Spis treści. 7 Słowo wstępne. 9 ROZDZIAŁ I. DIAGNOZY WSPÓŁCZESNOŚCI. JA I ŚWIAT 9 Wprowadzenie 10 Wzór lektury: Tadeusz Różewicz, Walentynki

Transkrypt

1

2 Spis treści 7 Słowo wstępne 9 ROZDZIAŁ I. DIAGNOZY WSPÓŁCZESNOŚCI. JA I ŚWIAT 9 Wprowadzenie 10 Wzór lektury: Tadeusz Różewicz, Walentynki 16 Nowoczesność Dalajlama, Etyka na nowe tysiąclecie Ćwiczymy czytanie ze zrozumieniem Poezja: Miron Białoszewski, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Julian Przyboś, Józef Czechowicz, Wisława Szymborska Ćwiczenia Proza: Wiesław Myśliwski, Andrzej Stasiuk, Tadeusz Konwicki, Bruno Schulz, Miron Białoszewski Ćwiczenia Konteksty: Julian Przyboś, Tadeusz Peiper, Leopold Tyrmand, Leszek Kołakowski, Barbara Skarga, Ze Stanisławem Lemem rozmawia Jacek Żakowski Zadania twórcze Ideologie Albert Camus, Wiek strachu Ćwiczenia Poezja: Julian Tuwim, Ewa Lipska, Wisława Szymborska Ćwiczenia Proza: Stefan Żeromski, Stanisław Ignacy Witkiewicz, George Orwell, Tomasz Morus, Ignacy Krasicki, Aldous Huxley Ćwiczenia Konteksty: Józef Tischner, Ryszard Kapuściński, Leszek Kołakowski, George Bush, Victor Klemperer Zadania twórcze ROZDZIAŁ II. CZŁOWIEK WOBEC JĘZYKA 77 Wprowadzenie 78 Wzór językowej analizy tekstu 80 Teksty, ćwiczenia: Kazimiera Białoszewska-Piekutowa, Stanisław Mrożek, Wisława Szymborska, Joanna Szczepkowska, Tomasz Piątek, Piotr Wojciechowski Zadania twórcze 81, 83, 87, 91, Języki środowiskowe (przykłady) Ćwiczymy czytanie ze zrozumieniem ROZDZIAŁ III. JA I WSPÓLNOTA 107 Wprowadzenie 108 Wzór lektury: Adam Zagajewski, Dom 112 Dom M. Eliade, Święty obszar i sakralizacja świata Ćwiczymy czytanie ze zrozumieniem Poezja: Stanisław Barańczak, Krzysztof Siwczyk, Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski, Jan Kochanowski Ćwiczenia Proza: Olga Tokarczuk, Stefan Chwin, Czesław Miłosz, Witold Gombrowicz, Bruno Schulz, Stefan Żeromski Ćwiczenia Konteksty: Maria Czapska Zadania twórcze Ojczyzna Fritz Stern, Utracona ojczyzna Ćwiczenia Poezja: Marcin Świetlicki, Zbigniew Herbert, Kazimierz Wierzyński, Julian Tuwim, Cyprian Norwid, Adam Mickiewicz, Ignacy Krasicki Ćwiczenia Proza: Tadeusz Konwicki, Sławomir Mrożek, Stefan Żeromski Ćwiczenia Konteksty: Paweł Huelle, Czesław Miłosz Zadania twórcze 152

3 6 Spis treści 153 ROZDZIAŁ IV. CZŁOWIEK WOBEC HISTORII 153 Wprowadzenie Ćwiczenia Wzór lektury: Czesław Miłosz, Piosenka o porcelanie 155 Zaduma nad historią Ćwiczymy czytanie ze zrozumieniem Oblicza wojny Okrutne bóstwo historii. Z Pawłem Huelle rozmawia Anna Zbierska 161 Literatura europejska: Anna Achmatowa, Günter Grass, Erich Maria Remarque 167 Poezja: Edward Słoński, Józef Mączka, Andrzej Tadeusz Hałaciński lub Tadeusz Biernacki, Józef Wittlin, Władysław Broniewski, Zbigniew Herbert, Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Różewicz Anna Świrszczyńska Ćwiczenia Proza: Andrzej Kalinin, Tadeusz Borowski Gustaw Herling-Grudziński, Miron Białoszewski 189 Motyw karuzeli i zagłady: Andrzej Szczypiorski, Jerzy Andrzejewski, Czesław Miłosz 197 Konteksty: Zofia Nałkowska, Aleksander Wat, Zdzisław (Jan Nowak) Jeziorański Ćwiczenia W ojczyźnie ludowej Adam Zagajewski, W gęstwinie małego totalitaryzmu 208 Poezja: Adam Ważyk, Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Wisława Szymborska, Stanisław Barańczak Ćwiczenia Proza: Tadeusz Konwicki, Miron Białoszewski 221 Konteksty: Maria Dąbrowska, Leopold Tyrmand, Ryszard Kapuściński, Tadeusz Konwicki Ćwiczenia Refleksje: człowiek w historii i język historii Jerzy Stempowski, Skoki historii zerwanej z łańcucha Ćwiczymy czytanie ze zrozumieniem Poezja: Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Julian Tuwim, Władysław Broniewski, Zbigniew Herbert, Marcin Świetlicki, Wisława Szymborska Ćwiczenia Proza: Paweł Huelle, Stefan Chwin 249 Konteksty: Leszek Kołakowski, Jacek Trznadel, Paweł Jasienica Ćwiczenia ROZDZIAŁ V: KIM JESTEM? W POSZUKIWANIU TOŻSAMOŚCI 255 Wprowadzenie Ćwiczenia Wzór lektury: Konstandinos Kawafis, Itaka Ćwiczenia Tadeusz Nowak, Zbigniew Herbert Ćwiczenia Ja. O kondycji osoby ludzkiej Żyjąc tracimy życie. Z Marią Janion rozmawia Katarzyna Bielas 266 Poezja: Edward Stachura, Wisława Szymborska, Miron Białoszewski, Jan Kochanowski Ćwiczenia Proza i dramat: Piotr Szewc, Zofia Nałkowska, Samuel Beckett Ćwiczenia Konteksty: Ernst Cassirer, Albert Camus, Jan Paweł II Ćwiczymy czytanie ze zrozumieniem Między buntem a zgodą Maria Szyszkowska, Uroda życia 282 Poezja: Andrzej Bursa, Tadeusz Różewicz, Jan Twardowski, Czesław Miłosz, Anna Świrszczyńska, Krzysztof Kamil Baczyński, Leopold Staff, Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Jan Kasprowicz, Jan Kochanowski Ćwiczenia Proza: Tomek Tryzna, Edward Stachura, Tadeusz Nowak, Czesław Miłosz, Jarosław Iwaszkiewicz, Mikołaj Rej, Günter Grass Ćwiczenia Konteksty: Emmanuel Lévinas, Roland Barthes, Colin Wilson, Jolanta Brach-Czaina, D. Masłowska, Zbigniew Hołdys Zadania twórcze ROZDZIAŁ VI. SZTUKA OPOWIADA ŚWIAT 319 Wprowadzenie 319 Wzór analizy tekstu epickiego: Ursula K. Le Guin, Czarnoksiężnik z Archipelagu Ćwiczenia Tradycja epicka: Homer, Miguel de Cervantes Saavedra, Henryk Sienkiewicz, Witold Gombrowicz, Lew Tołstoj, Jerzy Andrzejewski Ćwiczenia Od obiektywnej relacji do subiektywnej wizji: Bolesław Prus, Zofia Nałkowska, Edward Redliński Ćwiczenia 339 Zadania twórcze Indeks zamieszczonych utworów

