Obrazy USA w literaturze i publicystyce niemieckiej po 1989 r.

Transkrypt

1 Uniwersytet Warszawski Wydział Neofilologii Instytut Germanistyki Anna Damięcka-Wójcik Obrazy USA w literaturze i publicystyce niemieckiej po 1989 r. Praca doktorska napisana pod kierownictwem prof. dra hab. Tomasza G. Pszczółkowskiego Warszawa, styczeń 2013

2 2

3 3 Spis treści Wstęp... 6 Część I Terminologia i stan badań literaturoznawczych nad obrazem Ameryki Aparat pojęciowy Obraz pojęcie główne i pokrewne terminy Obraz jako image Pojęcia pokrewne: schemat, rama interpretacyjna, stereotyp Obraz jako chronotopos Stan badań Amerikabild Literacki obraz Ameryki w opracowaniach Obraz Ameryki jako Nationenbild Utopijny i dystopiczny obraz Ameryki jako american dream Metodologia Część II Ameryka w literaturze niemieckiej lat Rozwój obrazów USA w literaturze niemieckiej od 1920 do 1946 r Lata 20 i 30.: amerykański sen made in Germany Bertolt Brecht: utwory przedemigracyjne Franz Kafka: Der Verschollene, Amerika Egon E. Kisch: Paradies Amerika Adolf Halfeld: Amerika und Amerikanismus Ameryka lat 40. ucieczka od wujka Shylocka Thomas Mann: Königliche Hoheit, Listy Mascha Kaléko: Verse für Zeitgenossen Giselher Wirsing: Maßloser Kontinent Margaret Boveri: Amerikafibel für erwachsene Deutsche Obrazy Ameryki w literaturze RFN Fascynacja Ameryką lat Wolfgang Koeppen: Tauben im Gras Wolfgang Koeppen: Amerikafahrt Karl Korn: Faust ging nach Amerika Max Frisch: Stiller, Homo Faber Ingeborg Bachmann: Der gute Gott von Manhattan... 80

4 USA-SS-SA antyamerykańskie protesty w latach Hans M. Enzensberger: Politik und Verbrechen Erich Fried: und Vietnam und Ami-Generation lat Jürg Federspiel: Museum des Hasses Jörg Fauser: Die Harry Gelb Story, Trotzky, Goethe und das Glück Rolf D. Brinkman: Westwärts 1& Lata 80.: Ami go home! Uwe Johnson: Jahrestage: Aus dem Leben von Gesine Cresspahl Edgar Hilsenrath: Fuck America Maxim Biller: Harlem Holocaust Obraz USA w literaturze i propagandzie NRD Obraz USA w propagandzie rządu NRD Resentymenty III Rzeszy Jazz i kosmopolityzm amerykańska trucizna Od antyamerykanizmu do antysyjonizmu Spiskowa teoria świata Obraz USA w literaturze NRD Literatura dziecięca: Lazar, Schollak, Lehmann, Kaufmann, Robbe Teatr: Ljubimowa, Wangenheim, Scheer, Plenzdorf Film: rehabilitacja Winnetou Poezja: Schneider, Braun, Biermann Powieść: Kunert, Kaufmann, Heym Głos wolnego świata Literatura okresu transformacji po upadku muru berlińskiego Angela Krauß: Die Überfliegerin, Milliarden neuer Sterne, Weggeküßt Christa Wolf: Stadt der Engel oder The Overcoat of Dr. Freud Część 3. Obrazy Obraz: Nine Eleven Faza wyjściowa: Faza orientacyjna Faza poszukiwawcza: Faza opinii: r Obraz: Ameryka utracona kochanka Amerykańsko-niemieckie love story Jennifer i Jan nieciekawa przeszłość i słabe widoki na przyszłość...187

5 5 Lynn i Max beznamiętni Fran i Halm uczucie tragikomiczne Melanie i Jan ucieczka przed niewygodną miłością Sharon i Hannes odromantycznieni Amerykańsko-niemiecki stereotyp płci Obraz Pax Americana Ameryka nowy Rzym Ameryka zachodni Rzym USA imperium niezdefiniowane Barbaricum dziś Zakończenie Bibliografia Literatura podmiotowa Literatura przedmiotowa...278

