów mogą doprowadzić do walki o surowce i możliwości energetyczne. Bez energii nie będzie wzrostu. Bez wzrostu nie będzie rozwoju. Starzenie się społeczeństw i widmo masowych migracji zmusi Zachód do innego rozpatrywania ludzkiej wolności i przenikania się kultur oraz rozprzestrzeniania nowych wzorców zachowań i standardów konsumpcyjnych. Ludzkości grozi kryzys żywnościowy i brak czystej, słodkiej wody. Dotychczasowe działania przeciwdziałające deficytom są dalece niewystarczające. Pozostawione zostały państwowym instytucjom, które nie są zdolne wprowadzić regulacji stanowczo obowiązujących wszystkich. Pojawić się może w XXI w. groźba nawrotu do skłonności protekcjonistycznych. Wzrośnie rola rynków finansowych, kapitału spekulacyjnego. Pojawią się nowi globalni gracze na rynkach. Cywilizacyjny wymiar niewydolności współczesnego kapitalizmu objawił się najbardziej dotkliwie wtedy, gdy banki i instytucje finansowe stanęły wobec widma bankructwa. Normalną koleją rzeczy winien zadziałać mechanizm rynku. Strach jednak był silniejszy. Kapitał zwrócił się do państwa, a ono wyasygnowało biliony ze środków publicznych do sektora prywatnego bez gwarancji naprawy systemu. W nowym więc świetle staje rola państwa wobec gospodarki w przyszłości. Nic nie da lękliwe przemilczanie tej 9

10 Józef Oleksy fundamentalnej kwestii. Oznacza ona rewizję zasady autonomii kapitału wobec społeczeństw i państw. Właśnie lewica stawia sprawę odpowiedzialności społecznej kapitału i granic nieskrępowanego działania kapitału spekulacyjnego. Trzeba podjąć krytyczną dyskusję i nie bać się doktrynalnych podejrzeń o rzekome wkraczanie w święty obszar wolności gospodarczej. Nie ma alternatywy dla wolności gospodarczej konkurencji rynkowej. Ale świat się zmienia i zmieniają się role aktorów na planie cywilizacyjnym. Relacje kapitału i pracy nie mogą pozostać w niezmienionym stanie z czasów XIX wieku. Tym bardziej, że świat kapitału i jego elity pokazały cyniczną obojętność na skutki społeczne własnych działań oraz chciwość grupową managementu finansowego. Świat musi znaleźć drogę do skutecznej kontroli systemu finansowego, gdyż odrywa się on w sposób groźny od procesów w realnych gospodarkach. Utrata zaufania do instytucji finansowych kapitalizmu nie może być trwała. Zrodzi bowiem kolejne zjawiska degeneracyjne, które pogłębią niesprawność systemu na całym globie. Jednym z węzłów gordyjskich w XXI wieku będzie porażka demokracji politycznej w forsowaniu wzrostu gospodarczego poprzez trafne i obowiązujące regulacje. Demokracja ma wymiar narodowy. Tylko demokracja państwa narodowego może dziś tworzyć regulacje obowiązujące z sankcją przymusu. Globalizacja jest żywiołem, który nie podlega regulacji. Jest to dramatyczne wyzwanie dla przyszłości. Żywioł przyspieszenia może być dziś korygowany jedynie porozumieniami międzynarodowymi, traktatami i konwencjami. Mają one jednak charakter dobrowolny. Nie ma demokracji globalnej. Nie będzie więc długo regulacji globalnej. Sytuacja ta wymaga wzmożenia wysiłków w kierunku zmian instytucjonalnych w świecie. Minimum zmian instytucjonalnych Polska lewica społeczna w trosce o sprawność działań na rzecz człowieka ze strony instytucji światowych sprzeciwia się niezwykłemu rozrostowi światowej biurokracji. Ociężałej, nieskutecznej. Dotyczy to wielu organizacji międzynarodowych, poczynając od ONZ aż po Unię Europejską, która ugina się pod ciężarem własnej biurokratyczności. Konieczność reformy ONZ i systemu organizacji międzynarodowych wymaga woli państw. Te zaś pod wpływem globalizacji muszą dojrzewać do przekazywania części swoich narodowych uprawnień na szczebel międzynarodowy. Po to, aby tworzyć zręby nowego ładu globalnego i zalążki globalnych regulacji. Będą musiały pojawić się nowe instytucje dla przejmowania niektórych dotychczasowych prerogatyw państwa narodowego. Ta swoista reinstytucjonalizacja współczesnego świata musi być mądrą odpowiedzią ludzkości na transnarodowy charakter globalizacji, na ponadnarodową naturę korporacji, kapitału spekulacyjnego czy inwestycji bezpośrednich. 10

11 Przemiany we współczesnym świecie NATO jedyny dziś system obrony Zachodu stoi przed wyzwaniem nowego samookreślenia. Jego istota wyniknie z koncepcji bezpieczeństwa globalnego, z pojawienia się świata wielobiegunowego oraz z przesunięć w koncentracji potencjału gospodarczego. Nie bez znaczenia będzie charakter zagrożeń i rywalizacji. Inne podmioty światowego systemu również tracą swoje tradycyjnie ukształtowane role. Poszukiwanie skuteczności oddziaływania na procesy współczesne wymaga przełamania impasu Światowej Organizacji Handlu, OECD i działań grupy G-20. Niezależnie od ocen dorobku Banku Światowego czy Międzynarodowego Funduszu Walutowego świat musi poszukiwać nowych instytucji nadzoru i regulacji rynków finansowych. Bez opanowania światowych finansów i ustanowienia nowego ładu kapitałowego, kapitalizm stanie na rozdrożu, a cywilizacja znajdzie się w impasie rozwojowym. Człowiek w świecie przyszłości Globalizacja jako rosnąca współzależność gospodarek i krajów oznacza swoiste starcie cywilizacyjne. Przepływ informacji, swoboda przepływu idei oraz kryzysy finansowe związane ze swobodą przepływu kapitału powodują nasilenie napięcia w sporze o to, co dobre, a co złe, wywołują rozkwit subkultur i reakcji odrzucenia. Świat współczesny w swoim modelu demokratyczno-liberalnym Zachodu nie posiada zdolności przeciwdziałania rodzeniu się Fundamentalizmów. Brak jest globalnej solidarności wobec wyzwań społecznych. Uwypukla się rozdział pomiędzy światem wartości a światem ekonomicznym. Zanika poczucie altruizmu, a nawet miłości, czy nienawiści. Transformacje społeczeństw stają się nieuchronnym skutkiem przyspieszenia. Wyraźne ściera się model atlantycki (otwarty, stawiający na rozwój nauki i człowieka) oraz model azjatycki (preferujący podejście kolektywistyczne). Podejmowanie decyzji przesuwa się ze sfery polityki do gospodarki. Jednak globalizacja i rynek nie mogą wyprzeć demokracji, która interesuje się społeczeństwem obywatelskim, podczas gdy globalny rynek interesuje się producentem i konsumentem. Wyzwania społeczne są nie mniej doniosłe niż gospodarcze. Ewolucja świata jest nieuchronna od globalizacji nie można się uchronić. Można jedynie uciec w przyszłość. To jednak wymaga gotowości do elastycznych zmian dostosowawczych. Globalizacja oferuje wielkie możliwości wzbogacania życia ludzkiego oraz kształtowania społeczności międzynarodowej w oparciu o wspólnie wyznawane wartości. Jednakże działania rynkowe zdominowały ten proces, a zyski i możliwości wynikające z globalizacji nie są jednakowe dla wszystkich. 11