4 Słowo wstępne Jak korzystać z podręczników do języka polskiego? Przygotowaliśmy dla was, uczniów klasy I liceum i technikum, ofertę bogatą: Skarbiec języka, literatury, sztuki przewidziany na całe trzy lata nauki w szkole średniej i Wypisy z ćwiczeniami przeznaczone tylko dla I klasy. Macie więc do dyspozycji dwie książki: pierwsza Skarbiec zawiera niezbędne wiadomości o języku i literaturze podane po kolei, w porządku chronologicznym: od Biblii i Homera do czasów współczesnych; druga Wypisy z ćwiczeniami ma układ odwrotny, o czym mówi podtytuł: Kultura XX wieku i jej tradycje. Ta książka zawiera bogaty zestaw tekstów współczesnych i konfrontuje je z utworami zaczerpniętymi z tradycji. Aby ułatwić orientację w czasie, podajemy na końcu każdego tekstu rok pierwszego wydania dzieła, z którego pochodzi dany wiersz albo fragment prozy. Wybrane utwory mają wam pomóc w zrozumieniu kultury współczesnego świata i jej korzeni. Skarbiec ułatwi porządkowanie wiedzy o języku, literaturze i filmie, Wypisy natomiast podsuwają ciekawe teksty i interesujące ćwiczenia oraz zadania twórcze. Autorzy mają nadzieję, że zamieszczone fragmenty zachęcą was do lektury całych utworów, a przykłady ćwiczeń i samodzielnych zadań, zainspirują zarówno uczniów, jak i nauczycieli do formułowania własnych pomysłów i wykonań. Nie ma bowiem nic bardziej wartościowego w szkolnej edukacji nad samodzielne działanie. Pisali o tym już w dwudziestoleciu międzywojennym autorzy cenionego podręcznika Mówią wieki, Juliusz Balicki i Stanisław Maykowski: Nie nazywaj nauką wiadomości usłyszanych z ust obcych albo wyczytanych z książki, lecz staraj się nadto sam nad wszystkiem, co widzisz, słyszysz, pojmujesz, ciekawie i rozumnie zastanawiać się i myślić, aby te wiadomości nabyte przerabiały się w istotny pożytek i własność twego umysłu: podobnie jak pokarm użyty i przetrawiony zmienia się w posiłek, krew we właściwe części twego ciała. W samodzielnym myśleniu pomogą wam niewątpliwie Wypisy, natomiast Skarbiec rezerwuar informacji tworzy podstawy do interpretacji czytanych dzieł i syntetyzowania nabywanej wiedzy. Trzeba zatem, korzystając z odsyłaczy i indeksów, harmonijnie i systematycznie korzystać z obydwu podręczników, aby już od I klasy przygotowywać się do egzaminu maturalnego. W tym celu będziemy ćwiczyć sprawność języka: budować różne teksty stosownie do sytuacji i celu wypowiedzi. W rozpoznaniu budowy podręcznika pomocne okażą się znaki ikoniczne i kolor. Na przykład sowa wskazuje na trudniejsze utwory i ćwiczenia, przeznaczone dla programu rozszerzonego oraz zainteresowanych uczniów. Komentarze, biogramy, dodatkowe informacje ważne dla interpretacji danego utworu oraz wszystkie ćwiczenia językowe zostały wyróżnione kolorem. Ćwiczenia literacko-kulturowe opatrzono znakiem, zadania twórcze, ćwiczenia językoznawcze, ćwiczenia sprawnościowe. Bożena Chrząstowska

5 I Diagnozy współczesności Ja i świat WPROWADZENIE DOM WCZORAJ I DZIŚ Jaki jest świat, w którym żyjemy? Na tak ogólne pytanie trudno dać prostą i jednoznaczną odpowiedź. Niemniej jednak można, a nawet trzeba dokonywać oceny współczesności, po to, aby odnaleźć w niej odpowiednie dla siebie miejsce i aby móc tę współczesność świadomie wraz z innymi tworzyć. Jeśli zatem chcemy w świecie czuć się jak u siebie w domu, musimy postawić diagnozę: Czy jest to dobrze urządzony świat? W utworach literackich odnajdziemy rozmaite opinie i oceny wieku XX, prognozy oraz odpowiedzi na pytanie o wartość dokonań naszej współczesności. Problem można wyrazić tak: Czy jest ona jak się powiada cywilizacją śmierci, czy też cywilizacją miłości? Zobaczmy, jaką odpowiedź daje Tadeusz Różewicz (zob. Skarbiec, s. 227) w utworze Walentynki (poemat z końca XX wieku). Andy Warhol Twenty-Five Colored Marylins 1962, akryl na płótnie, cm, Modern Art Museum of Fort Worth

6 10 Diagnozy współczesności. Ja i świat WZÓR LEKTURY Tadeusz Różewicz Walentynki (poemat z końca XX wieku) I w dniu Świętego Walentego roku pańskiego 1994 słuchałem ćwierkania pani redaktorki radia bzdet z czarnej skrzynki promieniował ciepły głos cip cip cip cipki tak wabiły gospodynie w przedpotopowych czasach drób kurki i koguciki kikiriki cip cip cip dziewczynki życzymy wszystkiego naj naj naj wszystkim zakochanym bo to dzisiaj ich święto cip cip cip szaleństwo w wielkich domach towarowych Amerykanie kupują Amerykankom biżuterię bieliznę słodycze wszystko w kształcie czerwonego serduszka epidemia ejds sprawiła że obyczajem stało się wręczanie zakochanym prezerwatyw ozdobionych serduszkami wisiorki w kształcie serduszka bombonierki 21-letni chłopak (w kształcie serduszka?) zamordował czteroletniego synka na pytanie dlaczego to zrobił młody ojciec odpowiedział tak długo i głośno płakał aż mnie zdenerwował jego 16-letnia żona powiedziała płacząc wiem że źle zrobił ale ja go kocham II w dniu Świętego Walentego roku pańskiego 1995 w czarnej skrzynce nawija damski głos kochajmy się bezpiecznie w związku z dniem zakochanych w dniu Świętego Walentego wspomnę że Ewa kusiła Adama jabłkiem nie kotletem głos męski: homo sapiens potrafi inną istotę doścignąć zabić obedrzeć ze skóry i zjeść ludzie i małpy są trawożerne mięsożerne owadożerne i owocożerne człowiek nie jest drapieżnikiem ale miałem nieprzyjemność bycia w rzeźni ludzie nie zastanawiają się skąd się bierze kotlet na talerzu mięso-żerstwo obciąża metabolizm w Anglii krowy wariują głos kobiecy przesiąknięty słodzikiem pedagogicznym: luka w życiu rodzinnym chłopiec chciałby mieć tatusia który mieszkałby w domu

