Katarzyna Guczalska Robert Rogowski Aniela Dylus Dorota Lepianka Katarzyna Kwarciñska Marek Motyka FENOMEN POMOCY W Anna Lewicka-Strzaïecka YCIU SPO

Transkrypt

1 PL ISSN Katarzyna Guczalska Koncepcja w asno ci absolutnej Murraya Rothbarda w kontek cie pomocy i ubóstwa Robert Rogowski Poczucie szcz cia homo oeconomicus i cz owieka szczodrego Aniela Dylus Subsydiarno : stara idea na nowe czasy. Perspektywa encykliki Caritas in veritate POMOC W PERSPEKTYWIE SOCJOLOGICZNEJ I PSYCHOLOGICZNEJ Tre numeru FENOMEN POMOCY W YCIU SPO ECZNO-GOSPODARCZYM Janina Filek Wprowadzenie POMOC W PERSPEKTYWIE ANTROPOLOGICZNO-ETYCZNEJ Leszek Kusak O niejednoznaczno ci idei pomocy Kazimierz Sosenko Pomoc materialna analiza powinno ci Wojciech Gasparski Przede wszystkim nie przeszkadza Gerald J. Beyer Czy solidarno jest przeciwna ludzkiej naturze? Spojrzenie z perspektywy biologii ewolucyjnej Inga Mizdrak Odpowiedzialno niesienia pomocy a pomoc odpowiedzialna POMOC W PERSPEKTYWIE TEORII SPO ECZNO-POLITYCZNYCH Justyna Miklaszewska Idea sprawiedliwo ci a problem pomocy w koncepcjach Amartyi Sena i Muhammada Yunusa Dorota Lepianka Motywy i uwarunkowania ludzkiej solidarno ci poszukiwania teoretyczne Katarzyna Kwarci ska Spo eczne negocjowanie prawa do pomocy. Socjologiczna analiza wybranych przypadków dzia alno ci w obszarze wykluczenia Marek Motyka Postawa Ja jestem OK Ty jeste OK jako warunek skutecznej pomocy psychologicznej POMOC W PRAKTYCE GOSPODARCZEJ Anna Lewicka-Strza ecka Pomaga czy nie pomaga? Nowa perspektywa ekonomii rozwoju Bo ena Klimczak Pomoc publiczna dla sektora nansowego w Unii Europejskiej w latach Ewa Janikowska Spo eczny wymiar bankowo ci na przyk adzie Grameen Bank Iwona Codogni Marketing spo ecznie zaanga owany jako narz dzie kreowania korzy ci dla organizacji non-pro t i for-pro t Tomasz Kwarci ski Rynek jako narz dzie pomocy potrzebuj cym. Etyczne aspekty marketingu spo ecznie zaanga owanego Marta Soniewicka Rola rm farmaceutycznych w udost pnianiu tanich leków dobrej jako ci w krajach rozwijaj cych si Stanis aw Grochmal Ekonomia komunii w praktyce zarz dzania przedsi biorstwem jako systemowo zorganizowana pomoc w celu eliminacji biedy i nierówno ci spo ecznych POS OWIE Janina Filek Na pomoc pomocy 153/2012

2 Polska Akademia Nauk Akademia Leona Ko mi skiego Instytut Filozo i i Socjologii ul. Jagiello ska 57/59 Nowy wiat Warszawa Warszawa prakseologia@kozminski.edu.pl pokój 225, tel alewicka@i span.waw.pl span.waw.pl/prakseologia/index.html RADA REDAKCYJNA Wojciech Gasparski przewodnicz cy Timo Airaksinen Jerzy Dietl Jan Doroszewski Zo a Ratajczak Jacek Sójka Czes aw Szmidt Tadeusz Tyszka Nijole Vasiljeviene Ryszard Wi niewki Laszlo Zsolnay REDAKCJA Anna Lewicka-Strza ecka redaktor naczelny Marta Strumi ska-kutra sekretarz redakcji El bieta Morawska redaktor j zykowy Ryszard Banajski Julita Soko owska Kazimierz Sosenko Andrzej Strza ecki OPINIODAWCY Bronis aw Bomba a Jacek Filek Dobros aw Kot Julia Kubisa Marta Makowska, Barbara Pogonowska Boles aw Rok Przemys aw Rotengruber Grzegorz Szulczewski Dominik Stanny Marta Strumi ska-kutra Numer czasopisma do nansowany przez Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Copyright by Authors, 2012 PL ISSN

3 Prakseologia 153/2012 Treść numeru FENOMEN POMOCY W ŻYCIU SPOŁECZNO-GOSPODARCZYM Janina Filek Wprowadzenie 5 POMOC W PERSPEKTYWIE ANTROPOLOGICZNO-ETYCZNEJ Leszek Kusak O niejednoznaczności idei pomocy 11 Kazimierz Sosenko Pomoc materialna analiza powinności 31 Wojciech Gasparski Przede wszystkim nie przeszkadzać 43 Gerald J. Beyer Czy solidarność jest przeciwna ludzkiej naturze? Spojrzenie z perspektywy biologii ewolucyjnej 51 Inga Mizdrak Odpowiedzialność niesienia pomocy a pomoc odpowiedzialna 67 POMOC W PERSPEKTYWIE TEORII SPOŁECZNO-POLITYCZNYCH Justyna Miklaszewska Idea sprawiedliwości a problem pomocy w koncepcjach Amartyi Sena i Muhammada Yunusa 87 Katarzyna Guczalska Koncepcja własności absolutnej Murraya Rothbarda w kontekście pomocy i ubóstwa 107 Robert Rogowski Poczucie szczęścia homo oeconomicus i człowieka szczodrego 135 Aniela Dylus Subsydiarność: stara idea na nowe czasy. Perspektywa encykliki Caritas in veritate 151 POMOC W PERSPEKTYWIE SOCJOLOGICZNEJ I PSYCHOLOGICZNEJ Dorota Lepianka Motywy i uwarunkowania ludzkiej solidarności poszukiwania teoretyczne 169