12 Józef Oleksy Konkurencyjne rynki nie są gwarantem rozwoju społecznego. Potrzebne jest odpowiednie zarządzanie nimi, a także zapewnienie miejsca dla rozwoju zasobów ludzkich, społecznych, przyrodniczych, oraz zaprzęgnięcie globalizacji do pracy na rzecz człowieka, a nie tylko do pomnażania zysków. Wyzwaniem głównym pozostaje, aby rozwój społeczeństwa globalnego nadążał za rozwojem globalnej gospodarki. Globalizacja narusza równowagę między kapitałem a pracą. Państwo musi umieć ją przywracać, a nie tylko sprowadzać swoją rolę do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa, czy finansowania rozwoju infrastruktury. Dziś nie ma odpowiedzi na pytanie, jak wprząc kapitał w swoistą służbę społeczeństwu. Ruchy społeczne i partie polityczne stają się coraz bardziej bezradne wobec światowej gry spekulacyjnej kapitału. Rynek globalny jest nieczuły i bezduszny. Lekceważąc granice państw nie będzie dostrzegał rozlicznych problemów społecznych. Pilne staje się więc zdefiniowanie na nowo systemu opieki społecznej, zanim pogrzebie go międzynarodowa konkurencja. Globalizacja w swoich skutkach wywołuje zmiany nie tylko w procesach gospodarczych. Dokonują się także, być może mniej zauważalne, zmiany dotyczące człowieka i społeczeństwa. Nie bez wpływu są zjawiska globalne odnoszące się do filozofii rozwoju, modelu demokratycznego i etyki lub obyczajowości. Rewolucja informatyczna spowodowała tak nieprawdopodobny dostęp do nowych informacji, iż zmienia się wyobrażenie człowieka o sobie i wiedza o innych. W niedawnej przeszłości jednostka, rodząc się w swojej miejscowości, przeżywała całe życie nie podróżując i niewiele czytając. Jej wyobrażenie o świecie i innych ludziach zamykało się w kręgu wioski i miasteczka, a wyobraźnia opierała się na przekazie podróżników lub dostępie do najbliższej władzy. Człowiek znał wszystkich dookoła, wiedział, czego się spodziewać. Krąg marzeń wyznaczał rytm życia ustalony od pokoleń. Dziś jednostka ma dostęp do wszelkich informacji. Czy dzięki temu jest bardziej samodzielna? Skutkiem globalizacji jest specyficzne osamotnienie człowieka. Internet i rzeczywistość wirtualna, a nawet telepraca oddalają ludzi od siebie zamiast, zdawałoby się, czynić ich sobie bliższymi. Zmianom podlega osobowość. Oddziałuje na nią wiele czynników, z których część staje się zmienna. Człowiek pobudza własne aspiracje, chłonąc wzorce zachowań, mody, nowe potrzeby. Zmienia się poczucie możliwości i sukcesu. Innej barwy nabiera wolność, szczęście i dobro. Po raz pierwszy wszyscy ludzie mają wspólną teraźniejszość. Nie opiera się ona na wspólnej przeszłości i nie gwarantuje wspólnej przyszłości. Kultury, narody, ludy, religie wydają się bezpowrotnie wzajemnie ze sobą związane. Nie tylko państwa, przedsiębiorstwa, ale i poszczególne jednostki 12