7 Ja i świat 11 zawarliśmy z synkiem pakt że kiedy jakiś tatuś zamieszka w domu będziemy go lubić będziemy lubić takiego tatusia który będzie spełniał wszystkie warunki on czuje się silnie związany ze swymi dwoma dzidziusiami (choć odszedł) i one otrzymują od niego wiele sygnałów męskiego zachowania nowy konsensus dla rodziny chłopiec dostaje sygnały także od trzeciego tatusia bycie odpowiedzialnym Rodzicem to trwa całe życie życie życie życie życie życie życie życie całe życie pożycie nawet po życiu Platt-fuß-nota Family Album jęz. anglo-amerykański dla początkujących...ale to jeszcze nie wszystko 500 tysięcy kobiet ciężarnych umiera co roku z braku opieki medycznej. Z tego samego powodu 3 miliony noworodków umiera w pierwszym tygodniu życia Co sekundę rodzi się na świecie troje dzieci. Co minutę przybywa 180 ludzi. Co godzinę Co dzień ok. 260 tysięcy. Co miesiąc blisko 7,8 milionów. Co roku ok. 94 miliony ludzi. Jeśli tempo przyrostu naturalnego na świecie nie zmaleje, będzie nas w 2025 roku 8,5 miliardów, a w 2050 roku 10 miliardów. III biedne stare Lary i penaty klamka zapadła a może da się jeszcze całą rzecz obrócić w żart było nam tak dobrze ze sobą ale w rezultacie złamałeś mi życie ognisko domowe Lary i penaty Dzień Matki Dzień Ojca Dzień Babci Dzień Dziadka Dzień Dziecka dzień w dzień sąd orzeka rozdział od stołu i łoża rozdział od łoża? śmiechu warte przecież to kozetka a co z nami? pytają duchy domowego ogniska w betonowym bloku stare wystraszone mocno zakurzone Lary i penaty dziadek! daj się wypchać nic się nie da zrobić klamka zapadła a może da się całą rzecz bóić ż t

8 12 Diagnozy współczesności. Ja i świat niestety w drzwiach stoi już druga osoba dialogu różni się od tamtej fryzurą ale używa tych samych słów uwielbia Williama Whartona autora Ptaśka dodaje fajna jest też nasza Kaśka Klitoris tu Klitoris tam rozwiódł się w końcu z biedną Jean postara się mamusia o drugiego tatusia tatusia cichego tatusia dobrego w szklanej rureczce szczelnie zamkniętego (z tomu: Zawsze fragment, 1996) Ćwiczenia: Ustal, sięgając do słowników i encyklopedii, co oznaczają słowa: lary penaty klitoris (ew. inne, których nie rozumiesz). Spróbuj określić, do jakich faktów lub zjawisk społecznych odnoszą się następujące wersy: radio bzdet kochajmy się bezpiecznie w Anglii krowy wariują sąd orzeka rozdział od stołu i łoża postara się mamusia o drugiego tatusia /.../ w szklanej rureczce / szczelnie zamkniętego. Z jakich źródeł zapożycza Różewicz motywy wykorzystane w poemacie: z obserwacji potocznej? z mediów? z ogólnie znanych tekstów kultury? Zwróć uwagę na kompozycję utworu: jak łączą się kolejne fragmenty ( obrazki ze współczesności)? Kto mówi kim jest prezenter walentynkowego święta? W jaki sposób wyraża on oceny opisywanych zjawisk? Łatwo dostrzec, iż poemat Różewicza jest rodzajem montażu różnych scen z życia współczesnego. Zaczyna się od relacji przypominającej sprawozdanie z obchodów walentynkowego święta, którego głównym gadżetem stało się czerwone serduszko. Serce w kulturowej symbolice oznacza miłość. Tutaj symbol został uprzedmiotowiony, a więc pozbawiony nadanych przez tradycję znaczeń. Serduszko jest produktem masowym (breloczki, bombonierki, prezerwatywy). Możemy się spodziewać, że wraz z uprzedmiotowieniem symbolu zostaną urzeczowione przenoszone przezeń wartości. Pierwsza część poematu zawiera przytoczenie informacji makabrycznej, ale wiarygodnej: o dzieciobójstwie. Dlaczego młody ojciec w obecności jeszcze młodszej matki zamordował swe dziecko? Przeszkadzał mu płacz synka. (Wiemy, że małe dziecko płaczem komunikuje jakieś potrzeby. Wiemy też, że do najważniejszych należy potrzeba poczucia bezpieczeństwa). Ojciec zlikwidował zatem hałas tak, jakby wyłączał radio! Kim jest ten człowiek? Odpowiemy, że zwyrodnialcem lub kimś, czyj umysł pozostaje na niskim (dziecięcym?) stopniu rozwoju. Na pewno więc ktoś taki nie powinien być ojcem. Ale jest. Jego żona wybacza zabójstwo w imię miłości (ja go kocham). Czy wie, co mówi; czy rozumie to pojęcie? Jeśli miłość oznacza odpowiedzialność, to żona zabójcy nie zna sensu pojęcia. Jeśli jednak miłość rozumie się jako przyjemne spędzanie czasu, to zapewne młodzi małżonkowie kochają się. Ale to przecież zła miłość, egoistyczna. Młodzi rodzi-

9 Ja i świat 13 ce traktują dziecko jako przeszkodę, źródło zakłóceń w świecie ograniczonym do nich samych. Ich związek nie został zawarty po to, by rozwijać nowe życie, lecz by uprzyjemnić własne. W części drugiej walentynkową audycję wypełnia montaż wypowiedzi (głos damski, głos męski), które odnoszą się do problemu współczesnej rodziny. Hasło kochajmy się bezpiecznie nawiązuje do akcji propagujących bezpieczny seks, który miałby chronić przed AIDS, chorobą nazywaną dżumą XX wieku. Miłość jest w tym ujęciu identyfikowana ze sferą przyjemności i fizjologii, nadal nie łączy się jej z duchowością i odpowiedzialnością. Seks jest zaspokojeniem fizjologicznego głodu przyjemności. W tradycji kulturowej miłość (gr. Eros) sąsiaduje blisko ze śmiercią (gr. Thanatos). Zadawanie śmierci, np. zabijanie zwierząt może być usprawiedliwione potrzebą zaspokajania innej elementarnej potrzeby: zdobycia pożywienia. To zabijanie może się stać dla człowieka czymś zwyczajnym. Powstaje problem: czy oswojenie się z rzeźnią jest normalne? Gdyby w poemacie Różewicza chodziło tylko o rzeź zwierząt, można byłoby radiową wypowiedź uznać po prostu za nawiązanie do modnych w XX wieku ideologii ekologicznych (wegetarianizm). Tutaj jednak czytamy: homo sapiens / potrafi inną istotę / doścignąć zabić. Istota to również drugi człowiek. Można go zabić jak zwierzę. Zaspokajanie głodu łączy się więc z okrucieństwem, zdolnością do zadawania śmierci. I okazuje się, że ta cecha człowieczeństwa dziwnie blisko sąsiaduje z miłością. Mówi się o niej w tym samym dniu zakochanych, w którym opiewa się miłość; w tej samej audycji radiowej. Zadaniem mediów jest społeczna oświata, pedagogizacja. W audycji rozwija się motyw rodziny. Zadaniem rodziców jest wychować potomstwo, przy czym podział obowiązków może być różny. Wiadomo, że współczesne, pracujące kobiety na ogół poświęcają domowi mniej czasu. Psychologowie i pedagodzy napominają: dziecko potrzebuje obojga rodziców, matki i ojca. Jednocześnie coraz powszechniejsze stają się rozwody i rozpad rodziny. Rośnie liczba matek samotnie wychowujących dzieci; to z natury rzeczy wyjątkowe zjawisko staje się dziś rodzajem normy. Ojciec, tradycyjnie nazywany głową rodziny, przestaje odgrywać najważniejszą rolę. W utworze Różewicza ojciec jest zalecany, lecz może być jakiś niekoniecznie jeden, prawdziwy i naturalny. Matka i syn zawierają pakt, postanawiają lubić tatusia. Boskie przykazanie, że należy czcić (a nie jedynie lubić!) matkę i ojca swego, zostało z tego świata wyrugowane, zapomniane. Nowoczesna rodzina jest tu wyobrażona jako rodzina organizująca się dla zaspokojenia potrzeb dorosłych, z pominięciem potrzeb dziecka. Nowy konsensus dla rodziny polega na racjonalnym uzasadnieniu rozbitego związku jako rodziny normalnej. Tatuś staje się kimś w rodzaju gościa; mamusia z dzieckiem ustalają, na jakich prawach można go zaakceptować. Zmieniły się zatem nie tylko tradycyjne więzi między rodzicami, lecz także dzieci w nowoczesnej rodzinie funkcjonują inaczej: na prawach partnerskich. Znikają hierarchie, ojciec chce być dla syna kumplem, matka dla córki koleżanką. Czy to dobrze? Wedle Różewicza nie. Albowiem brak hierarchii wyklucza istnienie autorytetu; dziadek! Daj się wypchać. Można już tylko całą rzecz / obrócić w żart. Udawać z a b a w ę w rodzinę. Nie przyznawać się do klęski, jaką przyniosły idee bezstresowego i partnerskiego wychowania.

