Ogólnopolska Konferencja. WDRAśANIE RAMOWEJ DYREKTYWY WODNEJ OCENA STANU EKOLOGICZNEGO WÓD W POLSCE MATERIAŁY KONFERENCYJNE. Organizowana przez:

Transkrypt

1 GIOŚ Ogólnopolska Konferencja WDRAśANIE RAMOWEJ DYREKTYWY WODNEJ OCENA STANU EKOLOGICZNEGO WÓD W POLSCE MATERIAŁY KONFERENCYJNE Organizowana przez: Uniwersytet Łódzki Główny Inspektorat Ochrony Środowiska Pod patronatem: Polskiego Towarzystwa Hydrobiologicznego Konferencja dofinansowana z projektów europejskich UŁ oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi Łódź, 7-9 grudnia 2005 r. WFOŚiGW w Łodzi

2 I Ogólnopolska Konferencja Naukowa WDRAśANIE RAMOWEJ DYREKTYWY WODNEJ: OCENA STANU EKOLOGICZNEGO WÓD W POLSCE Łódź, 7-9 grudnia 2005 MATERIAŁY KONFERENCYJNE PROGRAM

3 KOMITET ORGANIZACYJNY: Barbara Bis ICOZ, UŁ Przewodnicząca Wojciech Stawiany - GIOŚ Andrzej Górniak Prezes PTH Piotr Daranowski Prorektor UŁ Antoni RóŜalski Dziekan WBiOŚ, UŁ Wanda Galicka Dyrektor IEiOŚ, UŁ Stefan Niesiołowski IEiOŚ, UŁ Andrzej Piechocki- IEiOŚ, UŁ Romuald Olaczek - IEiOŚ, UŁ Maciej Maciejewski IMGW Andrzej Lewandowki - GEOMOR Jolanta Pacura BPM, UŁ Jan Bocian ICOZ, UŁ, Sekretarz SEKRETARIAT KONFERENCJI: Barbara Bis - tel. kom Jan Bocian - tel. kom Łódź, ul. Banacha 12/16; fax ; status05@biol.uni.lodz.pl Konferencja organizowana przy współpracy z: Departamentem Zasobów Wodnych Ministerstwa Środowiska, Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi Regionalnym Punktem Kontaktowym Programów Ramowych UE przy UŁ