6 6 Wstęp Pomysł opisania obrazów USA w najnowszej literaturze i publicystyce niemieckiej powstał pod wpływem relacji dziennikarskich w niemieckich mediach po zamachu na wieże WTC w Nowym Jorku r. Recepcja wydarzenia była w Niemczech skrajnie odmienna od tego, jaki odbiór miało ono w Polsce. Przy tym w niemieckich tekstach dziennikarskich i literackich pojawiały się nieznane dla niepochodzącego z Niemiec czytelnika nawiązania do kafkowskiej Statuy Wolności, która dzierży w dłoni miecz zamiast pochodni, trudne do rozszyfrowania bon moty w rodzaju Amerika ist anders (Ameryka jest inna) czy Amerika gibt es nicht (Ameryki nie ma). Uwagę zwracały także skandale związane z publikowanymi najpierw w Niemczech, a potem przedrukowanymi w prasie innych krajów wypowiedziami osób publicznych na temat zamachu r., jak np. Karlheinza Stockhausena, Susan Sontag czy Arundhati Roy. Dla autorki niniejszej rozprawy stało się jasne, że powstałe wówczas w Niemczech świadectwa dotyczące odbioru, interpretacji i oceny USA, stanowią niezwykle skomplikowany, wielowątkowy obraz Ameryki, który odwołuje się do zdarzeń historycznych i do literatury niemieckiej z początku stulecia. Krytyka literatury przedmiotu. Mogłoby się wydawać, że temat obrazów Ameryki w literaturze niemieckiej jest już gruntownie przebadany. Jednak na podstawie przeprowadzonej kwerendy można stwierdzić, że większość opracowań dotyczących wątków amerykańskich w literaturze niemieckiej to dzieła zebrane, na których objętość składają się felietony i eseje autorstwa zarówno znanych literaturoznawców, jak i stawiających pierwsze kroki na polu krytyki literatury absolwentów germanistyki. Tematy tych felietonów są bardzo różnorodne i prawie w ogóle ze sobą niepowiązane z wyjątkiem faktu, że dotyczą Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej 1. Dzieła te zostały nazwane przez autorkę tej rozprawy patchworkowymi, gdyż zestawiono je z mniej lub bardziej przypadkowych elementów, przez co nie mają charakteru jednolitej monografii. Stanowią jednak niezwykle bogate źródło inspiracji, które może być punktem wyjścia do opracowania antologii wątków amerykańskich w literaturze niemieckiej. 1 Najważniejsze przykłady to omówione w dalszej części dysertacji: Das Amerika der Autoren. Von Kafka bis 9/11 (Ameryka autorów. Od Kafki do 9/11), Amerika in der deutschen Literatur. Neue Welt, Nordamerika, USA (Ameryka w literaturze niemieckiej. Nowy Świat, Ameryka Północna, USA).

7 7 Osobna kategoria dzieł przedmiotowych to monografie, których autorzy zajęli się opracowaniem wątków amerykańskich w twórczości wybranych pisarzy i publicystów niemieckich 2. Choć autorzy tych dzieł nie zajmują się obrazem Ameryki, to opracowane przez nich utwory niewątpliwie stanowią element obrazu USA w Niemczech. Obrazu Ameryki można byłoby szukać także w licznych pamiętnikach i wspomnieniach niemieckich autorów z ich podróży do Ameryki. Jednak literaturoznawcy odnajdują w nich raczej przedstawienie bliskich badanym autorom problemów niemieckich, które uwypuklają się w zapiskach z pobytu za oceanem. Kolejną grupę publikacji amerykanistycznych stanowią dzieła krytyczne względem polityki USA te z kolei wpisują się raczej w międzynarodowy nurt antyglobalistyczny i obrazują nie tyle Amerykę, co zbiór panujących w Niemczech stereotypów, a nawet uprzedzeń wobec polityki rządu USA. Niewielu literaturoznawców zajmowało się obrazami Ameryki sensu stricto. Prekursorem badań w tej dziedzinie był Hans Galinsky w latach 60. sformułował on 12 postulatów, które miały być wskazówką dla jego następców. Są to m.in.: postulat ciągłości, który mówi o tym, że nie należy wyseparowywać obrazów z ich tła poprzez narzucenie sztucznych ram czasowych, gdyż obraz ma charakter ciągły, choć podlega zmianom na przestrzeni dziejów; konieczność sprawdzenia biografii twórcy: w badaniu wytwarzanych przez niemieckich twórców obrazów Ameryki należy uwzględnić osobisty i zawodowy sukces tych autorów w USA, a także recepcję ich twórczości za oceanem, gdyż osobisty sukces lub porażka mają wpływ na optykę twórcy; włączenie do badań literackich innych niż książka form przekazu, takich jak piosenka, libretto, scenariusz filmowy, karykatura; uwzględnienie funkcji lustra, gdyż obraz Ameryki można interpretować także jako obraz jego twórcy lub jako odbicie lustrzane Niemiec; 2 Najszerzej opisane są związki z Ameryką w dziełach Bertolta Brechta, Franza Kafki, Thomasa Manna, Herrmana Hessego, Uwego Johnsona, o czym szczegołowo informuje Stan badań niniejszej rozprawy.

8 8 sprawdzenie rozpowszechnianych w prasie, filmie i telewizji stereotypów i klisz, które mają wpływ na nowe obrazy Ameryki 3. Niewątpliwie dokonania Galinsky ego stanowią podwaliny do badań nad obrazami USA. Sformułował on nie tylko postulaty teoretyczne, ale także wyszczególnił kilkadziesiąt charakterystycznych dla obrazu Ameryki wątków w literaturze niemieckiej. Nie zajął się jednak ich analizą. Jego następcy podejmowali temat w sposób wycinkowy, znajdując inspirację w bieżących wydarzeniach międzynarodowych takich jak wojna w Wietnamie, 200-lecie istnienia USA, czy koniec zimnej wojny. Właśnie wydarzenia kluczowe inicjują w Niemczech powstanie nowych badań na temat USA. Pod względem chronologicznym ich układ przypomina sinusoidę, której linia wznosi się pod wpływem wydarzeń historycznych i opada, gdy na arenie politycznej nie dzieje się nic przełomowego. Niewątpliwie wydarzeniem kluczowym po 1989 r. był zamach r. na wieże World Trade Center. Szybko stał się on przedmiotem analiz prasowych przeprowadzonych w większości wypadków w sposób powierzchowny, wycinkowy i subiektywny. Wyjątek stanowi tu analiza ilościowa Melanie Breunlein, która została uwzględniona i zmodyfikowana przez autorkę niniejszej dysertacji 4. Temat WTC pojawił się także w popularnej literaturze niemieckiej, która mimo że powstała w 2003 r. wydawała się dziwnie znajoma powracały w niej znane schematy (a może raczej obrazy?) i kalki z dawnych dzieł. Z analizy przytoczonej wyżej literatury przedmiotowej wynika, że opracowania zajmujące się badaniem obrazu USA nie są kompletne, dotyczą wybranego okresu lub wybranych autorów, a opisane obrazy często noszą cechy schematów, a nawet uprzedzeń. Pojawiły się pytania: czy powielane w literaturze schematy stanowią obraz USA? Czym jest obraz USA? Jaki jest obraz Ameryki w Niemczech? Zdaniem autorki 3 Hans Galinsky, Deutschlands literarisches Amerikabild: Ein kritischer Bericht zu Geschichte, Stand und Aufgaben der Forschung, w: Alexander Ritter (red.), Deutschlands literarisches Amerikabild. Neuere Forschungen zur Amerikarezeption der deutschen Literatur, Hildesheim/New York 1977, s Melanie Breunlein, Das Nationenbild der USA in deutschen Tageszeitungen. Eine vergleichende Inhaltsanalyse vor und nach dem 11. September 2001, Saarbrücken 2008.