10 14 Diagnozy współczesności. Ja i świat Miłość i śmierć to motywy łączące się w Walentynkach z najważniejszym motywem: życia. Poeta ukazuje świat podporządkowany naturze, która z jednej strony wydaje się porażająco rozrzutna w swym dziele tworzenia życia, z drugiej zaś przerażająco okrutna w bezlitosnej eliminacji tego nadmiaru, skazująca na śmierć organizmy słabe. Obraz przeludnionego globu, w połączeniu z wcześniejszymi obrazami rodziny, nie napawa optymizmem. Gwałtowny przyrost ludności, przedstawiony w liczbach, każe myśleć o rozprzestrzenianiu się tych wszystkich patologii, o których pisze poeta w wersach wcześniejszych. Rodzi się coraz więcej ludzi zdaje się mówić Różewicz lecz nie są to coraz lepsi ludzie. Przeciwnie. W trzeciej części poematu mityczne biedne stare Lary i penaty (bóstwa domowe) czują się bezradne i niepotrzebne. Ognisko domowe w betonowym bloku wydaje się niemożliwe, gaśnie za lada podmuchem. Tradycyjne role: babci, dziadka, matki, ojca, dziecka zostały odrzucone. Ponieważ święto przekształca się w medialne igrzyska (wciąż świętujemy czyjś dzień ), pojęcie sacrum traci sens i wydaje się bezużyteczne. Rozpad rodziny przestaje być tragedią: postara się mamusia / o drugiego tatusia. Powraca też idea matriarchatu w wersji groteskowej. Prokreacja poczęcie nowego życia sprowadza się do kwestii technicznej (szklana rureczka wystarczy do zapłodnienia np. metodą in vitro). Kim w poemacie Różewicza są ludzie odprawiający swe walentynkowe święto? Można by rzec o nich, że to wydrążeni ludzie (por. Wypisy, s. 23). Wydrążeni z niepokoju o najbliższych, z bojaźni Bożej, z odpowiedzialności. W tym świecie miejsce dekalogu zajmuje radio bzdet emitujące informacyjną sieczkę, czyli pseudowiedzę o rzeczywistości. Nie ma autorytetów, nie ma skali wartości, nie ma norm etycznych. Znika tajemnica miłości, życia i śmierci. Znika tabu. Walentynkowe, a także z dnia codziennego znane szaleństwo w domach towarowych przypomina amok: ludzie zatracają się w ekstatycznej przyjemności kupowania. Szukają zapomnienia i szukają też usprawiedliwienia jakże infantylnego dla swych postępków, których nawet nie potrafią nazwać złem czy grzechem, gdyż nie dostrzegają granicy między rzeczywistością a fikcją, jak w grach komputerowych. Motorem wznawiającym życie jest tu miłość utożsamiona z seksem i ograniczana do seksu. A skoro tworzenie życia staje się łatwe, więc i zabijanie przychodzi z łatwością. Eros i Thanatos w kulturze XX wieku rozstają się na dobre. W świecie, w którym nie szanuje się życia, nie można szanować śmierci. Bez tego zaś kultura traci wielkość i powagę, staje się infantylna adresowana do zdziecinniałej ludzkości. Tadeusz Różewicz jest uznawany za poetę-moralistę, od początku twórczości podejmuje problemy etyczne. W Walentynkach głównym przedmiotem rozważań są fundamentalne pojęcia: miłość, życie, śmierć. Zdawałoby się, że wszystko już na ten temat w literaturze powiedziano. A jednak nie. Różewicz bowiem ukazuje stan świadomości (a raczej nieświadomości) współczesnego człowieka i konsekwencje neutralizacji wrażliwości etycznej. Inaczej: ukazuje, do czego prowadzi relatywność (względność) norm moralnych.

11 Ja i świat 15 W poemacie nie ma moralizatorskich sentencji, poeta jedynie gromadzi fakty i dowody degradacji kultury, skłaniając czytelnika do samodzielnej konkluzji. Utwór jest na pozór żartobliwy, splatają się w nim różne wątki i różne głosy. Wielogłosowość (polifonia) wynika z poetyki fragmentu, czyli montowania różnych kawałków świata, pozornie niepodobnych. Kolaż typowa dla Różewicza technika kompozycji ma czytelnikowi uprzytomnić niespójność rzeczywistości, w której żyjemy, i niedopasowanie tego chaosu do znanych z przeszłości porządków życia. W świecie bowiem powinien istnieć jakiś nadrzędny sens i hierarchia wartości. Walentynki są poematem z końca XX wieku ukazującym kres kultury, w której pojęciom miłość, życie i śmierć możliwe było nadawanie wzniosłej treści. W końcu XX wieku pojęcia te mają sens trywialny. Natomiast zjawiskiem najważniejszym choć w utworze bezpośrednio nie nazwanym pozostaje zło. Jego siła, rzec można, rośnie w stosunku odwrotnie proporcjonalnym do zaniku miłości. Świat przedstawiony przez poetę jest przedmiotem surowej, moralistycznej oceny. Niemniej jednak Różewicz przeprowadza swój sąd nad współczesną cywilizacją w taki sposób, by sprowokować czytelnika do gwałtownej, nieobojętnej reakcji. Portret ludzkości, przerysowany, groteskowy i ironiczny, musimy nie mogąc z nim się utożsamić odebrać emocjonalnie. Musimy zaprotestować. Musimy też krytycznie spojrzeć na otaczający nas świat. I o to zapewne autorowi chodziło. Anna Legeżyńska Zadanie twórcze Napisz esej pt. Jakie elementy kultury współczesnej przyzwyczajają do banalizacji śmierci?. (Przeczytaj szkic o eseju, Wypisy, s. 98) Duane Hanson, Supermarket Lady, 1969, wymiary cm, malowane włókno szklane, polyester, ubrania i wózek z supermarketu