4 Katarzyna Kwarcińska Społeczne negocjowanie prawa do pomocy. Socjologiczna analiza wybranych przypadków działalności w obszarze wykluczenia 185 Marek Motyka Postawa Ja jestem OK Ty jesteś OK jako warunek skutecznej pomocy psychologicznej 215 POMOC W PRAKTYCE GOSPODARCZEJ Anna Lewicka-Strzałecka Pomagać czy nie pomagać? Nowa perspektywa ekonomii rozwoju 227 Bożena Klimczak Pomoc publiczna dla sektora finansowego w Unii Europejskiej w latach Ewa Janikowska Społeczny wymiar bankowości na przykładzie Grameen Bank 259 Iwona Codogni Marketing społecznie zaangażowany jako narzędzie kreowania korzyści dla organizacji non-profit i for-profit 281 Tomasz Kwarciński Rynek jako narzędzie pomocy potrzebującym. Etyczne aspekty marketingu społecznie zaangażowanego 297 Marta Soniewicka Rola firm farmaceutycznych w udostępnianiu tanich leków dobrej jakości w krajach rozwijających się 315 Stanisław Grochmal Ekonomia komunii w praktyce zarządzania przedsiębiorstwem jako systemowo zorganizowana pomoc w celu eliminacji biedy i nierówności społecznych 337 POSŁOWIE Janina Filek Na pomoc pomocy 359

5 Contents PHENOMENON OF HELP IN SOCIO-ECONOMIC LIFE Janina Filek Introduction 5 AID IN THE ANTHROPOLOGICAL AND ETHICAL PERSPECTIVE Leszek Kusak The Ambiguity of the Idea of Assistance 11 Kazimierz Sosenko Material Assistance an Analysis of Obligation 31 Wojciech Gasparski Above All, do Not Disturb 43 Gerald J. Beyer Is Solidarity Contrary to Human Nature? Insights from Evolutionary Biology 51 Inga Mizdrak Responsibility in Giving Help and Responsible Help 67 AID IN THE SOCIAL AND POLITICAL THEORIES Justyna Miklaszewska The Idea of J ustice and the Problem of Aid: Amartya Sen and Muhammad Yunus 87 Katarzyna Guczalska Murray Rothbard s Concept of Absolute Property in the Context of Welfare and Poverty 107 Robert Rogowski Happiness of Homo Oeconomicus and Generous Man 135 Aniela Dylus Subsidiarity: An Old Idea for The New Times. The Prospect of the Encyclical Letter Caritas in Veritate 151 AID IN THE SOCIOLOGICAL AND PSYCHOLOGICAL PERSPECTIVE Dorota Lepianka Motives and Conditions of Human Solidarity 169

6 Katarzyna Kwarcińska Social Negotiating of the Right to Aid. Sociological Analysis of Selected Cases of Activity Undertaken in the Field of Social Exclusion 185 Marek Motyka The I m Ok, You e Ok Approach as the Condition of Efficient Psychological Support 215 AID IN ECONOMIC ACTIVITY Anna Lewicka-Strzałecka To Help or Not to Help? A New Perspective on Development Economics 227 Bożena Klimczak Public Aid for the Financial Sector of European Union, Ewa Janikowska Social Dimensions of Banking: the Example of the Grameen Bank 259 Iwona Codogni Marketing Social Engagement as a Tool for Creating Benefits for Non-Profit and For-Profit Organizations 281 Tomasz Kwarciński Market as Means to Help the Poor. Ethical Aspects of Cause Related Marketing 297 Marta Soniewicka The Role of Pharmaceutical Companies in Making Accessible and Affordable Medicines of Good Quality in Developing Countries 315 Stanisław Grochmal Economy of Communion in the Management Practice as a System-Organized Help With the Aim To Eliminate Poverty and Social Inequality 337 EPILOGUE Janina Filek The Concept of Aid 359