13 Przemiany we współczesnym świecie stają do bezpośredniej wzajemnej konkurencji. Żyjemy w narzuconym mieszanym sąsiedztwie wszystkich ze wszystkimi. Jest obcość, która powoduje zmiany charakteru sąsiedztwa ludzi. Na człowieka współczesnego bez wątpienia oddziałuje kontrast gwałtownego przyspieszenia rozwoju i konkurencja wysiłków rozwojowych wynikająca ze współpracy i międzynarodowej konkurencji. Rośnie poczucie związku ze światową cywilizacją oraz wiedza o sytuacji w innych krajach. Wyraźny jest wpływ ruchu ludzi na międzynarodowe ujednolicenie i ograniczenie zbytnich odrębności narodowych czy lokalnych. Zawsze pozostaną enklawy fundamentalizmu, ortodoksji czy ideologicznego dogmatyzmu, ale główny nurt cywilizacji będzie związany z otwartością, demokracją i liberalizacją. Międzynarodowy przepływ wzorców konsumpcyjnych oraz efekt demonstracji wraz ze wzrostem poziomu oraz zasięgu oświaty i wiedzy będą wzmagały dążenie do demokratyzacji stosunków społecznych. Przewidywać trzeba zmiany w osobowości i mentalności. Wspólna teraźniejszość ludzi wobec globalnego przyspieszenia oznacza uznanie, że wszyscy żyjemy w jednym środowisku naturalnym, w jednym klimacie i atmosferze, w jednej gospodarce. Nowe problemy globalne wymagają nowego działania etyczno-politycznego. Globalizacja wymaga uzasadnienia ludzkiego postępowania wobec ludności całego globu. Tym samym pojawia się kwestia nowej etyki. Od niej zależeć będzie, jak przetrwamy czas globalizacji. Nowym podejściem było stworzenie koncepcji zrównoważonego rozwoju jako wyrazu etycznego myślenia o ludzkiej wspólnocie, jej wspólnym losie i trosce o przyszłe pokolenia ludzi na Ziemi. Etyczny aspekt przyszłości ludzkości wyklucza uznawanie wyłącznie interesów obywateli własnego państwa jako absolutnego priorytetu. Globalizacja może czynić warstwę duchową życia człowieka bardziej ubogą. Potrzeba wysokich wartości duchowych jest oczywista dla pełni życia i przeżyć człowieka. Te wartości wymagają pielęgnowania, a zwłaszcza: tolerancja, demokracja czy wartości społeczeństwa otwartego. Ekonomizacja świadomości w kształtowaniu człowieka globalnego wymaga szczególnego traktowania katalogu praw i wolności człowieka. Każdego człowieka. Proces globalizacji obejmuje rozpowszechnianie zasad wolnej gospodarki i polityki, nie dając gwarancji globalnej ochrony osoby. Dlatego też duże znaczenie ma powolne tworzenie systemu ponadpaństwowego wymiaru sprawiedliwości opartego na uznanych przez międzynarodową wspólnotę prawach człowieka. Prawa człowieka są zbiorem zasad postępowania w relacjach z każdą osobą żyjącą na świecie. Muszą one być uniwersalne. Globalna etyka człowieka oznacza sens międzyludzkiej odpowiedzialności. Odpowiedzialności za wspólną przyszłość. 13

14 Józef Oleksy Lewica jest jedyną formacją polityczną, która nie boi się zawsze stawać po stronie człowieka, jego duchowości, równości ludzi oraz ich prawa do szczęścia i prawa do własnych aspiracji. Kapitalizm wszedł w zakręt z winy chciwości i nieodpowiedzialności. Dziś widać wyraźnie zagrożenia dla jednostki i społeczeństw, dla równości i sprawiedliwości płynące z żywiołu globalizacji i nieposkromionej żądzy zysku. Wyzysk człowieka nie jest pojęciem abstrakcyjnym. Osiągnięcia cywilizowanego Zachodu nie likwidują wyzysku gdzie indziej, poniżania ludzkiej godności, łamania praw kobiet. Walcząc o człowieka lewica musi dziś widzieć światowy wymiar procesów, których skutki coraz wyraźniej będą się odciskać we własnych społeczeństwach. Mądrość lewicy winna prowadzić do wnikliwej identyfikacji nowych zjawisk i budowania wizji przyszłości, opartej o nową wyobraźnią strategiczną. 14

15 I. Kryzys światowych finansów: sekwencje i konsekwencje

16

17 Andrzej Zawiślak Nie tylko o globalizacji Postępy postępu zmuszają do bycia konserwatywnym..! Dawny proletariusz sprzedawał siłę roboczą, by przeżyć; obecny, żeby więcej konsumować! Jakie strategie sprawdzają się w świecie nasyconym towarami, w którym prawo dżungli łamie zasadę opiekuńczości, a dewiacje wypierają normalność..! zasłyszane Pod wieloma względami to, co określamy dzisiaj mianem globalizacji, ma bardzo wyraziste parantele i analogie historyczne. Co więcej, dzisiejsze atrybuty tego zjawiska, np. przemieszczanie się wielkich mas ludzkich, były w XIX wieku nawet znacznie bardziej intensywne. Ograniczenia wizowe nie utrudniały ruchów migracyjnych czy turystyki. Wymienialność walut bazujących na złocie czyniła operacje finansowe bardziej pewnymi niż dzisiaj. Zaś ideologiczno-religijne izmy nie były tak groźne dla ruchu ludzi i towarów. Oczywiście, znajdziemy też istotniejsze różnice, gdy wnikliwiej porównamy historyczną poprzedniczkę dzisiejszej globalizacji. Głównie dotyczą one skali, jakości oraz tempa zmian, jakich doświadczały społeczeństwa, w których proces ten się realizował w przeszłości i obecnie. Przede wszystkim znajdziemy je w obszarze skutków, jakie wywołuje. Skutków, o których ciągle wiemy nie tyle, ile by należało! M. in. dlatego, że wiele z nich się jeszcze nie objawiło bądź są in statu nascendi! Co sprawia, że w opinii zainteresowanych ranga tego zagadnienia stale rośnie i czyni go wręcz nieporównywalnym do tego, co zdarzało się w przeszłości? To właśnie dzięki globalizacji wręcz nagle, bo na przestrzeni bardzo krótkiego czasu na światowym rynku pojawiła się ponad dwumiliardowa masa producentów nisko opłacanych, a zarazem mających dostęp do nowoczesnej techniki, którzy przyszli ze wsi i zostali wywłaszczeni (a częściej świadomie zrezygnowali) z własnych, choćby nędznych, środków produkcji. Co oznacza, że muszą szybko wygrać w światowej konkurencji. W wyniku tych wyścigów system społeczno-polityczno-gospodarczy świata może eksplodować zjawiskami emergentnymi1. Znajdziemy w nich 1 Są to wydarzenia całkowicie nieoczekiwane, pozornie nie mieszczące się w logice funkcjonowania systemu który je generuje; a nawet będące zaprzeczeniem zasad legitymizujących istnienie tego systemu. Z reguły mają one wymowę paradoksu. Weźmy np. dzisiejszy wariant 17