12 16 Diagnozy współczesności. Ja i świat NOWOCZESNOŚĆ Autor tekstu, XIV dalajlama (ur. 1935), noszący imię Tenzin Giaco, jest duchowym i politycznym przywódcą Tybetu, od 1950 r. zajętego przez Chiny. Dalajlama wraz z tybetańskim rządem na wychodźstwie schronił się w Indiach. Sprzeciwiając się używaniu przemocy, działa na rzecz wolności swego kraju, apelując do narodów i przywódców świata. W 1989 roku otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Dalajlama Etyka na nowe tysiąclecie Wszędzie, na wszelkie wyobrażalne sposoby, ludzie starają się poprawić swój los. Odnoszę przy tym dziwne wrażenie, że mieszkańcy państw rozwiniętych, mimo ich przemysłu, są w pewnym sensie mniej usatysfakcjonowani. Zaznają mniej szczęścia i cierpią bardziej niż ci, którzy żyją w krajach słabiej rozwiniętych. W istocie, kiedy porównujemy bogatych i biednych, często wydaje się, że w tych drugich, mimo fizycznego bólu i cierpienia, jest mniej lęku i obaw. Bogaci a tylko nieliczni potrafią korzystać ze swego majątku, to znaczy nie pławić się w luksusach, lecz dzielić z potrzebującymi zdają się nimi przesiąknięci. Wielu tak pochłania zdobywanie i gromadzenie, że w ich życiu nie ma już miejsca na nic innego. W tym zapamiętaniu gubią marzenie o szczęściu, które miało im dać bogactwo. W rezultacie są ciągle rozdarci między obawami o przyszłość a nadzieją na zysk. Cierpią psychiczne i emocjonalne katusze, nawet jeśli zachowują się tak, jakby wiedli życie bardzo dostatnie i wygodne. Wszechobecność lęku, stresu, frustracji, rozgoryczenia, niepewności i depresji wśród mieszkańców państw rozwiniętych jest tego najlepszym dowodem. Według mnie, to wewnętrzne cierpienie odzwierciedla rosnącą dezorientację co do tego, na czym polega i na czym opiera się moralność. [...] Paradoks, polegający na tym, że wewnętrzne innymi słowy, psychologiczne i emocjonalne cierpienie tak często towarzyszy materialnemu dobrobytowi, widać jak na dłoni w większości państw zachodnich. Zjawisko to jest tak powszechne, że na usta ciśnie się pytanie, czy w kulturze Zachodu może być coś, co powoduje skłonność do takich cierpień? Nie sądzę. Myślę, że działa tu bardzo wiele czynników. Z pewnością jakąś rolę odgrywa sam rozwój materialny. Również rosnąca urbanizacja współczesnych społeczeństw, która zmusza ogromne rzesze ludzi do życia bardzo blisko siebie. Zauważmy przy tym, że gdy to tylko możliwe, staramy się zastępować dziś oparcie, jakie daje wzajemna pomoc, pomocą urządzeń lub systemu usług. Dawniej chłop prosił o pomoc przy żniwach całą rodzinę, dziś dzwoni do firmy. Współczesne życie jest tak zorganizowane, że wymaga jak najmniejszego praktycznego uzależnienia od innych. Posiadanie własnego domu, własnego samochodu, własnego komputera itd., by zapewnić sobie jak największą niezależność, wydaje się powszechną ambicją. Zwróćmy też uwagę na coraz większą autonomię poszczególnych osób, jaką zapewnia nauka i postęp techniczny. Dziś można być znacznie bardziej niezależnym od innych niż kiedykolwiek wcześniej. Rośnie poczucie, że nasza przyszłość zależy nie od bliźnich, ale od posady i pracodawcy. To z kolei sprawia, że uznajemy, iż inni nie są nam potrzebni do szczęścia, a co za tym idzie że ich szczęście nie jest ważne.

13 Nowoczesność 17 W ten sposób stworzyliśmy społeczeństwo, w którym ludziom coraz trudniej okazywać innym prostą sympatię i czułość. Miejsce poczucia wspólnoty i przynależności, z którego czerpią siły uboższe, z reguły wiejskie społeczności, zajęły samotność i wyobcowanie. Choć miliony żyją w bliskim sąsiedztwie, wydaje się, że wielu ludzi, zwłaszcza tych starszych, może rozmawiać tylko ze swoimi psami i kotami. Często porównuję nowoczesne społeczeństwo industrialne do samobieżnej maszyny. Ludzie, zamiast nią kierować, stanowią jej maleńkie, nieistotne trybiki. Nie pozostaje im nic innego, jak poruszać się zgodnie z ruchem machiny. Wszystko to okraszone jest nowoczesną retoryką rozwoju gospodarczego, często wzmagającą skłonność do współzawodnictwa i zawiści. Za tym z kolei idzie urojona konieczność zachowywania pozorów sama w sobie stanowiąca źródło problemów, napięć i zgryzot. Tak powszechne na Zachodzie psychologiczne i emocjonalne cierpienia są więc raczej wyrazem ukrytych, ogólnoludzkich skłonności niż mankamentów konkretnej kultury. [...] Najważniejszym powodem nabożeństwa, jakim nowoczesne społeczeństwa darzą postęp, są osiągnięcia nauki i techniki. Wspaniałą stroną tych form działalności człowieka jest to, że dają natychmiastową satysfakcję. (W przeciwieństwie do modlitwy, której rezultaty są jeśli w ogóle istnieją prawie niewidoczne). I robią na nas wrażenie. Cóż w tym dziwnego? Niestety, owo nabożeństwo sprawia, że zaczynamy sądzić, iż kluczem do szczęścia jest z jednej strony dostatek materialny, z drugiej zaś władza, jaką daje wiedza. Choć każdy, kto poświęci temu chwilę poważnego namysłu, przyzna, że materialny dostatek sam w sobie szczęścia dać nie może, z wiedzą sprawa nie jest już tak oczywista. Sama wiedza nie może jednak zapewnić szczęścia, jakie wyrasta z rozwoju wewnętrznego. W rzeczy samej, choć szczegółowa i niezwykle precyzyjna wiedza o zjawiskach zewnętrznych jest ogromnym osiągnięciem, towarzyszący jej poszukiwaniu impuls redukowania i zawężania, nie dość że nie da nam szczęścia, to może być niebezpieczny. Sprawia bowiem czasem, że tracimy z oczu całe spektrum ludzkich doświadczeń, a zwłaszcza naszą zależność od innych. [...] w nowoczesnym świecie jest wiele zjawisk, które napawają optymizmem. W krajach najbardziej rozwiniętych tysiące ludzi starają się pomagać innym. Wystarczy spojrzeć na nas. Największą dobroć okazali tybetańskim uchodźcom ci, których zasoby wcale nie są obfite. Nasze dzieci mogą zdobywać wiedzę dzięki bezinteresownej pracy indyjskich nauczycieli, którzy często muszą żyć w bardzo trudnych warunkach, daleko od rodzinnych domów. W szerszej perspektywie obserwujemy także rosnące zrozumienie podstawowych praw człowieka. To bardzo pozytywna zmiana. Sposób, w jaki społeczność międzynarodowa reaguje na większość klęsk żywiołowych to inna cudowna cecha współczesnego świata. Nadzieję daje też fakt, że zaczynamy zdawać sobie sprawę, iż nie można bez końca znęcać się nad naszym środowiskiem naturalnym, nie ponosząc poważnych konsekwencji. Wierzę również, że dzięki nowoczesnym środkom komunikacji ludzie bardziej akceptują dziś odmienność. Odsetek tych, którzy potrafią czytać i pisać, nigdy też nie był tak wysoki. Te pozytywne zmiany świadczą, moim zdaniem, o tym, co ludzkość może osiągnąć. [...]