9 9 niniejszej dysertacji powstało pewne dubium metodyczne 5 i otworzyło się pole do dalszych badań. Problematyka i struktura dysertacji. Główny problem niniejszej rozprawy skupia się wokół pytania badawczego: Jak współcześni Niemcy postrzegają Amerykę? Postrzeganie rozumiane jest jako przedstawianie, obrazowanie. Kluczowym pojęciem okazał się obraz Ameryki, a pierwsze zadanie badawcze polegało na doprecyzowaniu tego pojęcia, które w Niemczech funkcjonuje jako Amerikabild. Odpowiedzi na pytania: Co to jest obraz? i Jakimi cechami odróżnia się on od schematu, stereotypu i uprzedzenia? zostały zawarte w części I niniejszej rozprawy Terminologia i stan badań literaturoznawczych nad obrazem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Z wyprowadzonej tamże definicji wynika, że obraz ma charakter ciągły i podlega dynamicznym zmianom, co jest także zgodne z wyżej przytoczonym postulatem Galinsky ego, który mówi o tym, że nie należy wyseparowywać obrazów z ich tła, m. in. poprzez narzucenie sztucznych ram czasowych. W poszukiwaniu odpowiedzi na główne pytanie badawcze, czyli jak Niemcy postrzegają Amerykę, konieczne było przeanalizowanie możliwie szerokiego kontekstu dla poszukiwanych obrazów Ameryki w Niemczech. W związku z tym w części II niniejszej rozprawy Ameryka w literaturze niemieckiej lat powstał zarys antologii wątków amerykańskich, który w opinii autorki ma charakter pionierski, gdyż dotychczas brak jest takiego zarysu, jak i rzeczonej antologii. Część II stanowi niezbędne tło dla syntetycznych obrazów Ameryki opisanych w kolejnej części niniejszej rozprawy. Dzięki temu wyseparowane tamże obrazy Ameryki mają charakter ciągły, mimo iż tytuł pracy Obrazy USA w literaturze i publicystyce niemieckiej po 1989 roku narzuca cezurę czasową, którą jest właśnie rok Cezura ta ogranicza w sposób umowny spektrum badanych obrazów, jako że przedmiotem badań są współczesne przedstawienia USA w literaturze niemieckiej. Granicę współczesności wyznacza tu umowny koniec zimnej wojny, symbolicznie usankcjonowany upadkiem berlińskiego muru. 5 Wincenty Kwiatkowski, Metoda myślenia naukowego; w: Studia Theologica Varsaviensia, nr 1, Warszawa 1963, s. 23; za: Józef Myśków, Elementy metodyki pracy naukowej, w: Studia Theologica Varsaviensia, r. 21, Warszawa 1983, nr l, s

10 10 Opisane przez autorkę w III części niniejszej dysertacji obrazy stały się widoczne w publicznej debacie w Niemczech pod wpływem wydarzenia kluczowego po 1989 r. zamachu na wieże WTC. Pierwszy z nich, Nine Eleven, jest obrazem szczególnym, posiadającym cechy chronotoposu, w którym zsyntetyzowały się czas i przestrzeń (patrz: Aparat pojęciowy). Obraz ten został zinterpretowany jako odrębna całość, jako że powstał pod wpływem jednego wydarzenia. Możliwa byłaby jednak także interpretacja Nine Eleven jako punktu kulminacyjnego ciągłego obrazu amerykańskiej dystopii w kontekście sięgającym odkrycia Nowego Świata, co zostało opisane w podrozdziale Utopijny i dystopiczny obraz Ameryki jako american dream w części I. Taka interpretacja mogłaby jednak zostać uznana za zbyt daleko wybiegającą w przeszłość dygresję, odbiegającą od tytułu rozprawy. Wyodrębniony dla potrzeb badawczych Nine Eleven nie utracił jednak kontekstu, gdyż jego tło nakreślono w poprzedzającej części teoretycznej. Materiału do kolejnego opisanego w niniejszej dysertacji obrazu zatytułowanego Ameryka utracona kochanka dostarczyła literatura popularna, która zaczęła oswajać temat zamachu na wieże WTC. Współcześni pisarze powtórzyli zakorzenione od lat schematy, jakimi operuje literatura piękna, jeśli chodzi o amerykańskie wątki 6. Po raz kolejny tematem opowiadań i powieści stała się niespełniona miłość, jaka połączyła przybyłego do USA mężczyznę-niemca i mieszkającą tam dziewczynę-amerykankę. Z pewnością można tu mówić o tym, że ten obraz ma charakter ciągły, gdyż nawiązuje on do ram interpretacyjnych odnalezionych w literaturze niemieckiej jeszcze w latach 50. Najmniej nacechowany wydarzeniem kluczowym, jakim był atak terrorystów na Amerykę, jest trzeci obraz w niniejszej rozprawie, Pax Americana. Wyłonił się on z lektury bestsellerowych na niemieckim rynku wydawniczym dzieł, których autorzy porównywali współczesne Stany Zjednoczone ze starożytnym Rzymem, przy czym antyczne dziedzictwo Ameryki w każdym z tych utworów zostało opisane w inny sposób, ale pełniło tę samą funkcję próby odnalezienia własnego miejsca na nowej mapie świata po upadku żelaznej kurtyny. Mimo że wymienione powyżej obrazy zostały opracowane syntetycznie i tworzą nazwane przez autorkę dysertacji konstrukty, nie są one oczywiste (prawdopodobnie 6 Gregor Hens w opowiadaniu Himmlische Erde i Susanne Riedel w powieści Eine Frau aus Amerika.