18 Andrzej Zawiślak kapitalistyczną pazerność, ideologiczny fanatyzm i nacjonalistyczne zacietrzewienie. Rozwijająca się od bardzo niedawna nauka traktująca o chaosie i systemach złożonych nie daje nam jeszcze szans na budowanie wiarygodnych prognoz. Stąd też fundamentalny problem polega na tym, że nie wiemy, czego nie wiemy! Sytuacja poznawcza pozwala nam w najlepszym razie wiedzieć, czego nie wiemy! Na przykład nie wiemy, czy nie jesteśmy u progu sytuacji, kiedy to zagrożenie niedoborem trzech podstawowych surowców tj ropy, wody i żywności nie stanie się głównym czynnikiem określającym stosunki między państwami. Zupełnie nie wiemy, czym zaowocuje w dalszej przyszłości historycznie całkiem nowy układ sił, jaki zarysował się na linii państwo banki. Państwa mogą zbankrutować właśnie z powodu banków, które uzyskały taką pozycję, że nie mogą upaść. Rządy USA i Anglii zmuszone były dla ratowania systemu finansowego wpompować w niego 14 bilionów $ (ponad ¼ światowego PKB!). Nie wiemy również, do jakich zagrożeń przywiedzie nas wykorzystywana do celów sprzecznych z ogólnie pojmowanym dobrem człowieka współczesna nauka. Na razie wiemy, że możliwym staje się: groźba zagłady w przypadku konfliktu (nauka wyposaża przeciwników w coraz potężniejsze bronie); groźba globalnej katastrofy nuklearnej (reaktory atomowe są podatne na wydarzenia losowe); zakłócenie struktury demograficznej (aborcje dziewczynek dzięki badaniom prenatalnym sprawiły, że już dziś nadwyżka chłopców w Chinach liczona jest w dziesiątkach milionów); urzeczywistnienie najbardziej wrednych idei rasistowskich o wyższości rasowej (inżynieria genetyczna pracuje nad zmajstrowaniem ulepszonego człowieka); postępujące ograniczanie wolności obywatelskich (najpierw nauka odkrywa, jakie zachowania są obiektywnie szkodliwe dla człowieka, a następnie władza mu je uniemożliwia). neoliberalnej rzeczywistości społeczno-gospodarczej i zobaczymy, że w nadmiarze generuje ona te wszystkie zjawiska ideologiczno-kulturowe, które ongiś przypisywano działaniom lewicy. Przypomnijmy, że najczęstszymi oskarżeniami pod adresem lewicy były: zarzut osłabiania patriotyzmu, wrogość wobec rodziny i moralności oraz niechęć wobec religii. Otóż wystarczy się nawet pobieżnie rozejrzeć wokół, aby dostrzec jakie spustoszenia system neoliberalny poczynił właśnie w obszarze tych wartości, które tak ponoć zwalczała lewica. Nic więc dziwnego, że pojękiwania komuno wróć najgłośniej są słyszalne w kręgach, które kiedyś uchodziły za główny bastion oporu społecznego wobec tejże komuny, bo kręgi te tradycyjnie były ostoją wymienionych powyżej wartości. A dzisiaj wartości te są wręcz eksterminowane przez neoliberalną moderne i poprawność polityczną! 18

19 Nie tylko o globalizacji Właśnie te fakty skłaniają autora do sformułowania tezy, że postęp naukowo-techniczny wszedł w fazę samo-zwrotności. Wynalazki rozwiązujące stare problemy, stwarzają nowe znacznie gorsze!. Warto też przypomnieć trafną tezę Francisa Fukuyamy, że największym zagrożeniem dla demokracji, jakie zarysowuje się na horyzoncie, jest nauka, gdyż dla dobra obywatela coraz bardziej go ubezwłasnowolnia. Co z tego wszystkiego może wynikać dla dającej się przewidzieć przyszłości? Otóż każda rokująca na sukces próba trafnego prognozowania, zrozumienia i oceny skutków zachodzących na naszych oczach procesów globalizacji musi za układ odniesienia przyjąć sytuację człowieka w jego relacjach ze światem. Pamiętajmy, że w tych relacjach człowiek jest zarówno ich współtwórcą, jak też produktem. Wymiary społecznej przestrzeni, wewnątrz której funkcjonuje każda jednostka ludzka, określają trzy współrzędne: wiem, mogę oraz chcę. Rozwój cywilizacyjny zdaje się polegać na tym, że wraz z upływem czasu we wszystkich tych wymiarach pozycja człowieka przesuwa się wzwyż. Ale natychmiast pojawiają się niełatwe w odpowiedzi pytania. Chodzi mianowicie o synchronizację tempa przesunięć w różnych wymiarach. Co będzie, jeśli w obszarze wiem przeciętnej jednostki nastąpi kolosalny wręcz awans; podobnie też wzrośnie jej poziom aspiracji w obszarze chcę, natomiast wzrost jej potencjału w obszarze mogę będzie mizerny? (Takie sytuacje stwarza np. reklama działająca na podstawie naukowego rozpoznania ludzkiej psychiki; albowiem daje olbrzymie możliwości w kreowaniu preferencji konsumenckich i oddziaływania na ich intensywność. Kiedy reklama skutecznie mnie zachęca, abym darował sobie nieco luksusu, dobrze byłoby rozpoznać, jaki charakter mają przemiany maksymalizujące jednostkowe roszczenia w obszarze mogę i chcę. Czy człowiek formowany przez dzisiejszą rzeczywistość chce więcej chleba czy igrzysk; a może zgłasza żądania bardziej wysublimowane/ nie samym chlebem człowiek żyje /). Wszelkie badania prowadzone przez najrozmaitsze instytucje monitorujące procesy społeczne skłaniają do konkluzji, które można streścić w następującym komunikacie: coraz więcej wiemy, ale coraz mniej rozumiemy (przypomnijmy słynną frazę T. S. Eliota: where is a wisdom, we have lost In information ); coraz mniej możemy kierować się w działaniu własną, całkowicie autonomiczną decyzją (nieustannie jesteśmy programowani oraz monitorowani); coraz więcej chcemy, zwłaszcza tego, czego inni chcą, abyśmy chcieli (w wirtualnym świecie podstawowym źródłem percepcji są sygnały medialne. One zaś w trybie tzw. agresywnego marketingu coraz bardziej 19