4 USTALENIE WARUNKÓW REFERENCYJNYCH ODPOWIEDNICH DLA TYPÓW WÓD POWIERZCHNIOWYCH ZGODNIE Z WYMAGANIAMI ZAŁ. II DO RAMOWEJ DYREKTYWY WODNEJ 2000/60/WE ElŜbieta Łysiak-Pastuszak 1, Andrzej Osowiecki 2, Lidia Kruk-Dowgiałło 2 1 Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddział Morski Al. Waszyngtona 42, Gdynia, Polska tel.: Fax: , elzbieta.lysiak-pastuszak@imgw.pl 2 Instytut Morski w Gdańsku ul. Abrahama 1, Gdańsk, Polska tel , osa@im.gda.pl W ramach realizacji zadania wykonano prace terenowe na stacji pomiarowej połoŝonej w obrębie Zalewu Kamieńskiego w pobliŝu ujścia Dziwny do Morza Bałtyckiego, oraz prace studialne w ramach realizacji projektu HELCOM EUTRO. Prace terenowe obejmowały badania następujących wskaźników fizyko-chemicznych i biologicznych: temperatury, zasolenia, natlenienia wody, zawartości soli biogenicznych, stęŝenia chlorofilu-a, struktury gatunkowej oraz liczebności i biomasy fitoplanktonu. Część studialną stanowiły prace wykonane dla potrzeb Komisji Helsińskiej, projektu HELCOM EUTRO, który miał na celu opracowanie narzędzi oceny stopnia eutrofizacji Morza Bałtyckiego poprzez harmonizację kryteriów oceny, procedur, a takŝe poprzez wykonanie oceny w odniesieniu do warunków referencyjnych. To ostatnie zagadnienie było istotne dla przetestowania zaleceń Ramowej Dyrektywy Wodnej UE i paneuropejskich procedur oceny stopnia eutrofizacji środowiska morskiego w zastosowaniu do specyficznych warunków Morza Bałtyckiego. Podstawowe cele zakładały: (1) opracowanie narzędzi oceny stopnia eutrofizacji Bałtyku, (2) odniesienie oceny do warunków referencyjnych, (3) wykonanie oceny dla lat na podstawie dostępnych danych z programu monitoringu Bałtyku i (4) opracowanie i weryfikacja scenariuszy dla zdefiniowania dopuszczalnego odchylenia od warunków referencyjnych (granicy między dobrym i umiarkowanym stanem ekologicznym). Badania terenowe wykazały, Ŝe przyujściowa części Zalewu Kamieńskiego jest zbiornikiem o niewielkim zasoleniu wód, maksymalnie do 4 (PSU), a obserwowana zmienność parametrów fizyko-chemicznych była wyznaczona przez panujące w 2005 r. warunki klimatyczne. Wartości stęŝeń soli odŝywczych, jak równieŝ stęŝeń chlorofilu-a, wskazują na znaczny poziom eutrofizacji tego zbiornika, porównywalny z Zalewem Szczecińskim. Wyniki badań uzyskane w 1-rocznej serii pomiarowej nie pozwalają na wyznaczenie warunków referencyjnych dla tego zbiornika.w wyniku prac studialnych prowadzonych w ramach projektu HELCOM EUTRO stwierdzono, Ŝe w obszarze Morza Bałtyckiego nie ma moŝliwości wyznaczenia miejsc referencyjnych, poniewaŝ strefy przybrzeŝne tego morza przez długi okres podlegały niekorzystnej presji antropogenicznej. Z uwagi na brak miejsc referencyjnych, wyznaczenie warunków referencyjnych dla odpowiednich wskaźników eutrofizacji i elementów jakości w Morzu Bałtyckim moŝe być dokonane jedynie na podstawie dostępnych danych historycznych, modelowania i osądu eksperckiego. STRUKTURA WIELKOŚCI JEZIOR POLSKICH KLUCZEM DO MONITORINGU ICH ICHTIOFAUNY Andrzej Mamcarz, Andrzej Skrzypczak Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Katedra Rybactwa Jeziorowego i Rzecznego mamcarz@uwm.edu.pl, telefon: , fax: ul Oczapowskiego 5, Olsztyn-Kortowo. Ryby stanowią kluczowy element w strukturze ekosystemów jeziorowych. Znajdując się na szczycie piramidy troficznej, w znacznym stopniu decydują o przebiegu zmian w jeziorach, przyspieszając lub opóźniając procesy przemiany materii organicznej. Znalazło to odzwierciedlenie w wielu badaniach dotyczących funkcjonowania ekosystemów (np. teoria kaskady troficznej) oraz w działaniach praktycznych z zakresu biomanipulacji. Jednocześnie wiele gatunków ryb jest niezwykle wraŝliwymi wskaźnikami zmian środowiskowych, ustępującymi z wód pod wpływem czynników ograniczających ich istnienie. Zmiany w populacjach ryb (ograniczenie wzrostu, zmiana sposobu odŝywiania, masowe choroby lub anomalie rozrodcze) są wczesnym sygnałem stresu środowiskowego, często niemoŝliwego do stwierdzenia za pomocą innych metod analitycznych. Są to waŝne przesłanki do traktowania ichtiofauny jezior jako istotnego elementu informacyjnego w monitoringu środowiska wodnego. Znajduje to odzwierciedlenie w najwaŝniejszych aktach prawnych, jak Dyrektywa Wodna 31