14 18 Diagnozy współczesności. Ja i świat Oczywiście można też wskazać na wiele trendów skrajnie negatywnych. Bez wątpienia z roku na rok rośnie przestępczość, liczba morderstw i gwałtów. Często słyszymy o przemocy i wykorzystywaniu w rodzinie oraz, szerzej, w społeczeństwie, o rzeszach młodych ludzi uzależnionych od narkotyków i alkoholu, o negatywnym wpływie na dzieci coraz liczniejszych rozwodów. [...] Czy ta teza się broni? Czy postępowanie motywowane pragnieniem pomagania innym jest rzeczywiście najlepszym sposobem osiągnięcia prawdziwego szczęścia? Pomyślmy. Ludzie to istoty społeczne. Przychodzimy na świat na skutek działań innych. Nasze trwanie w nim uzależnione jest od innych. Czy nam się to podoba, czy nie, nie ma właściwie chwili, w której nie korzystalibyśmy z owoców trudu innych ludzi. W tej sytuacji trudno się dziwić, że znaczna część naszego szczęścia bierze się z relacji z innymi. I że najwięcej radości czerpiemy z troski o innych. Ale to nie wszystko. Altruistyczne działania nie tylko dają szczęście także zmniejszają cierpienie. Nie twierdzę, że osoby motywowane pragnieniem niesienia szczęścia innym napotykają w życiu mniej trudności. Wszyscy chorujemy, starzejemy się, przydarzają się nam różne wypadki. Niemniej z pewnością mniej w nich cierpienia, które odbiera nam poczucie wewnętrznego spokoju; mniej lęku, wątpliwości, rozczarowań. Co z tego wynika? Po pierwsze, skoro wszystkie nasze działania mają wymiar powszechny, a tym samym potencjalny wpływ na szczęście innych niezbędne jest etyczne postępowanie, żebyśmy nie robili sobie nawzajem krzywdy. Po drugie, na prawdziwe szczęście składają się przymioty duchowe: miłość i współczucie, cierpliwość, tolerancja, umiejętność wybaczania i im podobne. To one bowiem dają szczęście zarówno nam samym, jak i innym. (fragm. z: Etyka na nowe tysiąclecie, 2000) YIN i YANG równowaga przeciwieństw

15 Nowoczesność 19 Ćwiczymy czytanie ze zrozumieniem Z eseju dalajlamy wypisz zdania określające wartości, do których dąży człowiek współczesny. Znakiem + zaznacz te, które akceptujesz, natomiast znakiem te, które nie są dla Ciebie ważne; zorientujesz się, w jakim stopniu podzielasz obserwacje dalajlamy. Wymień za autorem osiągnięcia współczesnej cywilizacji. Następnie wynotuj zarzuty. W dziesięciu zdaniach napisz, jak wypada ostateczny bilans. Napisz list do dalajlamy o tym, co sądzisz o jego tezie: pragnienie pomagania innym jest [...] najlepszym sposobem osiągnięcia prawdziwego szczęścia jako głównej zasadzie etyki na nowe tysiąclecie. Przeczytaj wywiad ze Stanisławem Lemem (zob. Wypisy, s. 42) i wylicz punkty polemiczne, różniące poglądy obu myślicieli. Komu przyznasz rację: dalajlamie-optymiście czy Lemowi-pesymiście? Wyszukaj wypowiedzi Jana Pawła II dowodzące znaczenia miłości w papieskiej wizji cywilizacji współczesnej. Napisz konspekt i wygłoś na lekcji krótki referat: Ewangelizacja współczesnego świata w perspektywie religii i kultury. Pisanie listu. Przypomnij sobie wiadomości o liście (gimnazjum, szkoła podstawowa) i o etykiecie językowej (idź do Skarbca, s ): zbierz zwroty grzecznościowe, którymi możesz rozpocząć listy do różnych osób (młodszego rodzeństwa, rówieśników, przyjaciela lub przyjaciółki, swojej sympatii, rodziców, nauczyciela, osób publicznych: wybranego polityka, pisarza, dziennikarza prowadzącego program dla młodzieży). Czy istnieje uniwersalny zwrot grzecznościowy?; zredaguj trzy fragmenty listów, pokazujące twoje zainteresowanie adresatem (wybierz zróżnicowanych adresatów, np. rówieśnik, brat lub siostra, znany polityk); napisz kilkuzdaniowy uprzejmy (ale stanowczy) list napominający kogoś, kto nie odpowiedział na twoich pięć listów; napisz kilkuzdaniową odpowiedź na zaproszenie, w którym kulturalnie odmawiasz przyjścia z ważnych powodów i przepraszasz; przekształć obydwa napisane listy na wiadomości tekstowe SMS. Nie możesz przekroczyć 130 znaków (liter). Nie rezygnuj z etykiety językowej! Przygotowanie konspektu. Konspekt jest pisemnym uporządkowanym w punkty przygotowaniem wypowiedzi ciągłej (np. wykładu, przemówienia) lub formy otwartej (dialogowej, np. lekcji czy dyskusji.) Najważniejszą cechą konspektu jest zwarta i proporcjonalna kompozycja oraz hierarchiczność, która polega na wyodrębnieniu treści najważniejszych (nadrzędnych) i uzupełniających (podrzędnych). Konspekt krótkiego wykładu na temat części mowy mógłby wyglądać następująco: Część I. Wstęp czy wiedza o języku jest nam potrzebna? Część II. Wykład właściwy: 1. Czym są części mowy? a. Przykładowe definicje (definicja a, definicja b); b. Kryteria wydzielania części mowy (morfologiczne, składniowe, znaczeniowe). 2. Przegląd części mowy a. Odmienne (rzeczownik, czasownik, przymiotnik, liczebnik, zaimek); b. Nieodmienne (partykuła, spójnik, wykrzyknik, przysłówek, przyimek). 3. Funkcje poszczególnych części mowy a. Składniowe; b. Komunikacyjne. Część III. Zamknięcie 1. Najważniejsze problemy badawcze, tendencje historyczne 2. Podsumowanie. Na czym polega hierarchiczność przedstawionego konspektu? Uzasadnij specyfikę użytej w nim interpunkcji Odtwórz konspekt dowolnej części z rozdziału II Skarbca Człowiek wobec języka.