20 Andrzej Zawiślak skutecznie formują nasze zachowania. W ten sposób powstaje społeczeństwo niewolników bez pana ). Wstępna analiza tego, jak globalizacja wpływa na relacje człowieka ze światem nakazuje bić na alarm. Tym bardziej, że dyskusje w kręgach intelektualnych niewiele wnoszą w tym zakresie. Odbywają się bowiem wedle wzoru, który ongiś skłonił Marka Twaina do stwierdzenia, że historia częściej się rymuje niż powtarza. Dyżurnym tematem wśród licencjonowanych wszelakimi nagrodami myślicieli są rozważania, które mają udowodnić, że kapitalizm epoki globalizacji wcale nie jest bankrutem, a problemem jest tylko jego niedoskonała realizacja. Jedno jest pewne, a mianowicie to, że w prowadzonym dyskursie emocjonalne zacietrzewienie wypiera logikę. Wszystkie paradoksy biorą się stąd, że w naukach społecznych prawda nie zawsze jest legitymizowana możliwością jej udowodnienia, (Chyba to miał na myśli Tony Blair wypowiadając słynne zdanie wiem jeśli uwierzę!). Skądinąd wiemy, że racją naszych przekonań jest ich prawdziwość; zaś racją naszych działań ich konieczność bądź słuszność. Pozostaje tylko sokratejskie stwierdzenie: wiem, że nic nie wiem. Ale na luksus bycia usatysfakcjonowanym takim stwierdzeniem mógł sobie pozwolić tylko filozof Sokrates. Polityk chce wiedzieć głównie interesuje go odpowiedź na dwa pytania: jak zdobyć władzę i jak ją utrzymać? Na dzień dzisiejszy całościowa ocena tego, co przynosi globalizacja jest bardzo trudna do przeprowadzenia. Po prostu dlatego, że jest to proces tak bogaty w najróżnorodniejsze konsekwencje, że zarówno jego przeciwnicy jak i zwolennicy znajdą w nim materiał dowodowy dla swoich tez. Dochodzi zresztą do żenujących przekłamań, kolejny raz potwierdza się więc, że ekonomia to nauka polityczna. Fundamentalnym prawem kapitalizmu jest permanentna akumulacja System ten każdą sytuację, w której uczestniczy człowiek, przekształca w okazję do utowarowienia związanych z nią zachowań. Akumulacja może być realizowana wszędzie, gdzie funkcjonuje wymiana rynkowa.2 2 Przykładem niech będzie agrobiznes, który szybko utowarowił afrykańskich chłopów; najpierw rozdając im za darmo transgeniczne wysoko wydajne ziarno siewne (tyle tylko, że jednorazowego użycia, gdyż obradza tylko raz!), a kiedy chłopi pozbyli się już własnego tradycyjnego ziarna, skończyły się darowizny. Okazało się wtedy, źe na kupno transgenicznego ziarna siewnego niewielu może sobie pozwolić. Ale za to światowe koncerny agrobiznesu jak Monsanto, Cargill 20

21 Nie tylko o globalizacji Szczególnie ekspansywnie wchodzi w te obszary, gdzie rentowność poczynionych inwestycji może być wyższa od przeciętnej. Aby akumulację można zrealizować, trzeba nie tylko doprowadzić do wyprodukowanie towaru, ale zapewnić mu zbyt. Stąd w zglobalizowanej gospodarce monstrualnie rozbudowana sieć handlowa zapewnia, że wszystko można kupić wszędzie! Drugim, co do ważności czynnikiem generującym zjawiska, które w swej masie składają się na proces gospodarczo-kulturowy określany mianem globalizacji są polityczne aspiracje krajów, a nawet regionów, które faktyczną podmiotowość polityczną uzyskały stosunkowo niedawno. Ich aktywna obecność we wszystkich obszarach znaczących dla gospodarki światowej przynosi rezultaty o skali nieznanej w dotychczasowej historii gospodarczej. Za decyzjami gospodarczymi tych podmiotów stoi potencjał kapitałowy przekraczający to, co może zaoferować najpotężniejsza prywatna korporacja. Dodatkowo kapitał ten nie jest dyscyplinowany postulatami indywidualnych akcjonariuszy. Stąd też państwo jako kapitalista ma nieporównywanie większy luksus w ustalaniu sobie horyzontu czasowego zakładanych efektów. Nie musi podporządkowywać się rytmowi walnych zgromadzeń akcjonariuszy. Na naszych oczach potwierdza się heglowska teza, iż walka o uznanie jest dzisiaj siłą sprawczą rozwoju społecznego. Dla władz chińskich niepomiernie większe znaczenie ma to, aby Państwo Środka uzyskało należną mu, zasłużoną historycznie rangę na arenie międzynarodowej, niż doraźny sukces w indywidualnej konsumpcji obywateli. Warto też podkreślić, że ta heglowska teza sprawdza się niezależnie od narodowościowo-rasowych uwarunkowań. Przecież to de Gaulle angażując Francję w działania, które odciskały się negatywnie na stopie życiowej obywateli, wołał: wolny naród to coś więcej niż stowarzyszenie konsumentów! Nasuwa się fundamentalne pytanie o kierunek globalizacji. Dokąd zmierza świat napędzany niewzruszenie nieubłaganym prawem maksymalizowania akumulacji kapitałowej; świat, którego faktyczne elity władzy za ostateczne kryterium racjonalności decyzyjnej przyjęły stwierdzenie: Cash czy Archer Midland przejmując ziemie od bankrutujących chłopów, mogły zwiększyć areał pod swoje uprawy na Czarnym Lądzie. Właśnie takie praktyki doprowadziły do tego, że tzw. Zielona Rewolucja, która przyczyniła się wprawdzie do znaczącego wzrostu produkcji rolnej, doprowadziła do ruiny masy rolników, którzy nie byli zdolni zaopatrzyć się w produkty niezbędne przy nowych uprawach. Prawidłowości funkcjonowania neoliberalnej gospodarki pozwalają zrozumieć istnienie złowrogiego paradoksu polegającego na tym, że klęski głodu wybuchają zawsze na wsi, czyli wśród producentów żywności. Tak było od klęski głodu w Irlandii (1844), kiedy z głodu wymarło ok. 30% chłopów, do obecnych klęsk na kontynencie afrykańskim. Jedynie hekatomba na Ukrainie nie miała związku z neoliberalizmem. Ale i tutaj złowrogi izm był przyczyną sprawczą! 21