11 11 także dla czytelnika niemieckiego) autorka rozprawy zgodnie z definicją obrazu wyeliminowała obiegowe stereotypy i klisze, biorąc pod lupę powracające charakterystyczne wątki, często powtarzane przez kolejnych twórców w sposób nieświadomy. Dzięki kompleksowemu opracowaniu problematyki poprzez opisową podbudowę teoretyczną, analizę tła i syntetyczne wyodrębnienie obrazów finalnych autorka niniejszej rozprawy zrealizowała cel badawczy, jakim jest przedstawienie możliwie najnowszej odsłony obrazów Ameryki, co zawarto w tytule. Baza materiałowa. Stanowiące przedmiot dysertacji obrazy powstały na styku publicystyki i literatury. Ich źródłem jest wybrana literatura niemiecka od lat 20. ubiegłego stulecia do 2003 r. oraz teksty publicystyczne w pięciu tytułach prasowych (Frankfurter Allgemeine Zeitung, Süddeutsche Zeitung, Die Welt, Frankfurter Rundschau, Der Spiegel), które ukazały się w okresie od r. do r. Wyboru literatury niemieckiej w II części rozprawy dokonano biorąc pod uwagę szeroki odbiór dzieła, rangę jego autora oraz dostępność źródła, co miało szczególne znaczenie przy opisie znanych już głównie z opracowań utworów powstałych w byłej NRD. W dysertacji uwzględniono dzieła najbardziej uznanych autorów, takie, których odbiór świadczył o tym, że stanowią one swoiste signum temporis są charakterystyczne dla czasów, w których powstały. Z najnowszych pozycji literackich wybrano jedynie te, które stanowiły element konkretnego obrazu, za każdym razem podając tło i sytuację wydawniczą wybranych dzieł, aby spełnić kryterium kompletności. Teksty prasowe zostały wyselekcjonowane także na podstawie kryterium odbioru. Przywołano te najbardziej kontrowersyjne dla czytelników niemieckich i polskich oraz zgodne z ogólnym trendem opisanym przez analityków prasowych. Artykuły dziennikarskie stanowią więc przykładową ilustrację panującego w okresie badawczym nastroju społecznego. Ponieważ z roku na rok powiększa się liczba dzieł przedmiotowych, a zamach 11 września jest przedmiotem coraz bardziej pogłębionych analiz, z pewnością możliwe jest wyodrębnienie większej liczby konstruktów, które mogą pełnić funkcję amerykańskich obrazów w literaturze i publicystyce niemieckiej, zwłaszcza że sytuacja polityczna rozwija się bardzo dynamicznie, co stanowi inspirację dla twórców po obu stronach oceanu. Opisywane przez nich przedstawienia USA często są ze sobą sprzeczne i pełnią różne funkcje. Odwołują się do przeszłości, ale także antycypują przyszłość. W przypadku

12 12 twórców niemieckich na ich powstawanie ma wpływ nie tylko agenda najnowszych zdarzeń politycznych, ale także historyczne przedstawienia i zakorzenione w kolektywnej świadomości Niemców archetypy, sięgające literatury Republiki Weimarskiej, propagandy III Rzeszy i NRD.

13 13 Część I Terminologia i stan badań literaturoznawczych nad obrazem Ameryki 1.1 Aparat pojęciowy Obraz pojęcie główne i pokrewne terminy Obraz Ameryki jest głównym konceptem, na którym opiera się przedmiot badań niniejszej rozprawy. Jako że obraz nigdy nie jest tożsamy z tym, co przedstawia, celem niniejszej pracy badawczej nie jest próba wykrystalizowania obiektywnego obrazu narodu amerykańskiego ani kraju. Autorka zajmuje się realnymi i możliwymi przedstawieniami USA w niemieckich opiniotwórczych tytułach prasowych, niemieckojęzycznej literaturze faktu i literaturze pięknej w zamkniętych ramach czasowych (od 1989 do 2003 r). Celem pierwszej części rozważań teoretycznych jest możliwie precyzyjne zdefiniowanie nadrzędnego pojęcia obraz. Jako że podstawę badań stanowi metoda porównawcza (patrz: Metodologia w niniejszym rozdziale), istotne jest wyjaśnienie koncepcji pojęcia obraz w ważnych dla przedmiotu rozprawy dziedzinach wiedzy takich jak literatura, komunikacja i nauki społeczne oraz graniczących z nim innych pojęć: schemat, rama, stereotyp i chronotopos. Ponieważ znaczenie terminu obraz zmienia się w zależności od kontekstu, czyli przedmiotu, którego obraz dotyczy, to w kolejnym etapie autorka rozprawy bada specyfikę użycia terminu obraz Ameryki jako obrazu Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, co prowadzi do opisu stanu badań. Obraz jako image Kluczowe znaczenie dla definicji pojęcia obraz ma angielskojęzyczny termin image, którego etymologicznych korzeni należy szukać w łacińskim imago, czyli obraz, wizerunek, podobieństwo 7. W kontekście niniejszej rozprawy pojęcia te zostały uznane za synonimy. Podobne założenie poczyniła Melanie Breunlein w swoim opracowaniu pt. 7 Uwe Johannsen, Das Marken- und Firmen-Image, Berlin 1971, s. 19, za: Melanie Breunlein, Das Nationenbild der USA in deutschen Tageszeitungen. Eine vergleichende Inhaltsanalyse vor und nach dem 11. September 2001, Saarbrücken 2008, s. 7.