5 UE, Konwencja o BioróŜnorodności oraz Konwencje Berneńska, Bońska czy tez Dyrektywa Siedliskowa. NaleŜy przy tym brać pod uwagę, Ŝe coraz częściej podkreśla się, Ŝe waŝniejszym źródłem informacji środowiskowej są zmiany w strukturze populacji ryb, aniŝeli uproszczone stwierdzenie, Ŝe dany gatunek jest juŝ zagroŝony lub ginący w danym zbiorniku. Jeziora Polski, znajdujące się w przewaŝającej części w rejonie południowej granicy oddziaływania zlodowacenia bałtyckiego są ekosystemami młodymi, wraŝliwymi na zmiany środowiskowe i reagującymi na nie przyspieszeniem procesu starzenia się i zanikania. Proces ten jest szczególnie widoczny w ostatnim półwieczu, kiedy pod wpływem nasilonej antropopresji, między 1954 a 1991 rokiem zniknęło 2215 jezior, to jest 23.8% ich stanu liczbowego (Choiński 1991). Polska ma wyjątkowo niekorzystną strukturę wielkości jezior. Ponad połowę ekosystemów stanowią zbiorniki małe (do 10 ha). AŜ 92.8% jezior ma obszar mniejszy od 100 ha (Tab. 1). Tab. 1: Ilościowe i powierzchniowe zróŝnicowanie jezior w klasach wielkości (wg Choińskiego 1991) Klasa wielkości w ha Liczba jezior % ogółu Powierzchnia w ha % powierzchni całkowitej ponad ,0 13,3 14,8 13,8 6,9 6,7 0,4 7121,3 6507, , , , , ,5 2,5 2,3 5,1 11,1 12,0 41,5 25,5 Razem , ,1 100,0 Proces szybkiej sukcesji ekologicznej jezior, wynikający z ich eutrofizacji oraz zmian w strukturze ichtiofauny (przełowienie większości gatunków) zmusza do pytania, w którym miejscu przemian znajdują się nasze jeziora. Wskazuje jednocześnie na coraz mniejsze znaczenie klasycznych (statycznych) typologii jezior, opartych na gatunkach wskaźnikowych, które nie odzwierciedlają stanu faktycznego zmian środowiskowych. Podstawowym problemem przy podejmowaniu decyzji o wyborze jezior, jako obiektów do monitoringu środowiska jest brak odpowiednich kryteriów wyboru, co skutkuje niespójnymi programami realizowanymi przez róŝne instytucje oraz trudnościami w ocenie skutków finansowych monitoringu krajowego. Według oceny Narodowej Fundacji Ochrony Środowiska, w Polsce do chwili obecnej nie wdroŝono jeszcze kompleksowego systemu monitoringu przyrody oŝywionej. Funkcjonują tylko programy cząstkowe. W odniesieniu do ichtiofauny, dobrze opracowane i stosowane są metody monitorowania morskich ryb uŝytkowych. Zasady monitoringu pozostałych grup ryb nie są jeszcze przygotowane. Autorzy uwaŝają, Ŝe punktem wyjścia do podjęcia decyzji o wyborze jezior do monitoringu ichtiofauny moŝe być ich wielkość. Jeziora o wielkości 1-5 ha, stanowiące 44% całkowitej liczby jezior w Polsce mogą być wyłączone z kompleksowego monitoringu ryb. Są one ostatnim stadium sukcesji ekologicznej, a struktura ich ichtiofauny jest uproszczona do minimum (tzw. jeziora karasiowe). Nie wyklucza to monitorowania tych zbiorników ze względu na obecności innych rzadkich obiektów fauny lub flory. Zmiany w strukturze ichtiofauny pozostałych 56% jezior, o wielkości do 5 ha, powinny być włączone do monitoringu kompleksowego, prowadzonego w sposób ciągły. Przesłankami dla takiego wyboru jezior są; - tempo ich zanikania (moŝna przewidywać na podstawie obecnych tendencji, Ŝe w czasie kolejnego półwiecza moŝe zaniknąć kolejne 2-3 tysiące jezior). Jako zagroŝone moŝna więc rozpatrywać nie tylko obiekty przyrody oŝywionej w jeziorach, ale ich całe ich siedliska. - długoterminowe zmiany w strukturze ichtiofauny są czułym wskaźnikiem zmian środowiska i w połączeniu z istniejącymi systemami analizy środowiska abiotycznego mogą ułatwić rozumienie procesów przekształcania się struktury jezior w Polsce. - analiza długoterminowych zmian w ichtiofaunie jest niezbędna do właściwej oceny poprawności prowadzonej gospodarki rybackiej, która jest jednym z podstawowych czynników, wpływających na przekształcanie się jezior. Jeziora są dzierŝawione przez podmioty prywatne, jednak do obowiązków administracji państwowej naleŝy niedopuszczenie do degradacji tych ekosystemów, będących dziedzictwem narodowym. 32

6 Interdyscyplinarne Centrum Oceny i Zarządzania Wodami Śródlądowymi Uniwersytetu Łódzkiego