7 P r a k s e o l o g i a n r / F E N O M E N P O M O C Y W Ż Y C I U S P O Ł E C Z N O - G O S P O D A R C Z Y M Wprowadzenie Wewnętrzna złożoność fenomenu pomocy oraz jej szczególna wszechobecność (spotykamy się z przejawami pomocy przecież na każdym kroku i to nieomal codziennie, udzielając pomocy innym czy też doświadczając jej od naszych bliźnich) ujawnia się już wtedy, kiedy uświadamiamy sobie, że aby dotrzeć do istoty tego fenomenu, należy rozpatrywać go jak przystało na każde zjawisko natury społecznej z wielu perspektyw. Przede wszystkim należy spojrzeć nań z perspektywy antropologicznej (zarówno w rozumieniu filozoficznym, jak i biologicznym), ale też polityczno-społecznej. Nie sposób oczywiście pominąć perspektywy socjologicznej i psychologicznej, a tym bardziej perspektywy prakseologicznej i ekonomicznej. Tych ostatnich głównie ze względu na zjawisko praktykowanej pomocy państwowej czy pomocy międzynarodowej udzielanej krajom rozwijającym się przez tzw. kraje bogate. Wielość perspektyw, choć poszerza w danym aspekcie wiedzę na temat fenomenu pomocy, nie ułatwia jego głębszego istotowego zrozumienia, a tym samym jego całościowej oceny. Wręcz przeciwnie. Wielość perspektyw, za którymi kryją się odmienne spojrzenia na fenomen pomocy prowadzi do licznych kontrowersji, a nawet sprzeczności. Przykładowo wiele rozstrzygnięć dotyczących pomocy 5

8 W p r o w a d z e n i e ujmowanej z perspektywy antropologicznej najczęściej zostaje poddanych radykalnej krytyce w świetle analizy ekonomicznej. Ba, nawet w obrębie samej refleksji antropologicznej toczony jest spór o znacznie i rolę pomocy w życiu istoty ludzkiej. Podobnie zresztą dzieje się w obrębie refleksji polityczno-społecznej, gdzie ostra linia podziału przebiega pomiędzy niektórymi postaciami liberalizmu a chrześcijańską wizją pomocy, opartej na umiłowaniu bliźniego. Zaś w obszarze analizy ekonomicznej z kolei toczony jest ostry spór o efektywność udzielanej pomocy państwowej, a jeszcze bardziej spolaryzowany okazuje się spór dotyczący pomocy międzynarodowej. Kolejny numer Prakseologii, który oddajemy w Państwa ręce, został zredagowany tak, aby zaprezentować w stopniu, najbardziej w tych warunkach możliwym, ów złożony charakter fenomenu pomocy, poprzez ukazanie jej ze wszystkich kluczowych dla tego zjawiska perspektyw, oraz aby zaprezentować niektóre z najistotniejszych linii podziału pomiędzy różnego charakteru zwolennikami pomocy a jej przeciwnikami. Pierwsza grupa tekstów (autorstwa L. Kusaka, K. Sosenko, W. Gasparskiego, G. Beyera i I. Mizdrak) odnosi się do perspektywy filozoficznej, a dokładniej antropologiczno-etycznej lub biologicznej. Autorzy zastanawiają się nad antropologicznym aspektem fenomenu pomocy i już na wstępie prezentują odmienne, a nawet przeciwstawne podejścia. Podejście do pomocy w ujęciu Nietzschego to radykalna krytyka udzielania pomocy, ponieważ akt pomocy kreuje istoty słabe i dlatego niegodne bycia istotami wolnymi, a zatem według niemieckiego myśliciela, pomoc niszczy naturalną siłę człowieka, a poprzez jej zniszczenie zagraża także ludzkiej godności (L. Kusak). Ten punkt widzenia pozostaje w kardynalnej sprzeczności z tym, co na temat pomocy sądzą myśliciele o orientacji chrześcijańskiej, traktując pomoc jako dar konstytuujący naturę ludzką (I. Mizdrak, a także w dalszej części S. Grochmal), którego to realizacja potwierdza właśnie wielkość i godność zarówno pomagającego, jak i tego, któremu pomoc jest udzielana. Kolejna, równie istotna linia refleksji w tym obszarze, niegenerująca wprawdzie tak spektakularnego sporu wśród autorów, ale rodząca 6

9 Pr a k s e o l o g i a n r / wiele dyskusji, przebiega wokół trudnych i złożonych rozważań nad etycznym aspektem pomocy. Istotne linie podziału zaprezentowane w tekstach przebiegają tu pomiędzy stanowiskiem przyjmującym obligatoryjność udzielania pomocy potrzebującemu a jedynie powinnością etyczną z różnym jej zakresem oddziaływania (K. Sosenko) aż po stanowisko (zaprezentowane w kolejnej części), zwalniające człowieka z jakiejkolwiek formy obligatoryjności czy powinności (K. Guczalska). Ciekawym uzupełnieniem tej analizy jest wskazanie istotności prakseologicznej zasady znanej od wieków, a brzmiącej: przede wszystkim nie szkodzić (W. Gasparski). W obrębie tych tekstów postawiona zostaje też zasadnicza kwestia dotycząca uzasadnienia zakresu i uwarunkowań ewentualnej obligatoryjności czy powinności pomocy poprzez odwołanie się do biologicznych korzeni ludzkiej solidarności (G. Beyer). Druga grupa tekstów to teksty rozważające problem pomocy z perspektywy teorii polityczno-społecznych (J. Miklaszewska, K. Guczalska, R. Rogowski, A. Dylus). W ramach tej pespektywy zauważalny jest wyraźny dysonans w podejściu do fenomenu pomocy w ujęciu libertarian na przykładzie Rothbarta (K. Guczalska), a podejściem do problemu pomocy w ujęciu Sena czy Yunusa (J. Miklaszewska, ale też E. Janikowska w dalszej części tomu). W pierwszym podejściu wolność jednostkowa zostaje uznana za wartość tak istotną, że jej ochrona staje się inspiracją do eliminacji niektórych form pomocy (głównie pomocy państwowej). Jednocześnie podejście to jest negacją jakiejkolwiek obligatoryjności udzielania pomocy, a także znacznym ograniczeniem zakresu powinności moralnej w działaniach pomocowych wedle własnego, czyli subiektywnego uznania przez każde indywiduum. Podczas gdy w ramach drugiego podejścia pomoc jest istotnym elementem funkcjonowania społeczeństwa, a w przypadku Yunusa nawet koniecznym elementem jego dalszego rozwoju. Część tę zamyka refleksja nad ideą pomocniczości (A. Dylus), propagowaną współcześnie w odpowiedzi na krytykę dotyczącą udzielania wsparcia przez państwo. Zwolennicy tej idei wskazują na te formy pomocy, które mogą świadczyć instytucje trzeciego sektora potrzebującym członkom społeczeństwa, ale w ramach której konieczne staje się 7