16 20 Diagnozy współczesności. Ja i świat Informacje o autorze: zob. Skarbiec, s Miron Białoszewski Ja stróż latarnik nadaję z mrówkowca Nie zabłądźcie. Bądźcie. Mijajcie, mijajmy się, ale nie omińmy. Mińmy. My! Wy! co latacie i jesteście popychani! (z tomu: Odczepić się i inne wiersze, 1994) Tytus Czyżewski ( ), poeta i malarz, przedstawiciel nurtu awangardowego (formizm, futuryzm). Do jego najciekawszych tomików należą Pastorałki (1925), łączące futurystyczny eksperyment z tradycją ludową. W Śpiewających domach warto dostrzec typową dla futurystów postawę ludyczną (zabawową)i rytmizację tekstu. Robert Delaunay, Eifel Tower (Red Tower), 1909, olej na płótnie cm, New York, Solomon R. Guggenheim Museum Tytus Czyżewski Śpiewające domy Idą ulicą domy Śpiewające Dom zielony Smutny Idą ulicą drugą Domy śpiewające Wesołe Dom biały Skacze z radości Dom fioletowy Niski ton Dom żółty smukły Wysoki ton Każdy inny Pędzą i patrzą Szyby lecą na bruk Błyszczą i dźwięczą Minąłem Z dala słyszę śpiewają Domy Czerwony Biały Żółty Dom (z tomu: Zielone oko elektryczne wizje, 1920)

17 Nowoczesność 21 Bruno Jasieński Do futurystów Już nas znudzili Platon i Plotyn, i Charlie Chaplin, i czary czapel rytmicznym szczękiem wszystkich gilotyn piszę ten apel. Dziwy po mieście skaczą już pierwsze, zza kraty parków rzeźby wyłażą, kobiety w łóżkach skandują wiersze i chodzą z niebieską twarzą. Po cztery głowy ma każdy z nas. Przestrach nad miastem zawisnął niemy. Poezja z rur się wydziela jak gaz. Wszyscy zginiemy. [...] Dzisiaj sprzedaję hurtem z licytacji cały aparat. Próżno się wdzięczy chmurek rokoko, na plafon nieba rzucone bazie. Nikogo więcej księżyc gonokok tęsknotą nocy nie zarazi. Znów będzie wiosna raz tylko na rok i jedno słońce w niebo się wkrości. Jak tynk obleci ze świata barok poetyczności. Nie będzie kobiet brzuch jak dynamo milionem wolt im w głębinie wrząca będą po prostu drżały, gdy nam o ciała ich miękkie pluśnie żądza. Znów będzie ogród, jak ogród i róż chwiejące się metry. Bruno Jasieński, właśc. Wiktor Bruno Zysman ( ) czołowy poeta grupy futurystów, związany z rewolucyjną lewicą. Autor programowych manifestów i tomików But w butonierce (1921), Pieśń o głodzie (1922), Słowo o Jakubie Szeli (1926). Po wyjeździe w 1925 roku z kraju (wskutek problemów z cenzurą i policją) osiadł we Francji, prowadząc działalność agitacyjną. Jednak i stąd po opublikowaniu swojej głośnej antyutopii Palę Paryż (1929) musiał wyjechać, tym razem do ZSRR. Tu stał się ważną postacią dzięki działalności partyjnej i politycznej; pisał w języku rosyjskim. W czasie wielkich czystek z lat 30. został aresztowany i rozstrzelany. Dużą rolę w utworze Jasieńskiego, podobnie jak i innych futurystów, odgrywa instrumentacja brzmieniowa. Stosunkowo rzadko spotykane słowa mają zwracać uwagę czytelnika na podobieństwa głosek i sylab, a nie znaczeń; zaskakujące skojarzenia są elementem typowej dla futurystów strategii skandalu : Platon i Plotyn starożytni filozofowie, rozwijający idealistyczną koncepcję bytu plafon część sufitu ozdobiona malowidłem lub płaskorzeźbą gonokok bakteria wywołująca chorobę weneryczną yokohama Yokohama to nazwa miasta w Japonii, tu użyta w funkcji rzeczownika pospolitego futuryzm zob. Skarbiec, s. 203 Świat rozprostuje się nagle na powrót w nowej, słonecznej geometrii. Znikną, jak wrzody, które ktoś przegniótł, sznury tych, miejsca nie było przed kim z wiaderkiem w ręku każdy przedmiot pooklejali w etykietki. O zamknij oczu swoich semafor. Snów yokohamy kąpią się w kwiatach. Idziemy wydrzeć z lawy metafor twarz rysującą się Świata. ( i d k Al h N j S ki

18 22 Diagnozy współczesności. Ja i świat Informacje o autorze: zob. Skarbiec, s Wielki wpływ na Przybosiowe postrzeganie świata miały koncepcje jego przyjaciela, awangardowego malarza Władysława Strzemińskiego ( ), twórcy unizmu. W swojej teorii widzenia Przyboś, za Strzemińskim, wykorzystywał optyczne zjawisko tzw. powidoków, czyli obrazów na chwilę zatrzymanych pod powieką, gdy widziany przedmiot już znika z pola widzenia. W wierszu trzeba wyróżnić i połączyć dwa plany: czas teraźniejszy i czas przeszły. Widzenie jest tu jak gdyby cofaniem czasu od przedmiotu (gmachów) do procesu (budowania) Julian Przyboś Gmachy Poeta, wykrzyknik ulicy! Masy wpółzatrzymane, z których budowniczy uprowadził ruch: znieruchomiałe piętra. Dachy przerwane w skłonie. Mury wynikłe ściśle. Góry naładowane trudem człowieczym: gmachy. Pomyśleć: Każda cegła spoczywa na wyjętej dłoni. (z tomu: Sponad, 1930) Informacje o autorze: zob. Skarbiec, s Józef Czechowicz pod dworcem głównym w Warszawie Autor wiersza, jako przedstawiciel tzw. drugiej awangardy, łączy tu nowatorstwo języka poetyckiego z wizyjną symboliką i problematyką społeczną (zob. Skarbiec, s. 208). Utwór przenosi także znaczenia uniwersalne (głód jest tyleż zjawiskiem konkretnym, socjalnym, ile metaforycznym). Por. problem bezdomności i bezrobocia w życiu współczesnym. runą twierdze jerycha w Biblii Jerycho (środk. Palestyna) runęło z powodu dźwięku trąb oblegających miasto Izraelitów Joz 6, 8-20 z okien bryzgało blaskiem królował w niklach bufet biły pod sufit płaski fontanny kwiatów kruche są tam firanki płyną dają tło cieniom sytych czy to nocną godziną czy szronowym przedświtem alkoholu symfonie fugi jarzyn i mięsa ciszej grajcie w agonii żywy głód się wałęsa jeden głód kaszle drugi głód palce łamie na cóż trzeci głód czeka drżąc we wnęce przy bramie wielookie zarosłe twarze głodów człowieczych to są biedne księżyce spustoszałych wszechrzeczy dyszą kaszlają w runo wytartego szalika mówię wam przez nie runą mocne twierdze jerycha (z tomu: Nuta człowiecza, 1939)