14 14 Das Nationenbild der USA in deutschen Tageszeitungen 8 (Obraz narodu USA w niemieckich dziennikach). Na początku XX wieku, u zarania nauki o komunikowaniu (niem. Kommunikationswissenschaft), jednym z pierwszych badaczy, którzy zajmowali się obrazami w znaczeniu images i ich rolą w kształtowaniu opinii publicznej, był amerykański intelektualista i doradca prezydenta Roosevelta Walter Lippmann. Mimo że od daty powstania jego publikacji Public Opinion (Opinia publiczna) 9 z 1922 r. minęło prawie sto lat, w ciągu których komunikacja została wyodrębniona z medioznawstwa jako nowa dziedzina nauki, a pojęcie image wielokrotnie badano na użytek różnych teorii komunikowania, które towarzyszyły rozwojowi mediów, to lippmannowski opis tworzenia obrazu w procesie komunikacji nadal pozostaje aktualny 10. Według Lippmanna ludzie tworzą obrazy w następujący sposób: For the most part we do not first see, and then define, we define first and then see 11 (Zazwyczaj najpierw definiujemy, a potem dostrzegamy, a nie najpierw dostrzegamy, a potem definiujemy). Lippmannowską myśl kontynuuje Reinhold Bergler, który definiuje image jako uproszczone, przejaskrawione i nacechowane emocjonalnie obrazowe wyobrażenie, quasi-wyrok, który ma charakter obiegowy 12. Zwraca też uwagę na wszechobecność obrazów. Wszystkie podlegające ludzkiemu postrzeganiu, przeżywaniu i procesowi myślowemu obiekty: krajobrazy, kraje, technologie, (...) dyscypliny wiedzy, osoby pisze Bergler są upraszczane i przetwarzane na images 13. O powszechności obrazów rozumianych jako images pisze także Günther Bentele: Nie istnieje nic, co nie mogłoby mieć image u bez względu na to, czy chodzi o osoby, produkty, przedsiębiorstwa czy narody 14. Tak rozumiany obraz jest bliski 8 Melanie Breunlein, Das Nationenbild der USA in deutschen Tageszeitungen. Eine vergleichende Inhaltsanalyse vor und nach dem 11. September 2001, Saarbrücken Walter Lippmann, Public Opinion, New York 1922, s Por. Elisabeth Noelle-Neumann, Öffentliche Meinung die Entdeckung der Schweigespirale, München 2001, s Walter Lippmann, op. cit., s W oryginale: vereinfachtes, überverdeutlichtes und bewertetes Vorstellungsbild, Quasi-Urteil, das keine Gültigkeitsgrenzen kennt Reinhold Bergler, Standort als Imagefaktor; w: Führung und Kommunikation Erfolg durch Partnerschaft, Deutsche Public Relations Gesellschaft e.v, Bonn 1991, s. 47, za: Breunlein, op. cit., s Ibid. 14 Günter Bentele, Der Entstehungsprozess von Nationenimages, Konstanz 1995, s. 152, za: Breunlein, op. cit., s. 7.