10 W p r o w a d z e n i e dla jej antropologicznej efektywności przyjęcie celowości emancypującej. Kolejna perspektywa to perspektywa socjologiczno-psychologiczna (D. Lepianka, K. Kwarcińska, M. Motyka), w obrębie której nie odnajdujemy tak silnych linii sporu. W pierwszym z tekstów autorka (D. Lepianka) zastanawia się nad motywami i uwarunkowaniami ludzkiej solidarności, poszukując jej w relacjach społecznych, w drugim zaś (K. Kwarcińska) analizuje kwestię społecznego negocjowania prawa do pomocy, przekształcając tym samym podstawową dla problemu pomocy kwestię: czy pomagać?, w kwestię: w jaki sposób powstają definicje sytuacji w których prawo do pomocy zostaje przyznane lub odebrane. W ostatnim z artykułów z tej grupy jego autor (M. Motyka) koncentruje się na pomocy psychologicznej, udzielanej w sposób indywidualny osobom, które stanęły w obliczu trudności przekraczających ich aktualne możliwości przystosowawcze, wykazując, że efektywna pomoc uwarunkowana jest przede wszystkim postawą osoby pomagającej. W ostatniej grupie tekstów, ukazujących problematykę pomocy w aspekcie gospodarczym (A. Lewicka-Strzałecka, B. Klimaczak, E. Janikowska, I. Codogni, T. Kwarciński, S. Grochmal) ponownie spotykamy się z przeciwstawnymi propozycjami, a nawet silnymi kontrowersjami. Pierwsza linia napięcia pojawia się pomiędzy wcześniej zaprezentowanym stanowiskiem libertarian czy skrajnych liberałów, wedle których pomoc zarówno państwa, jak i pomoc podmiotów gospodarczych wobec niektórych grup interesariuszy, jaką niesie z sobą np. idea społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR), jest pomocą niepotrzebną, a nawet złą. Pierwsza marnotrawi bowiem znaczne zasoby finansowe, rzeczowe oraz ludzkie, druga utrudnia zaś realizację celu zasadniczego przedsiębiorstwa, jakim jest zysk, oraz często prowadzi do oszukańczego public relations i równie oszukańczego marketingu społecznie zaangażowanego (CRM). W kwestii tego ostatniego silna kontrowersja pojawia się pomiędzy stanowiskiem akceptującym ten rodzaj marketingu jako pozytywnej formy pomocy świadczonej przez podmioty gospodarcze (I. Codogni), a stanowiskiem wskazującym na zagrożenia wynikające z tego rodzaju praktyk oraz na wątpliwości 8

11 Pr a k s e o l o g i a n r / natury moralnej z tym związane (T. Kwarciński). Krytyka udzielania pomocy potrzebującym przez podmioty gospodarcze czy wątpliwości związane z świadczonymi przez nie działaniami pomocowymi pozostaje w sprzeczności ze stanowiskiem społecznej nauki, odwołującej się z jednej strony do idei państwa opiekuńczego, z drugiej zaś do zasady subsydiarności, w ramach której podmioty gospodarcze podobnie jak instytucje trzeciego sektora mogą, a nawet powinny swoimi dowolnie wybranymi działaniami wspierać te grupy społeczne, które wsparcia wymagają. Krytyka pomocy państwowej jako pomocy społecznej słabszym grupom obywateli pozostaje w zaskakującej relacji do sytuacji opisanej w tekście, poddającym krytycznej analizie pomoc państwową udzieloną sektorowi finansowemu (B. Klimczak). Rodzi się proste pytanie: dlaczego przy tak dużej krytyce pomocy socjalnej udzielanej przez państwo swoim obywatelom, znajdującym się w najtrudniejszej sytuacji, nie rozgorzał równie silny sprzeciw wobec pomocy państwowej dla tego najbogatszego sektora gospodarczego, dość powszechnie nota bene uznawanego za głównego sprawcę kryzysu? W tej części tekstów natrafiamy także na kolejną kontrowersję dotyczącą weryfikacji stosowanych metod pomocowych, czyli pomiędzy ekonomią rozwoju z jej eksperymentalnym odłamem (A. Lewicka-Strzałecka) a konkretnymi propozycjami rozwiązań pomocowych wdrażanych już w praktyce (E. Janikowska, S. Grochmal). Ekonomia eksperymentalna nawołuje do przeprowadzania profesjonalnych eksperymentów z udzielaniem pomocy na małą skalę, aby na tej podstawie wyprowadzić właściwe wnioski dla polityki pomocowej państw zarówno w wymiarze narodowym, jak i międzynarodowym, krytykując jednocześnie wiele z już stosowanych rozwiązań pomocowych, podczas kiedy zwolennicy tych rozwiązań wskazują na ich efektywność ekonomiczną i przydatność społeczną. Jednym z omówionych przykładów pomocy w wymiarze gospodarczym, już wdrażanej i przynoszącej według ich twórców wymierne efekty, jest system mikrokredytów Yunusa (E. Janikowska), drugim ruch Focolari (S. Grochmal). Szkoda jedynie, że w prezentowanym tomie słabo przedstawiony został model wparcia, jaki proponuje ekonomia społeczna przyjęta przez 9