19 Nowoczesność 23 Wisława Szymborska Schyłek wieku Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek. Już tego dowieść nie zdąży, lata ma policzone, krok chwiejny, oddech krótki. Już zbyt wiele się stało, co się stać nie miało, a to, co miało nadejść, nie nadeszło. Miało się mieć ku wiośnie i szczęściu, między innymi. Strach miał opuścić góry i doliny. Prawda szybciej od kłamstwa miała dobiegać do celu. Miało się kilka nieszczęść nie przydarzać już, na przykład wojna i głód, i tak dalej. W poważaniu być miała bezbronność bezbronnych, ufność i tym podobne. Kto chciał cieszyć się światem, ten staje przed zadaniem nie do wykonania. Głupota nie jest śmieszna. Mądrość nie jest wesoła. Nadzieja to już nie jest ta młoda dziewczyna et caetera, niestety. Bóg miał nareszcie uwierzyć w człowieka dobrego i silnego, ale dobry i silny to ciągle jeszcze dwóch ludzi. Informacje o autorce: zob. Skarbiec, s Schyłek wieku można porównać z innymi utworami o podobnej tematyce rozrachunkowej, np. z utworem Z. Herberta Portret końca wieku. Zob. też K. Tetmajer, Koniec wieku XIX, s Innym kontekstem może być rozmowa przeprowadzona ze S. Lemem (zob. Wypisy, s. 42). W literaturze XX wieku jednym z najwybitniejszych dzieł stawiających diagnozę współczesności jest poemat Thomasa Stearnsa Eliota ( ) Ziemia jałowa z 1922 r. Jako kontekst dla wiersza Szymborskiej i utworu Różewicza (Walentynki) wykorzystajcie fragment innego poematu Eliota pt. Wydrążeni ludzie (1925) w tłumaczeniu Cz. Miłosza: My, wydrążeni ludzie My, chochołowi ludzie Razem się kołyszemy Głowy napełnia nam słoma Nie znaczy nic nasza mowa Kiedy do siebie szepczemy Głos nasz jak suchej trawy Przez którą wiatr dmie Jak chrobot szczurzej łapy Na rozbitym szkle W suchej naszej piwnicy Kształty bez formy, cienie bez barwy Siła odjęta, gesty bez ruchu. A którzy przekroczyli tamten próg I oczy mając weszli w drugie Królestwo śmierci Nie wspomną naszych biednych i gwałtownych dusz Wspomną, jeżeli wspomną, Wydrążonych ludzi Chochołowych ludzi. Do stałych sposobów poetyckiej perswazji w wierszach Szymborskiej należą m.in. ironia, antyteza. Sprawdź w leksykonach znaczenie tych terminów. Jak żyć spytał mnie w liście ktoś, kogo ja zamierzałam spytać o to samo. Znowu i tak jak zawsze, co widać powyżej, nie ma pytań pilniejszych od pytań naiwnych. (z tomu: Ludzie na moście, 1988)

20 24 Diagnozy współczesności. Ja i świat Ćwiczenia Dlaczego w wierszu Białoszewskiego sąsiadują dwa słowa: latarnik mrówkowiec? Wyprowadź uwagi interpretacyjne i zapisz je w kilkunastu zdaniach. Porównaj sposoby obrazowania przestrzeni miejskiej w utworach Przybosia i Czyżewskiego. Za pomocą jakich zmysłów dokonuje się tutaj percepcji (odbioru) przestrzeni? Znajdź ilustrację (obraz, fotografię, rysunek), która najlepiej oddaje temat wiersza Czyżewskiego. Uzasadnij swój wybór. Jeśli masz możliwość skanowania, połącz tekst z obrazem. Jak zabieg ten wpływa na interpretację utworu? Kim jest podmiot mówiący w wierszu Jasieńskiego Do futurystów? napisz krótką charakterystykę tej postaci, wyobrażając sobie jej wygląd, wiek, zawód, usposobienie, stosunek do rówieśników; wybierz słowo najlepiej określające prezentowaną w utworze postawę: rewolucjonista buntownik outsider nihilista happener showman (lub zaproponuj inne). Na podstawie wiersza Jasieńskiego napisz manifest. W tym celu: wypisz z tekstu sekwencje, które mogą pełnić funkcję haseł; następnie nadaj im formę dobitnego apelu, wezwania, rozkazu, żądania; zwróć uwagę na zróżnicowanie interpunkcji; wymień w odpowiedniej kolejności funkcje retoryczne, które może realizować twój manifest (docere, movere, delectare pouczyć, wzruszyć, zachwycać); wygłoś tekst w klasie z użyciem mikrofonu, zwracając uwagę na intonację i gestykulację; porównaj reakcje, jakie wywołasz ze strony publiczności (kolegów), z uprzednio przewidywanymi; zapisz wnioski w postaci krótkiej notatki. Przeczytaj głośno wiersz Czechowicza, nagrywając wykonanie na taśmie magnetofonowej. Widzisz, że w tekście brak znaków interpunkcyjnych. Przepisz wiersz z użyciem przecinków, kropek i in. Jak wskutek tego zabiegu zmieni się interpretacja utworu? Sprawdź, ponownie głośno czytając tekst i porównując oba nagrania. Wymień czynności i zdarzenia dnia codziennego, opisane w Pieśni świętojańskiej o Sobótce (Panna XII) Kochanowskiego. Które z nich są dziś także typowe, a które spotykane rzadko lub wcale? Wyszukaj w wierszu Szymborskiej prognozy (jaki miał być XX wiek) oraz oceny stanu faktycznego (jaki jest); wygłoś mowę oskarżycielską lub obrończą (ok. 15 min) zatytułowaną jaki był XX wiek. (Po informacje o przemówieniu idź do Skarbca, s ). Zestaw i oceń dwa modele życia: dawnego (np. pieśni Kochanowskiego) i nowoczesnego (np. Walentynki Różewicza). Interpunkcja polska. W języku polskim używamy dziesięciu znaków interpunkcyjnych. Zasady ich użycia uwzględniają: 1) budowę składniową tekstu (zasada w polskiej interpunkcji najważniejsza); 2) treść; 3) rytmikę mowy; 4) ton uczuciowy; 5) potrzebę wydzielenia fragmentu zdania (tekstu); 6) dążenie do zrozumiałości i przejrzystości. W napisanym przez siebie manifeście: podkreśl miejsca, gdzie użycie znaków interpunkcyjnych nie było związane z budową składniową tekstu; zakreśl znaki, które można by zastąpić innym znakiem interpunkcyjnym. Wprowadź rezerwowe znaki w nawiasie nad poprzednio użytymi znakami. Jak ich użycie przyczyniłoby się do zmiany interpretacji? Przeczytaj rozdział Interpunkcja polska w Nowym słowniku ortograficznym PWN. podaj pięć przykładowych sytuacji, gdy użycie lub pominięcie znaku przestankowego zależy od decyzji piszącego (a nie od reguł); stwórz listę dziesięć przestróg interpunkcyjnych dotyczących ujęcia przecinka, które Twoim zdaniem pomogą uniknąć większości błędów. Wynik porównaj z rezultatami kolegów; wymyśl pięć krótkich zdań, gdzie umieszczenie przecinka ściśle zależy od treści i zmienia je w sposób zasadniczy, jak w anegdotycznym przykładzie depeszy (przytaczanym w Nowym słowniku ortograficznym PWN), gdzie los skazańca zależy od miejsca znaku interpunkcyjnego: Powiesić, nie można uwolnić. Powiesić nie można, uwolnić. dlaczego słownik w podsumowaniu zasad interpunkcji polskiej przestrzega przed stosowaniem zbyt dużej liczby niektórych znaków? Jakich znaków to dotyczy? Sporządź notatkę na ten temat.