15 15 rozpowszechnionemu przez public relations pojęciu image u, czyli wizerunku, który jest dookreślony, gdyż zawsze jest jakiś : pozytywny lub negatywny. Tymczasem obraz w szerszym znaczeniu takiego dookreślenia nie wymaga. Claus Leggewie zwraca uwagę na źródłosłów niemieckiego Bild (obraz), który ma tę samą podstawę etymologiczną co czasownik bilden (tworzyć, przedstawiać, formować, kształtować) 15 oraz na dynamikę współczesnych obrazów images, które przyswajamy głównie za pośrednictwem ruchomych obrazków i zdjęć filmowych 16. Według innej badaczki, Karin Böhme-Dürr, obrazy images powstają na podstawie porównywania uprzedzeń i bazują na indywidualnym sposobie postrzegania; nie są kopią rzeczywistości, lecz jej subiektywnym odwzorowaniem. Redukują złożone, otaczające człowieka wrażenia i umożliwiają mu orientację w świecie. Ułatwiają ludziom podporządkowanie wydarzeń, rozwoju wypadków, faktów, osób i narodów ich własnemu indywidualnemu obrazowi rzeczywistości 17. Böhme-Dürr rozpatruje koncepcję image u na dwóch płaszczyznach: mikro w umysłach pojedynczych osób i makro w skali społeczeństw, polityki i ich wzajemnego oddziaływania. Przy czym jak wskazuje autorka bazą dla publicznego image u w skali makro są mikroobrazy 18. Makroobrazy według Böhme-Dürr to społeczne konstrukty. Z perspektywy wiedzy o komunikacji, images nie odnoszą się do jednostkowych wyobrażeń, tylko do makroobrazów. Z kolei pojęcie mikroobrazu jest spokrewnione z terminem schemat, co zostanie omówione w dalszej części rozważań teoretycznych. Podsumowanie. Niektóre przytoczone wyżej definicje obrazu image (np. Lippmann, Bergler) pokrywają się ze znaczeniem terminu stereotyp, który także jest 15 W oryginale: Genau wie die Lebenswelt unserer näheren Umgebung nicht vorgegeben, sondern durch die Sinnstiftung handelnder Menschen konstruiert ist, bildet sich, im buchstäblichen und übertragenen Sinne, eine Weltgesellschaft heraus. Claus Leggewie, Amerikas Welt, Hamburg 2000, s W oryginale: Was Europäer und der Rest der Welt von Amerika wissen, entnehmen sie also der Selbstdarstellung Amerikas vor allem in bewegten Bildern. Claus Leggewie, op. cit., s W oryginale: Images entstehen durch einen Vergleich von Urteilen und basieren auf individueller Wahrnehmung von Menschen. Images sind keine Kopien der Realität, vielmehr subjektive Abbildungen davon. Sie reduzieren die Komplexität der Umwelteindrücke und bieten Individuen die Orientierung. Sie erleichtern Menschen damit die Einordnung von Ereignissen, Entwicklungen, Sachverhalten, Personen und Nationen in ihr individuelles Weltbild. Karin Böhme-Dürr, Perspektivensuche Das Ende des Kalten Krieges und der Wandel des Deutschlandbildes in der amerikanischen Presse, Konstanz 2000, s. 28; za: Breunlein, op. cit., s Temat mikro- i makroobrazu kontynuuje także Petra Dorsch-Jungsberger w opracowaniu Nationenbildforschung und PR.

16 16 przedmiotem badań dalszej części niniejszej rozprawy. Takie ujęcie jest charakterystyczne dla początkowej fazy rozważań teoretycznych na temat nowoczesnego pojęcia image to właśnie twórca pierwszej definicji stereotypu, wspomniany Walter Lippmann, na początku naszego wieku postawił znak równości między stereotypem i image em. Jednak rozwój nauki o komunikacji, a także mediów, sprawił, że pojęcie obrazu image odseparowało się od definicji statycznego stereotypu. Ze względu na swój dynamiczny czyli podlegający zmianom charakter, image nie może być równoznaczny ze stereotypem w obecnych czasach, które są zdominowane przez media elektroniczne i ruchome obrazy, o czym pisze wspomniany powyżej Claus Leggewie 19. W kształtowaniu współczesnych obrazów images i tożsamych z nimi makroobrazów nie sposób pominąć roli mediów masowych. Kształtowane przez nie obrazy oddziałują wprawdzie na poszczególnych odbiorców, którzy wyrabiają sobie własny pogląd na temat polityków, narodów czy produktów. Jednak o obrazie image jest mowa dopiero wtedy, gdy jak konstatuje Böhme-Dürr pewne wyobrażenie jest wspólne dla ogółu, gdy zachodzi proces kolektywnej świadomości 20. Zakres znaczeniowy obrazu image, jaki zastosowano w niniejszej rozprawie, pokrywa się z powyższą koncepcją makroobrazu autorstwa Karin Böhme-Dürr 21 i jest szerszy niż pojęcia pokrewne: stereotyp i schemat. Ponieważ obecny w codziennym użyciu termin image używany jest w różnym znaczeniu, często pokrywającym się z terminami pokrewnymi takimi jak stereotyp, schemat czy rama interpretacyjna, to terminy te dla odróżnienia od image u szczegółowo omówiono poniżej. 19 Por. cyt.: Zdajemy sobie sprawę z faktu, że obraz jednej społeczności w świadomości drugiej nigdy nie jest czymś statycznym i jednolitym. Jest on zawsze uwarunkowany społecznie i historycznie. Nie zawsze jednak do końca uświadamiamy sobie stopień jego dynamiki. Cenne wydaje się więc być spostrzeżenie poczynione przez Jonathana Pottera i Margaret Wetherell, że teorie stereotypów zakładają, iż ludzie noszą ze sobą te zniekształcone obrazy i reprodukują je na żądanie, podczas gdy analitycy dyskursu wskazują, że ta sama osoba może wytwarzać całkiem różne stereotypowe kategoryzacje zależnie od wymogów sytuacji. Norbert Wójtowicz, Pojęcie i funkcjonowanie stereotypu. Dychotomiczny obraz masona ze szczególnym uwzględnieniem autostereotypu polskich braci u progu II RP; w: Musica Sacra Nova, nr 1, Warszawa/Wrocław 2007, s Karin Böhme-Dürr, op. cit., s. 34; za Breunlein, op. cit. s Podobne założenie poczyniła Melanie Breunlein: Nachdem die Mikroebene des Image-Begriffs erläutert wurde, soll nun das Image-Konzept in die Makroebene eingeordnet werden. Por. Melenie Breunlein, op. cit., s.9.