12 W p r o w a d z e n i e Unię Europejską jako jeden z kierunków pomocowych dla zjednoczonej Europy. Zebrany i zaprezentowany w tomie materiał, biorąc pod uwagę zarówno liczbę tekstów, jak i rozmaitość perspektyw, wydaje się dobrym punktem wyjścia do dyskusji nad fenomenem pomocy, zjawiskiem będącym niewątpliwie immanentnym elementem życia społecznego. Do dyskusji zapraszamy wszystkich Czytelników, zarówno tych, którzy są zwolennikami różnorodnych form pomocy, jak i tych, którzy z różnych powodów są mocno zdystansowani wobec wielu praktyk i polityk pomocowych. Janina Filek

13 P r a k s e o l o g i a n r / P O M O C W P E R S P E K T Y W I E A N T R O P O LO G I C Z N O - E T Y C Z N E J O niejednoznaczności idei pomocy L eszek Kusak Z a k ł a d F i l o z o f i i C z ł o w i e k a U n i w e r s y t e t E k o n o m i c z n y w K r a k o w i e l k u s a o p. p l S u m m a r y The Ambiguity of the Idea of Assistance The idea of assistance is important in philosophy, moral science, and in socialpolitical and economic life. Its generally positive connotation is associated mainly with its clear entanglement in the world of moral values. Assistance and altruistic actions on behalf of others are treated as a differentiator and a fundamental commitment of those who would be called, good. Nietzsche and other masters of suspicion who refute the myth of transparency and obviousness of the human self questioned the established perception of the idea of assistance. Modern science also brings its contribution to the destruction of the image of this idea, and claims that this idea is incompatible with reality; this brings to light sophisticated forms of selfishness hiding behind the appearance of morality. The position of the idea of assistance can be, nevertheless, rebuilt on a new, extra-moral ground by referring to the findings of contemporary philosophical anthropology. It points at the fundamental importance of assistance in the constituting process of the human species: without the spirit of solidarity, without spontaneous acts of assistance, not only would people never have become fully human, but in general, life in a human form would have had no chance to survive. K e y w o r d s : t h e i d e a o f a s s i s t a n c e, l o v e a n d c o m p a s s i o n e t h i c s, m o r a l f a s h i o n, f a l s e c o n s c i o u s n e s s, a l t r u i s m, p o s t e m b r i o n a l o n t o g e n e s i s, M ä n g e l w e s e n, l i f e s t y l e 1 1

14 L eszek Kusak, O n i e j e d n o z n a c z n o ś c i i d e i p o m o c y 1. Uwagi wstępne Definicje pojęcia pomocy podawane w słownikach i leksykonach różnią się od siebie szczegółowością opisu, niekiedy drugorzędnymi detalami, istotę zjawiska przedstawiają jednak podobnie. Według autorów słownika języka niemieckiego pomagać oznacza wspierać kogoś za pomocą określonych środków, aby osiągnął on swój cel (Deutsch als Fremdsprache 2002: 462). Z kolei autorzy słownika języka polskiego wyjaśniają, że pomagać to wziąć udział w czyjejś pracy, dokonać jakiegoś wysiłku dla dobra innej osoby w celu ulżenia jej w czymś lub poratowania w trudnej sytuacji (Słownik języka polskiego 1984, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa t. 2: 797). Obie definicje są aksjologicznie neutralne. Obejmują szeroki wachlarz działań, które mogą być dobre lub złe, mogą też być indyferentne moralnie. Znaczenie idei pomocy zarówno w filozofii, naukach moralnych, jak i w życiu społecznym, politycznym i gospodarczym, jej ogólnie pozytywny wydźwięk wiąże się jak sądzę przede wszystkim z jej wyraźnym uwikłaniem w świat wartości moralnych. Świadczenie pomocy, altruistyczne działania na rzecz innych, traktowane są jako wyróżnik i podstawowy obowiązek człowieka dobrego. Ktoś, kto służy innym pomocą, staje się moralnym wzorem: 1) Naprawdę etyczny jest tylko ten człowiek, który daje posłuch potrzebie okazywania pomocy wszelkiemu życiu, które może wesprzeć, i wzbrania się przed czynieniem szkody jakiemukolwiek żywemu stworzeniu (Schweitzer 1976: 184) 2) Dobro rodzi się wtedy, gdy człowiek zapomina o sobie (L. N. Tołstoj, Księga aforyzmów 2008: 38), 3) Kto daje biednym, temu Bóg chętnie pożycza (V. Hugo, Księga aforyzmów 2008: 79), 4) Tylko życie poświęcone innym warte jest przeżycia (A. Einstein, Księga aforyzmów 2008: 9), 5) Ubogi to ten, co ma i z nikim się nie dzieli (J. Twardowski, Księga aforyzmów 2008: 78). Zaangażowanymi i wpływowymi orędownikami idei pomocy są wielkie religie monoteistyczne, z chrześcijaństwem na czele. Promują 1 2