22 Andrzej Zawiślak is Fact Rest is Opinion!, (zaś w wersji naszych do niedawna pracowicie budujących komunizm sąsiadów przybrało ono postać porzekadła Pribyl wyższe Dumy i Prezidenta ). Ten świat neoliberalnej ekonomii, opiewany przez jej apologetów jako sanktuarium wszelkich wolności, z wolnością kupowania na czele, zmierza konsekwentnie w jednym kierunku: totalnego zniewolenia3 człowieka na wszystkich poziomach jego egzystencji! Na szczeblu jednostki narzędziem tego zniewolenia jest coraz skuteczniejsze kreowanie potrzeb i preferencji, które z człowieka robią maszynę zakupów ( I shop therfore I am!), działającą na zasadzie odruchów Pawłowa. Już w tej chwili dzięki talentom psychologów i możliwości mediów doszło do tego, że tzw. holywoodzki model sukcesu konsumpcyjnego (domek z basenem, dwa samochody i to wszystko, co ma sąsiad, ale nieco więcej i w lepszym gatunku ) został tak głęboko zinternalizowany w świadomości przeciętnego człowieka, że potrzebę jego realizacji uznaje się za równie naturalną jak potrzebę jedzenia! Stąd też faktycznie realizowanym celem życia staje się zdobywanie środków do życia, ale na takim poziomie, aby wzbudzać zazdrość u bliźnich. Na szczeblu społeczeństwa wspomniane zniewolenie przejawia się w sposób bardziej wyrafinowany. Najkrócej rzecz ujmując sprowadza się do tego, co można nazwać abdykacją społeczeństwa z aspiracji do świadomego sterowania swoim losem. Globalizacja w neoliberalnym wydaniu niszczy podstawową obietnicę- -przesłanie demokracji, że ludzie będą mogli, jako zbiorowość, świadomie tworzyć swoją historię i być świadomym twórcą swojego zbiorowego losu. Wszelako świat, który nas otacza, to świat nieustannie i żywiołowo się zmieniającej oferty towarowej. Nie może być inny, gdyż zgłaszanie takich ofert stanowi absolutny imperatyw działających w tym świecie podmiotów; wedle darwinowskiej zasady, że aby przetrwać, trzeba zwyciężyć w konkurencyjnej walce o klienta. Przedsiębiorstwo, które się nie rozwija poprzez dostarczanie technicznych nowości przyciągających uwagę nabywców, jest skazane na zagładę. W tym ujęciu postęp to nic innego jak zwycięstwo nad konkurencją w zgłaszaniu klientom własnej oferty towarowej. Historycznie myśl ludzka ogniskowała się wobec spraw transcendentnych: sławy (starożytność), zbawienia (chrześcijaństwo), honoru i władzy (średniowiecze), sprawiedliwości i rasy (okres zmagań klasowych i rasistowskich urojeń ). 3 Dodajmy, że chodzi tu głównie o zniewolenie, które przewidywał Alexis de Tocqueville, kiedy to ciała pozostaną wolne, ale w okowach znajdą się dusze. Chociaż zważywszy na to, co się dzieje na odcinku elektronicznego monitoringu, to ciała mogą już niedługo zostać poddane takiej władzy, o jakiej się nie śniło najbardziej totalitarnym dyktaturom! 22

23 Nie tylko o globalizacji Obecnie większość ludzkich namiętności dotyczy nie spraw, ale posiadania rzeczy. Wygląda na to, jak to złośliwie zauważył R. Vaneigem że: szczęśliwa ludzkość już w niedalekiej przyszłości pokwituje odbiór paczek wysłanych do niej w trakcie licznych rewolucji, bo ich ofiara nie poszła na marne komunardzi dali się wyrżnąć do ostatniego, żebyś mógł nabyć ostatnią wieżę Philipsa.4 Również cele, jakie sobie stawiają czołowi gracze globalnej areny, czyli wielkie korporacje, nie mają nic wspólnego z transcendencją. Sprowadzają się one do zabezpieczenia sobie w konkurencyjnej walce maksymalnie rozległych obszarów zbytu i maksymalnie pewnych oraz tanich źródeł zaopatrzenia. Na tym tle może dochodzić do najrozmaitszych konfliktów o różnym wpływie na losy świata. W efekcie kierunek zmian, jakich doświadczy ludzkość może okazać się wynikiem przypadkowej konfiguracji konfliktowych interesów, a nie rezultatem realizowania transcendentnych wartości wygenerowanych przez sumienie i rozum. Głęboka patologia kapitalizmu polega na tym, że może on funkcjonować jedynie wtedy, gdy ludzie odczuwają trwały niedosyt i dojmującą potrzebę tego, co system może im oferować w procesie towarowej wymiany. Jeżeli taka wymiana się zatrzyma systemowi grozi zapaść. System gospodarki neoliberalnej w zakresie oferowanych środków bije rekordy, ale cierpi na atrofie celów. Jest to zresztą immanentna cecha człowieka jako homo faber. Może on jak wiadomo wyprodukować prawie wszystko. Ale celu, dla którego to wszystko produkuje (np. szczęście, zadowolenie czy chociażby dobre samopoczucie!) wyprodukować nie może! Stąd też rezultatem tej instrumentalnej nadmiarowości i transcendentnej niemożności jest zjawisko emergencji, czyli całkowicie nieoczekiwane kształtowanych się zjawisk społeczno-gospodarczych. Zdarzenia wybuchają i dzieją się ; z reguły ex post można je przekonująco i logicznie wyjaśnić, ale przewidzieć ich niestety nie można! Poznawcza niemożność w odniesieniu do prognozowania przyszłości w obszarze zdarzeń społeczno-gospodarczych jest pochodną głębokiego kryzysu nauk ekonomicznych. Nauka ekonomii obfitująca w różne szkoły i kierunki niejako notorycznie dzieli się na admiratorów gospodarki rynkowej i jej przeciwników. Przedstawiciele obu zwalczających się obozów wypracowali względnie spójne, acz diametralnie różne koncepcje na temat funkcjonowania gospodarki. Jedni podnoszą efektywność systemu rynkowego; drudzy akcentują jego niesprawiedliwość. Historycznie w jakimś stopniu obie strony miały rację. 4 R.Vaneigem, Rewolucja życia codziennego, słowo/obraz terytorium, Gdańsk 2004, s.61 23