17 17 Pojęcia pokrewne: schemat, rama interpretacyjna, stereotyp Schemat. Pojęcie mikroobrazu w ujęciu Böhme-Dürr jest bliskie znaczeniu terminu schemat, który służy poszczególnym ludziom do identyfikacji zdarzeń i kodowania informacji, a więc pełni funkcję organizacyjną w porządkowaniu przyswojonych danych 22. Według Rumelharta schemat działa kilkufazowo: poprzez odkodowanie, czyli wydobycie z pamięci długotrwałej; interpretację, a więc nadanie znaczenia informacji i wreszcie ocenę obiektu zdarzenia, czyli reakcję emocjonalną 23. Reprezentowana przez Axelroda, Grabera i Brosiusa teoria schematu wychodzi z założenia, że jednostki z powodu zalewu informacji nie są w stanie obiektywnie postrzegać rzeczywistości. Ludzie rejestrują tylko jej część. Przydatne informacje wybierają za pomocą schematów, które stanowią kryteria selekcji i sposób przetwarzania informacji. Taka definicja schematów wywodzi się z psychologii kognitywnej i najwyraźniej są analogiczne do terminu mikroimage, który nie jest przedmiotem niniejszej pracy. Rama interpretacyjna framing. Mimo że pojęcie schematu wydaje się nieużyteczne dla niniejszej rozprawy, to w rozważaniach teoretycznych znajduje zastosowanie wywodząca się z socjologicznej teorii schematów koncepcja ram interpretacyjnych na potrzeby tej pracy przywołano opracowaną według koncepcji framingu analizę porównawczą obrazu USA w prasie niemieckiej pod wpływem ataku terrorystycznego r. 24. Znajduje ona zastosowanie w różnych dziedzinach, np. socjologii, psychologii, polityce, nauce o komunikowaniu i okazuje się użyteczna, gdy należy wyjaśnić rolę mediów w dyskusji politycznej 25. Popularyzacja pojęcia framingu w ostatnich latach wynika z możliwości wykorzystania jego teorii przez marketing polityczny w celu manipulacji. W związku z popularnością pojęcia framingu podlega ono stałej transformacji znaczeniowej na potrzeby nauk społecznych i komunikacji medialnej, gdzie funkcjonuje także pod nazwą 22 Por. Bogdan Wojciszke, Teoria schematów społecznych, Mischel Cantor, Prototypy w postrzeganiu osób; w: Tomasz Maruszewski (red.), Poznanie, afekt, zachowanie, Warszawa David E. Rumelhart, Schemata The building blocks of cognition; w: Theoretical issues in reading comprehension, Hillsday 1980, s Por. Melanie Breunlein, op. cit., s Ibid.

18 18 ram interpretacyjnych jak pisze Agnieszka Pluwak na łamach Global Media Journal 26. By uniknąć rozbieżności terminologicznej, znaczenie terminu framing w tej rozprawie zostanie doprecyzowane poniżej. Framing odwołuje się do pojęcia schematu, który jak opisuje psychologia kognitywna jest zjawiskiem poznawczym i ułatwia ludzkiemu mózgowi zapisywanie w pamięci nowych informacji 27. Najpierw zostają one zdefiniowane, a następnie przyporządkowane do kategorii uprzednio zdobytych doświadczeń. Ze względu na schematyczną budowę ludzkiej pamięci, proces framingu ma wpływ na zapamiętanie, zrozumienie, ocenę oraz na to, jakie postawy zostaną przyjęte i jakie zachowania pojawią się w reakcji na nabytą informację, a więc ma także wpływ na powstawanie mikro- i w konsekwencji makroobrazów, co jest istotne dla opracowania źródeł publicystycznych w głównej części rozprawy. Badacze 28 podkreślają, że te same elementy postrzeganej rzeczywistości można interpretować i klasyfikować w różny sposób, w zależności od tego, które jej cechy zostaną w przekazie uwydatnione 29. Choć za twórcę psychologicznej koncepcji analizy ramowej uważa się amerykańskiego socjologa Ervinga Goffmana 30, to pojęcie frame w rozumieniu schemat, szablon, rama zostało użyte po raz pierwszy przez psychologa Frederica Bartletta w 1932 r. przy opisywaniu następującego eksperymentu: zadaniem osób badanych było powtórzenie przedstawionej wcześniej bajki, która pochodziła z innego kręgu kulturowego 31. Bartlett zaobserwował, że podczas powtarzania opowieści badani dopasowywali ich nietypowe, bo pochodzące z odmiennych kręgów kulturowych, struktury do własnego, wcześniej stworzonego kulturowego szablonu, np. zmieniali zakończenie, przenosili punkt kulminacyjny, uwypuklali znane sobie elementy opowieści, 26 Agnieszka Pluwak, Geneza i ewolucja pojęcia framing w naukach społecznych; w: Global Media Journal, nr 1 (5), 2009, odczyt: Por. John B. Gleason, Ratner N. Bernstein, Psycholinguistics, Gdańsk 2005, za: Agnieszka Pluwak, op. cit. 28 William Croft, Cognitive Linguistics, Cambridge 2002; Wojciech Cwalina, Andrzej Falkowski, Marketing polityczny Perspektywa psychologiczna, Gdańsk 2005, za: Agnieszka Pluwak, op. cit., s Przykładem działania framingu są omówione w rozdziałach: Pax Americana i Ameryka utracona kochanka podobne powracające motywy w różnych dziełach literackich. 30 Erving Goffman, Analiza ramowa (oryg. Frame Analysis. An Essay on the Organization of Experience), tłum. Stanisław Burdziej, Kraków 2010, s Analizę Bartletta zwieńczyła publikacja pod tytułem Remembering, która zrewolucjonizowała sposób myślenia o ludzkiej pamięci w pierwszej połowie dwudziestego wieku. Por. Frederic Bartlett, Remembering, Cambridge 1932.