15 Pr a k s e o l o g i a n r / one postawę współczucia i miłosierdzia, odwołując się do osobistego przykładu i nauk założycieli i mistrzów danej religii bądź też prawa ustanowionego przez Boga, objawionego ludziom za pośrednictwem wybranych mężów i proroków. Zapisy świętych ksiąg nie pozostawiają wątpliwości, jaką drogą powinien podążać człowiek: 1) Z tego, co posiadasz, wspieraj jałmużną tych, którzy żyją sprawiedliwie, a dając jałmużnę, nie bądź skąpy (Tb 4,7); 2) Ciągle dawałem wam przykład, że trzeba się stale trudzić, by wspierać słabych, pamiętając o nauce Pana Jezusa, który powiedział:»szczęście polega bardziej na dawaniu niż na braniu«(dz 20, 35); 3) Ci, którzy rozdają swoje majątki na drodze Boga, są podobni do ziarna, które wydało siedem kłosów, a w każdym kłosie sto ziaren. Bóg daje wielokrotnie temu, komu chce (Sura II, 261); 4) O wy, którzy wierzycie! Rozdawajcie z dobrych rzeczy, które zyskaliście, i z tego, co wyprowadziliśmy dla was z ziemi. Nie zmierzajcie do tego, co podłe, aby z tego rozdawać, i czego sami nie wzięlibyście, jeślibyście nie przymknęli na to oczu (Sura II, 267). Uzasadnieniem praktycznym postawy współczucia i miłosierdzia jest dobro najwyższe i cel, do którego zmierza wierzący, czyli zbawienie. Świadczą o tym liczne fragmenty Pisma Świętego i Koranu: 1) Nie odwracaj się od ubogich, a Bóg nie odwróci się od ciebie (Tb 4,7); 2)...zgromadzisz sobie w niebie wspaniały skarb na czas niepomyślny, gdyż jałmużna ratuje od śmierci i chroni przed ciemnością (Tb 4,10); 3) Ci, którzy rozdają swoje majątki nocą i dniem, skrycie i jawnie, otrzymają nagrodę u swego Pana, nie doznają strachu i nie będą się smucić (Sura II, 274); 4) Zaprawdę, ci, którzy wierzą i czynią dobre dzieła; ci, którzy odprawiają modlitwę i dają jałmużnę będą mieli nagrodę u swego Pana (Sura II, 277). Związek między miłosierdziem, dobrymi uczynkami i zbawieniem dobitnie potwierdza często przywoływana w tym kontekście Przypowieść o miłosiernym Samarytaninie (Łk 10,25 37), którą Jezus przy- 1 3

16 L eszek Kusak, O n i e j e d n o z n a c z n o ś c i i d e i p o m o c y tacza, nawiązując do zadanego mu pytania: co powinniśmy czynić, aby otrzymać życie wieczne? W religii chrześcijańskiej kluczowym punktem odniesienia dla obowiązku pomocy jest największe przykazanie, czyli przykazanie miłości : Będziesz miłował swego bliźniego, jak siebie samego (Mk 12,31, Mt 19,19). Ma ono swoje korzenie w starotestamentowym Nie czyń nikomu, co tobie niemiłe (Tb 4,150) i Staraj się poznać pragnienia bliźniego i zastanawiaj się nad każdą czynnością (Syr 31,15). Przykazanie to występuje również w formule określanej mianem złotej zasady postępowania : Wszystko więc, co chcielibyście, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie (Mt 7,12). Komentatorzy złotej zasady podkreślają, że moralność chrześcijańska opiera się na miłości bliźniego, która jak zapewniają nie ma nic wspólnego z wyrachowaną łacińską zasadą: do ut des daję, abyś (i mnie) dał (Komentarz do: Mt 7, 12, Pismo Święte 2008). Tak rozumiana miłość sprawia, że litujemy się nad dolą bliźniego, współczujemy mu, pomagamy w duchu miłosierdzia. Do dwóch słów miłość i miłosierdzie można sprowadzić całe credo chrześcijańskie podsumowuje Matka Teresa z Kalkuty (Księga aforyzmów 2008: 134). 2. Idea pomocy z perspektywy nietzscheańskiej Do tak rozumianej idei pomocy, altruistycznej miłości, transcendencji i dobra moralnego krytycznie odnosi się Friedrich Nietzsche. Przede wszystkim kwestionuje on prawomocność uzasadnienia norm nakazujących dobroczynność poprzez odwołanie się do autorytetu Boga. Jego zdaniem idea Boga jest hipostazą, wytworem człowieka, i to człowieka słabego, który nie znajduje w sobie dosyć sił, aby stawić czoło życiu na własnych warunkach. Nie odnajdujemy Boga ani w dziejach, ani w przyrodzie, ani poza przyrodą (A 225) 1 podkreśla autor Antychrysta. 1 Po cytacie z dzieła Nietzschego umieszczony jest w nawiasie skrót tytułu i strona, na której znajduje się ów cytat. Wykaz użytych skrótów: A Der Antichrist, M Morgenröthe, MA I Menschliches, Allzumenschliches, Teil I. Korzystam z następującego wydania jego dzieł: F. Nie- 1 4