24 Andrzej Zawiślak Postaram się wykazać stopień zagubienia we współczesnych naukach ekonomicznych, odwołując się do ogólnie znanych faktów. Najpierw jednak przypomnę podstawowe aksjomaty, na których bazują marksowska i neoliberalna szkoła przy wyjaśnianiu zjawisk zachodzących w gospodarce. Otóż wedle marksowskiego ujęcia, w społecznym procesie pracy zorganizowanej poprzez utowarowienie siły roboczej (po uprzednim jej wywłaszczeniu z środków produkcji) powstaje wartość, będąca rezultatem pracy. Robotnik w formie płacy otrzymuje tylko część tej wartości. Ta druga nieopłacona część stanowi o akumulacji kapitału, którą dysponuje prywatnie kapitalista. Istotą działalności gospodarczej jest więc wartościotwórcza rola pracy i jej niepełne opłacenie (wyzysk!), umożliwiające akumulację kapitału dla dalszej rozszerzonej produkcji, w celu stałego pomnażania wartości przechwytywanej przez kapitalistę. Wedle koncepcji szkoły neoliberalnej (klasykiem jest tu Marshall) wszystkie zjawiska gospodarcze organizowane są na zasadzie wolnego kontraktu między uczestnikami procesów wytwórczych. Na wartość wyprodukowanego towaru składa się nie tylko praca, ale i inne czynniki niezbędne do jego powstania. (A także stopień zapotrzebowania na ten towar, jaki zgłasza na niego ewentualny użytkownik.) Te czynniki są wynagradzane proporcjonalnie do ich udziału w powstaniu towaru (a więc wszystko jest sprawiedliwe!). Cenę tych czynników określa rynek poprzez swobodną grę podaży i popytu (a więc wolność!). W wyniku tej gry, w której każdy uczestnik pilnuje swojego interesu, ostateczny rezultat będzie najbardziej efektywny. Rynek nigdy się nie pomyli w wycenie. Ponieważ zaś w działalności człowieka w zasadzie wszystko powinno podlegać wycenie, zatem rynek powinien być ostateczną instancją wyrokującą. Sprawdźmy, jak oba te, tak różne podejścia do zjawisk gospodarczych, radzą sobie w wyjaśnieniu konkretnej sytuacji. Według statystycznych danych okazuje się, że banki amerykańskie zatrudniające kilkanaście tysięcy osób, zarobiły siedemdziesiąt razy więcej niż zatrudniające kilkaset tysięcy pracowników przemysły przetwórcze. Takie same proporcje odnotowano również w innych krajach, m.in. we Francji, gdzie wystąpiły one między bankami i przemysłem samochodowym. Jak te obiektywne fakty mają się do marksowskiego modelu kreowania wartości i wyzysku pracy? Jeśli we współczesnej gospodarce wyraźnie zarysowuje się tendencja, że w kreowaniu wartości mniej liczni liczą się więcej, to gdzie jest wartościotwórcza rola pracy? Okazuje się, że dzisiaj bogactwo niekoniecznie musi mieć wiele wspólnego z kosztami produkcji, którą sprzedaje firma (ex Microsoft Gatesa). Bierze się głównie z renty kapitałowej, która jest możliwa dzięki temu, że kapitał został zainwestowany tam, gdzie mógł zawłaszczać intelekt ludzkości, czyli historycznie zakumulowaną wiedzę. Na tym właśnie polega specyfika nowej rzeczywistości gospodarczej. W tej 24

25 Nie tylko o globalizacji rzeczywistości nie wyzysk pracownika (chociaż może się zdarzać), ale zdolność prywatnego wykorzystania społecznej wiedzy jest źródłem fortun! Ta nowa rzeczywistość stwarza fakty, które na gruncie marksowskich aksjomatów są niewytłumaczalne. Jak bowiem, absolutyzując wartościotwórczą rolę pracy (a więc zatrudniać jak najwięcej) oraz wyzysku (płać jak najmniej) wyjaśnić, że firma, której właściciel zatrudnił tylko kilku, a na dodatek fantastycznie opłacanych pracowników przynosi mu bajońskie dochody? Reasumując można więc stwierdzić, że teoria ekonomii w lewicowym wydaniu zawodzi mówiąc językiem akademickim zarówno w swojej eksplanacyjnej jak i predykcyjnej funkcji. Krótko mówiąc niewiele wyjaśnia i jeszcze mniej pozwala trafnie przewidzieć! Ale niewiele lepiej dzieje się po prawej stronie naukowego areopagu naukowców próbujących zrozumieć współczesną gospodarkę. Neoliberalni trubadurzy wolnego rynku stają bezradni, gdy pozostając na gruncie swoich aksjomatów, mają wyjaśnić to, co dzieje się na rynku. Przede wszystkim nie są w stanie przedstawić formalnie poprawnego dowodu swojej fundamentalnej (wywodzącej się jeszcze od A. Smitha) tezy, że w gospodarce maksymalizacja indywidualnych egoizmów przynosi społeczną korzyść. Wiemy zaś z praktycznego oglądu, że skutki, jakie z tej tezy wynikają, skłaniają nas raczej do jej dyskwalifikacji. Równie poważny zarzut dotyczy prawdziwości arcyważnej dla neoliberałów tezy o efektywności rynku. Wedle tej tezy rynek nie może się mylić w ocenie wartości, którymi operuje. Brak związku z rzeczywistością tej tezy ilustruje to, co się działo na rynku kredytów hipotecznych subprime! Omylność rynku osiągała poziom wręcz niewiarygodny! Kolejny powszechnie podnoszony zarzut pod adresem ekonomii neoliberalnej dotyczy uniwersalności prawa popytu (tj. jednokierunkowości związku miedzy ceną i popytem). Ponieważ z prawa tego wywodzą się wszystkie ważniejsze tezy tej ekonomii traktowane jest ono jako fundamentalne. Dlatego tak poważnym ciosem dla entuzjastów neoliberalizmu jest podważenie tego prawa (patrz prace prof. S. Keena). Z powyższych uwag wyłania się obraz dość przygnębiający. Okazuje się, że nauka ekonomii w obu swych najważniejszych nurtach jest impotentna wobec wyzwań, jakie stawia im rzeczywistość. Co więcej, okazuje się, że ta rzeczywistość jest tak bogata, że jej interpretacje wzajemnie sobie zaprzeczające mają do powiedzenia tyle samo trafnego, co błędnego! Jest fundamentalną prawdą epistemologiczną, że aby zrozumieć, co się dzieje trzeba umieć wykazać konieczność, że tak się dzieje! Skoro zaś w obszarze ekonomii tak trudno o zrozumienie, to może właśnie tam znajduje się największy potencjał wolności, która przecież z definicji jest zaprzeczeniem konieczności? 25