19 19 a te mniej znane pomijali lub przesuwali na dalszy plan. Na tej podstawie naukowiec dowiódł, że każdy człowiek posiada w pamięci nieuświadomione wzory, schematy i szablony, które badacz nazwał ramami (frames). Założenie Bartletta, które znalazło zastosowanie w różnych dyscyplinach wiedzy, można próbować wykorzystać w badaniach z dziedzin: teorii i historii literatury. W omówieniu w części II niniejszej rozprawy powstałych w latach pozycji literatury niemieckiej z wyeksponowanymi wątkami amerykańskimi, przedstawiono kilka ram, szablonów, schematów, które powtarzają się w niemieckiej literaturze amerykanistycznej na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Najbardziej jaskrawym przykładem funkcjonującej w literackiej podświadomości ramy jest przewijający się przez dziesięciolecia i opisany w tej pracy obraz Ameryki jako utraconej kochanki. Niniejsza rozprawa może więc stanowić wskazówkę lub inspirację do dalszych zastosowań interdyscyplinarnego pojęcia framingu w badaniach literatury. Stereotyp, uprzedzenie. Omówione wyżej pojęcia ramy i schematu są bliskie kluczowym dla niniejszej rozprawy images. Jednak odwołują się one do prywatnych doświadczeń i dlatego dotyczą mikroobrazu, który co należy ponownie podkreślić nie jest przedmiotem niniejszej rozprawy. Na płaszczyźnie makro z images graniczy inne istotne dla terminologii rozprawy pokrewne pojęcie: stereotyp. W odróżnieniu od ramy i schematu, stereotyp jest doświadczeniem kolektywnym. Niezwykle istotna dla istnienia i funkcjonowania stereotypu pisze w swojej rozprawie Norbert Wójtowicz jest jego natura kolektywna. Nie może być mowy o stereotypie w przypadku pojedynczej osoby, gdyż ze swej istoty stanowi on już pewne uogólnienie cech charakterystycznych, bądź rzekomo charakterystycznych dla jakiejś zbiorowości 32. Także Stanisław Ossowski w innym eseju stwierdza: Dotyczą one (stereotypy) zazwyczaj nie poszczególnych jednostek, tylko członków poszczególnych zbiorowości: mamy więc stereotyp Polaka, stereotyp Żyda, stereotyp nauczyciela lub adwokata, stereotyp burżuja, dziedzica czy chłopa 33. Przywoływany wcześniej prekursor badania opinii publicznej Walter Lippmann także wychodzi z założenia, że stereotyp to pewien obraz umysłowy rzeczywistości 32 Norbert Wójtowicz, op. cit., s Stanisław Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, w: tenże, Dzieła, t. 3, Warszawa 1967, s. 39, za: Norbert Wójtowicz, op. cit., s. 397.

20 20 społecznej 34. Co istotne, jest to obraz uproszczony i niedokładny, wytworzony przeważnie nie w następstwie własnego doświadczenia, lecz dzięki przekazowi społecznemu. Jest on przy tym bardzo oporny na zmiany. Stereotypy nie składają się z przypadkowych elementów pisze Lippmann lecz tworzą planowy system of stereotypes. Są niezmienne i sprawiają, że ludzie przyswajają tylko pasujące do nich informacje, a te nie pasujące pomijają 35. Andrzej Kapiszewski w swoich badaniach nad stereotypowym obrazem Amerykanów polskiego pochodzenia stwierdza, iż: Jedną z istotnych właściwości stereotypu jest to, że jego postać w dużym stopniu nie zależy od indywidualnych doświadczeń. Uwarunkowań stereotypu poszukiwać więc należy w czynnikach historyczno-kulturowych, społecznych czy ekonomicznych 36. W tym kontekście może pojawić się pytanie o miejsce stereotypów w systemach kultury. Nie bez przyczyny więc autorka wielu prac z zakresu teorii literatury, Zofia Mitosek, zapytuje: Czy stanowią one ustrukturowane elementy systemów, ich podsystemy, takie jak religia, prawo, moralność, czy przeciwnie jako ekspresja świadomości prerefleksyjnej są zbiorami (nieuporządkowanymi) wyobrażeń egzystujących na skrzyżowaniu różnych dziedzin kultury 37? Próbując udzielić odpowiedzi na tak postawione pytanie, wskazuje ona na silne osadzenie w kulturze subiektywnych obrazów w naszych głowach. W związku z tym podkreśla, że: Tradycja narodowa, kodeksy moralne, systemy religijne, przekazywane w procesie socjalizacji z pokolenia na pokolenie, stabilizują utarte sposoby widzenia świata, które w stosunku do jednostki przybierają charakter dziedzictwa niemal biologicznego 38. Pisał o tym także Klaus Thiele-Dohrman: Stereotyp to nie stosunek do jakiejś sprawy oparty na własnych doświadczeniach i rozpoznaniach, lecz raczej przyjęte bez sprawdzenia poglądy, opinie, oczekiwania. Uprzedzenia mogą być wymierzone zarówno przeciw poszczególnym osobom, jak i całym grupom 39 podsumowuje socjolog. 34 Walter Lippman, op.cit., s. 78, za: Breunlein, op. cit., s Ibid. 36 Andrzej Kapiszewski, Stereotyp Amerykanów polskiego pochodzenia, Wrocław 1978, s. 46, za: Wójtowicz, op. cit., s Zofia Mitosek, Literatura i stereotypy, Wrocław 1974, s. 15; za: Wójtowicz, op. cit., s Ibid. 39 Klaus Thiele-Dohrman, Psychologia plotki, Warszawa 1980, s. 82; za: Wójtowicz, op. cit., s. 399.