17 Pr a k s e o l o g i a n r / Sytuacja bynajmniej nie uległaby zmianie, gdyby jakimś sposobem udowodniono istnienie chrześcijańskiego Boga. Wtedy bowiem zdaniem Nietzschego należałoby odmówić mu boskości, gdyż tego, co jako Bóg jest czczone, nie odczuwamy już jako bliskie, lecz jako godne politowania, jako niedorzeczne, jako szkodliwe, nie tylko jako błąd, lecz jako zbrodnię wobec życia (A 225). Polemizując ze stanowiskiem Nietzschego, można by jednak powiedzieć, że etyka miłości nie potrzebuje transcendentnego uzasadnienia, może mieć charakter autonomiczny, gdyż obiektywnym faktem jest istnienie tego rodzaju bezinteresownego uczucia, które rozwija się spontanicznie i przynosi, jako swój owoc, moralne dobro. Nietzsche kwestionuje jednak również ten sposób myślenia na temat natury miłości i człowieka. Przede wszystkim, jak zauważa, apologetycy miłości zapominają o jej ważnym, a przy tym wstydliwym atrybucie: o tym, że jest ona ślepa. Ujmując tę przypadłość słowami Nietzschego: Miłość, to stan, gdy człowiek widzi rzeczy najczęściej takimi, jakimi nie są (A 191). Skąd więc autorytet miłości jako przewodnika po meandrach życia moralnego? Po drugie, miłość bezinteresowna według autora Poza dobrem i złem jest złudzeniem. Nigdy człowiek nie uczynił czegoś, co byłoby zrobione wyłącznie dla innych i bez żadnej pobudki osobistej; bo i jakże mógłby coś zrobić, co byłoby bez związku z nim, a więc bez przymusu wewnętrznego (którego przyczyna musiałaby przecież tkwić w potrzebie osobistej)? Jakżeby ego mogło działać bez ego? (MA I, 127) pyta retorycznie Nietzsche. Jego zdaniem nie ma w ogóle czynów nieegoistycznych. Za tak zwanymi altruistycznymi postępkami kryją się intencje, które, z punktu widzenia tradycyjnie rozumianej moralności 2, niweczą ich pozytywną wartość. Zalecana przez chrześcijaństwo tzsche, Sämtliche Werke, Kritische Studienausgabe in 15 Einzelbänden, hrsg. G. Colli und M. Montinari, Deutscher Taschenbuch Verlag /de Gruyter, München/Berlin/ New York 1988 (tłumaczenie własne). 2 Tradycyjnie rozumiana moralność, np. moralność chrześcijańska, kładzie nacisk na czystość intencji, altruistyczny charakter pobudek działającego. Takie założenie według Nietzschego nie jest jednak ani oczywiste, ani też jedynie możliwe. Jego zdaniem moralną wartość zaczęto 1 5

18 L eszek Kusak, O n i e j e d n o z n a c z n o ś c i i d e i p o m o c y miłość bliźniego, dobroczynność, obdarowywanie, pomaganie, pocieszanie, to tylko lekarstwo ordynowane choremu ( człowiekowi dobremu ) w najmniejszej możliwej dawce, zaspokajające (w zakamuflowany sposób) podstawowy dla gatunku ludzkiego popęd, czyli wolę mocy. Miłość bliźniego w interpretacji Nietzschego w istocie rzeczy oznacza bowiem szczęście płynące z poczucia wyższości. Po trzecie, konsekwentna analiza relacji zbudowanych w oparciu o etykę miłości uwidacznia jej paradoksalną stronę. Jej zwolennicy zakładają, że ów drugi jest egoistą na tyle, że owe ofiary, owo życie dla niego, stale będzie przyjmować. Ludzie miłosierni i ofiarni są więc zainteresowani dalszym istnieniem egoistów niezdolnych do miłości i poświęcenia, zaś najwyższa moralność, żeby móc istnieć, formalnie musiałaby wymuszać istnienie niemoralności (MA I, 127). Nawet tak wydawałoby się czyste i wolne od podejrzeń uczucie jakim jest współczucie dla cierpiącego i potrzebującego pomocy w interpretacji Nietzschego traci swój powab i moralne walory. Bez głębszej refleksji przyjmuje się bowiem, że współczując, zapominamy o swoich egoistycznych skłonnościach i za wszelką cenę (nawet z narażeniem życia) staramy się pomóc bliźniemu. Zdaniem autora Jutrzenki prawda jest zupełnie inna. Wprawdzie w porywie tego, co błędnie nazywane jest współczuciem, nie myślimy już świadomie o sobie, ale tym więcej myślimy nieświadomie. Cudze nieszczęście, gdybyśmy mu nie zapobiegli, wydałoby nas na pastwę naszej niemocy lub może tchórzostwa (M 125), a to stany niezwykle groźne nawet dla człowieka większego formatu (o czym świadczą chociażby skutki resentymentu). Nietzsche zwraca ponadto uwagę, że cudze nieszczęście samo przez się powoduje uszczerbek naszej czci przed innymi lub przed nami samymi. Nieszczęście i cudze cierpienie dotyka nas niemile jako oznaka ludzkiej ułomności i niedołęstwa (M 125). Może się za nim także skrywać zapowiedź niebezpieczeństwa dla nas. Nie akceptujemy wiązać z nieegoistycznymi postępkami dopiero po upadku moralności dostojnej, gdy do głosu doszedł instynkt stadny, zaś ideałem stał się pogrążony w dekadencji człowiek dobry. 1 6