26 Danuta Waniek Źle odrobiona lekcja polskiego kapitalizmu; czy socjaldemokracji wolno wyrzec się społecznej gospodarki rynkowej? W 1989 r. polski kapitalizm zaczynał się po kilkudziesięcioletniej przerwie od nowa, z przyzwyczajeniami socjalnymi z okresu realnego socjalizmu oraz z całym bagażem najpierw złudzeń i nadziei, a potem coraz większych rozczarowań i zwyczajnej, ludzkiej złości. Podstawą do restytucji kapitalizmu stała się prywatyzacja dotychczasowej własności ogólnonarodowej, a raczej jej wartość rynkowa, którą sprzedawano bez względu na koszty społeczne. Najpoważniejszym skutkiem doktryny, przyjętej przez ekipę solidarnościową stało się w Polsce masowe bezrobocie, które po 2004 r. (czyli po przystąpieniu do UE) tylko częściowo jest rozładowywane przez gospodarki innych krajów członkowskich. Przemiany roku 1989 przyniosły Polsce restytucję kapitalizmu, a w ślad za tym zbuntowanemu społeczeństwu polskiemu dano równość szans w sferze prawnej i nierówności w sferze ekonomicznej. Socjaldemokracja uczestniczyła w tym procesie w różny sposób i z różnym skutkiem: wtedy, kiedy otwarcie reprezentowała interesy ludzi słabszych ekonomicznie zyskiwała uznanie i poparcie społeczne, ponieważ prawicowe pomysły na państwo i gospodarkę stały się już dawno domeną partii konserwatywnych, wspieranych przez coraz silniejsze grupy kapitałowe. Dziś, po 23 latach od wprowadzenia zmian ustrojowych, socjaldemokracji potrzebne jest nazwanie obecnych problemów rozwoju społeczno-gospodarczego i ustosunkowanie się do nich. Nie ulega wątpliwości, że kapitalizm (nie tylko w Polsce) znalazł się na zakręcie, nie oferuje już państwa dobrobytu, lecz ratując krajowe systemy gospodarcze sięga po takie rozwiązania, jak umocnienie sytuacji banków i ograniczanie państwa opiekuńczego (np. Francja, Niemcy, USA). W Polsce nie ma dziś pieniądza na sfinansowanie potrzeb zdrowotnych społeczeństwa, potrzeb edukacyjnych, sfery kultury, nowych miejsc pracy, rozwój przedsiębiorczości, budowę tanich mieszkań, na żłobki i przedszkola. Rzecz symptomatyczna, że w ostatnich latach pieniądze znajdowano natomiast na 26

27 Źle odrobiona lekcja polskiego kapitalizmu znaczące powiększenie administracji centralnej i samorządowej1, a także na budowę licznych, kosztownych stadionów. Jak wylicza ekonomista W. Kieżun, wcale niemała część dochodu narodowego, wypracowanego w naszym kraju, wypływa w formie dywidend, zysków, gigantycznych płac dla przez zagranicznego personelu kierowniczego, wysokich opłat za zarządzanie OFE, cen transferowych wewnętrznych usług, wykonywanych za wysoką cenę przez pracowników zagranicznych centrali, wiele sprytnych manipulacji dla wykazania niskiego zysku lub nawet deficytu. To wszystko ma na celu zlikwidowanie opłat podatkowych, oczywiście ze stratą dla budżetu państwa.2 Stosunek do obecnych problemów gospodarczych może w najbliższym czasie zadecydować o szansach socjaldemokracji w społeczeństwie polskim. W toku debat na tematy ekonomiczne działacze i parlamentarzyści SLD nie przywołują dokumentów partyjnych, które mogłyby stanowić punkt odniesienia w zderzeniu z innymi koncepcjami. Być może należałoby też częściej odwoływać się do dawnych lewicowych tradycji (spółdzielczość, akcjonariat pracowniczy) oraz zastanowić się rzetelnie nad tym, co dziś powinno oznaczać dla lewicy hasło społeczna gospodarka rynkowa, realizowana w państwie o orientacji społecznej. Terapia szokowa zamiast Samorządnej Rzeczypospolitej Pojęcie społeczna gospodarka rynkowa ma w Polsce wymiar konstytucyjny. Zostało wpisane z inicjatywy posłów SLD do zasad ustrojowych Rzeczypospolitej Polskiej w Rozdziale I Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997r. Przepisowi artykułu 20 zostało nadane następujące brzmienie: Społeczna gospodarka rynkowa, oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej. Rzecz w tym, że w latach prac nad Konstytucją (II kadencja Sejmu RP) podstawowe kwestie, dotyczące modelu polskiego kapitalizmu zostały już w zasadzie rozstrzygnięte na korzyść neoliberalnego modelu kapitalizmu, wdrażanego w Polsce metodą terapii szokowej. W tej sytuacji, wypracowywanie konstytucyjnych zasad ustrojowych mogło stanowić dla posłów SLD jedynie okazję do przypomnienia obietnic tych rozwiązań gospodarczych, które przywódcy Solidarności składali w 1989 r. Wpisanie zasady społecznej gospodarki rynkowej do tekstu konstytucji było ze strony SLD w tamtych okolicznościach 1 W okresie rządów PO/PSL administrację zwiększono o 80 tys. stanowisk. 2 W. Kieżun. Patologia transformacji. Warszawa 2012, s.260. Także T.Kowalik, Warszawa