19 Pr a k s e o l o g i a n r / zatem tego typu stanów, reagując na nie czynem litościwym, w którym może się taić subtelny odpór lub zemsta. Współczucie może jednak zdaniem Nietzschego skrywać jeszcze inne motywy. Może w nim chodzić nie o pozbycie się własnego cierpienia, lecz o doznanie rozkoszy. Są bowiem takie przypadki, że moglibyśmy uniknąć widoku cierpienia i nędzy, lecz tego nie czynimy. Rozkosz wywołuje w nas widok własnego położenia stanowiącego kontrast z sytuacją cierpiących, przeświadczenie, że mogłoby się pomóc, gdyby się tylko chciało, myśl o pochwale i uznaniu, gdyby się pomogło, poczucie, że uczynek nasz kładzie kres jakiejś oburzającej niesprawiedliwości (sam wybuch oburzenia pokrzepia) (M 126). W kontekście Nietzscheańskich analiz i interpretacji nie mają jak się wydaje większego znaczenia zaprzeczenia i szczere deklaracje zwolenników etyki miłości i współczucia prawdziwe pobudki ich działań pozostają bowiem przed nimi ukryte. Sytuacja Nietzschego, tak jak i innych mistrzów podejrzeń, nie jest jednak komfortowa. Podobnie jak w Platońskiej alegorii jaskini powracający z zewnątrz nie może liczyć na aprobatę i zrozumienie ze strony zakutych w kajdany, niedawnych współtowarzyszy niedoli, tak i Nietzsche, der freie Denker, zwracając się do współczesnych, napotyka silny opór utrwalonych mocą tradycji i przyzwyczajenia, bronionych przez instytucje państwa i Kościoła, postaw, wartości i ideałów. Każda próba ujawnienia ich prawdziwego oblicza jak czyni to właśnie autor Poza dobrem i złem oznacza naruszenie tabu; traktowana jest jako próba podważenia fundamentów naszej cywilizacji, zakwestionowanie podstawowych zasad postępowania i samooceny człowieka. Działanie wbrew moralnej modzie (czyli w ujęciu Nietzschego wbrew dominującej od wieków etyce miłości, mającej swoje korzenie w moralności niewolników ) spotyka się z negatywną reakcją zarówno opinii publicznej, jak i poszczególnych jednostek. Rolę wiodącą w spektaklu dezaprobaty i oburzenia odgrywają ludzie dobrzy, czyli (zgodnie ze słownikiem Nietzschego): słabi, nieudani, bezwstydnie domagający się współczucia i pomocy, obłaskawieni, przeczuleni, wyrafinowani, obrani z męskości, obnoszący się ze 1 7

20 L eszek Kusak, O n i e j e d n o z n a c z n o ś c i i d e i p o m o c y swymi ranami, pozbawieni godności, innymi słowy robactwo, które się mrowi. Opisane tu społeczno-kulturowe zjawisko określa Nietzsche terminem: grasująca moralność litości. Grasująca moralność litości jest według niego symptomem naszej kultury, naszych czasów. 3. Krytyka fałszywej świadomości Nietzscheańska krytyka etyki miłości bliźniego i bezinteresownej pomocy wpisuje się w nurt zapoczątkowanej już w starożytności (sofiści, cynicy) i rozwijanej w epoce nowożytnej (N. Machiavelli, M. de Montaine, F. de La Rochefoucault), szczególnie od okresu Oświecenia (encyklopedyści), krytyki fałszywej świadomości, która rości sobie prawo do hegemonicznej władzy w świecie ludzkich idei i wyobrażeń. Wnikliwy badacz tego zjawiska Peter Sloterdijk odnotowuje osiem odmian krytyki, która demaskuje niczym nie uzasadnione, bądź też zbyt daleko idące roszczenia historycznie wpływowych ideologii, dogmatów i iluzji. Są to: krytyka objawienia, krytyka iluzji religijnej, krytyka pozoru metafizycznego, krytyka idealistycznej nadbudowy, krytyka moralnego pozoru, krytyka przejrzystości, krytyka pozoru naturalnego, krytyka prywatnego pozoru (zob. Sloterdijk 2008: 39 92). Kluczową rolę w rozwoju tego nurtu refleksji nad historycznymi formami świadomości społecznej przypisuje Sloterdijk trzem wielkim mistrzom podejrzeń : Marksowi, Nietzschemu i Freudowi. Biorąc pod uwagę analizowane tu zagadnienia, szczególnie interesujące są jego rozważania dotyczące krytyki moralnego pozoru i krytyki przejrzystości Krytyka moralnego pozoru Przewodnim motywem myślenia krytycznego w odniesieniu do moralności jest twierdzenie, że człowiek nie jest naprawdę tym, kim sądzi, że jest (Sloterdijk 2008: 56). Wzoru interpretacyjnego dostarcza krytykom sam Jezus swoim atakiem przeciw surowym sędziom: Nie 1 8