Traktat z Lizbony. Kompedium wiedzy

Transkrypt

1 Nr 116/2008 Bezpłatny magazyn Polskiej Fundacji im. Roberta Schumana Traktat z Lizbony Kompedium wiedzy Ponadto o Traktacie: Marek A. Cichocki Mikołaj Dowgielewicz Andrzej Grzyb Jean-Dominique Giuliani Jan Kułakowski Dariusz Rosati Róża Thun Edmund Wittbrodt Janusz Wojciechowski

2 Prezent na Jubileusz Schumana Ratyfikacja Traktatu z Lizbony przez Polskę przypada w ważnym, jubileuszowym momencie dla naszej Fundacji. Piętnaście lat temu, w 1994 roku po raz pierwszy odbyły się Polskie Spotkania Europejskie, wydarzenie znane w kraju i na świecie, przede wszystkim dzięki optymistycznej i unikalnej w skali światowej Paradzie Schumana. Polski Kalendarz Europejski jest pismem Polskiej Fundacji im. Roberta Schumana Redaktor naczelna: Julita Krajewska [j.krajewska@schuman.org.pl] Redakcja: Jerzy Boczkowski, Joanna Czerwińska, Anna Radwan Röhrenschef Dziękujemy Profesorowi Janowi Barczowi za pomoc w przygotowaniu niniejszej publikacji. Redakcja merytoryczna: dr Agnieszka Grzelak Korekta: Monika Głowińska Skład: Daniel Biernacki Publikacja powstała na podstawie materiałów Fondation Robert Schuman ISSN X, Nr rejestracji PR 5899 Publikacja wydawana przy wsparciu i we współpracy z Fundacją Konrada Adenauera, Fundacją Roberta Schumana oraz Parlamentem Europejskim. Adres redakcji: Polska Fundacja im. Roberta Schumana, Al. Ujazdowskie 37/5, Warszawa Tel.: (22) , , , , fax: (22) , e mail: pke@schuman.org.pl Zapraszamy do współpracy. Czekamy na artykuły, listy i sugestie. Redakcja zastrzega sobie prawo do redagowania i skracania tekstów. Materiałów nie zamówionych redakcja nie zwraca. I cóż to jest piętnaście lat? Gdy spojrzymy na karty historii i gdy czytać będziemy o tym w podręcznikach, okres ten wyda nam się bardzo krótki, w skali historii Europy wręcz niezauważalny. Tymczasem, dla naszej Fundacji, dla Polski, minionych piętnaście lat, było rewolucją. Gdy po raz pierwszy Fundacja organizowała Polskie Spotkania Europejskie, w Brukseli dobiegały końca rozmowy akcesyjne z Austrią, Szwecją i Finlandią. W kwietniu 1994 r. Polska złożyła oficjalny wniosek o przystąpienie do Unii Europejskiej. Dzięki perspektywie europejskiej, pomocy Unii, a przede wszystkim dzięki własnym ambicjom i wysiłkowi, z roku na rok Polska modernizowała się coraz silniej i dostosowywała się do wymogów stawianych przez Wspólnotę. Piętnaście lat później, jako członek Unii, Polska, wspólnie z pozostałymi państwami zjednoczonej Europy, decyduje się na reformę instytucjonalną w ramach Traktatu z Lizbony. Publikacja, którą dzisiaj oddajemy w Państwa ręce stanowi kompendium wiedzy o zmianach, jakie przynosi traktat ratyfikowany właśnie przez państwa członkowskie Unii Europejskiej. Największą szansą Polski, jako członka Wspólnoty Europejskiej, jest możliwość politycznego zaistnienia na arenie Europy. By nie zaprzepaścić tej szansy, musimy umiejętnie korzystać z narzędzi, jakie daje nam Traktat z Lizbony. Prezentowany tekst pozwoli lepiej zrozumieć i wykorzystać te możliwości. Anna Radwan-Röhrenschef Prezes Polskiej Fundacji im. Roberta Schumana [] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana []

3 SPIS TREŚCI TRAKTAT LIZBOŃSKI W jakim celu przyjęto nowy Traktat? Sposób funkcjonowania Unii w oparciu o Traktat z Lizbony Sposób podejmowania decyzji w Unii liczącej 27 członków Traktat lizboński a pozycja obywateli w Unii Europejskiej Kto i za co odpowiada? Traktat lizboński a przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości Traktat lizboński a zagadnienia gospodarcze Traktat lizboński a sprawy społeczne Traktat lizboński a polityka w zakresie rozszerzenia Traktat lizboński a działania zewnętrzne Unii Europejskiej Polska Fundacja im. Roberta Schumana []

4 Część 1 W JAKIM CELU PRZYJĘTO NOWY TRAKTAT? Filary Unii Europejskiej Traktat z Maastricht stworzył strukturę Unii Europejskiej opartą na trzech filarach: Celem Konstytucji Europejskiej było usprawnienie skuteczności instytucji Unii oraz nadanie im bardziej demokratycznego charakteru. 1) DLACZEGO NOWY TRAKTAT? Dotychczas Unia Europejska oraz Wspólnoty Europejskie opierały się na kolejnych, następujących po sobie traktatach negocjowanych przez państwa. Metoda ta okazała się skuteczna i umożliwiała ciągłą ewolucję struktury europejskiej przez ponad pięćdziesiąt lat. Począwszy od lat 90. przed Unią stoją dwa główne wyzwania: r przyjmowanie nowych państw członkowskich, aby doprowadzić do końca trwający od Róża Thun Dyrektor Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Polsce Po odbyciu wielu dyskusji i debat na niemal każdym poziome i w najróżniejszych gremiach, po licznych seminariach, negocjacjach, głosowaniach, referendach i ratyfikacjach (z różnym skutkiem), po analizach i badaniach, po dobrych już kilku latach mamy wreszcie przed sobą Traktat lizboński, dokument wspólny dla całej Unii Europejskiej! Warto zapoznawać się z jego treścia, gdyż powstał z myślą o pół miliardowej rzeszy obywateli członkach Unii Europejskiej. Z myślą o nas Traktat przewiduje wzmocnienie UE, poprzez zapewnienie większej spójności działań zewnętrznych, a wewnątrz, na naszym podwórku usprawnienie funkcjonowania instytucji europejskich w UE. Powinniśmy się czuć podmiotami Traktatu lizbońskiego i współautorami sukcesu Unii Europejskiej. Niech ta lektura do tego służy! [] Polski Kalendarz Europejski 2008 początku lat 50. XX w. projekt ogólnoeuropejskiego pojednania; r zwiększenie skuteczności procesu decyzyjnego: z uwagi na nowe państwa, należy uniknąć niebezpieczeństwa impasu, przy jednoczesnym zagwarantowaniu legitymizacji podejmowanych decyzji. Po francuskim i holenderskim NIE, wyrażonym wiosną 2005 roku, w procesie ratyfikacji zapanował impas. Rozwiązaniem tego problemu jest właśnie traktat lizboński powstały w wyniku kompromisu, jaki w dniach października 2007 r. udało się osiągnąć szefom państw i rządów obradującym w portugalskiej stolicy. 2) CO ZAWIERA NOWY TRAKTAT? W kwestii reform instytucjonalnych traktat lizboński zawiera przede wszystkim następujące rozwiązania: r Unia Europejska uzyskuje osobowość prawną (por. Część 10 Traktat lizboński a działania zewnętrzne Unii Europejskiej); r znikają odrębne filary UE, chociaż pewne różnice kompetencyjne pozostają; r przy podejmowaniu decyzji w Radzie kwalifikowaną większością głosów tzw. głosy ważone (przypisane odgórnie każdemu państwu) zostają zastąpione testem podwójnej większości (por. Część 3 Sposób podejmowania decyzji w Unii liczącej 27 członków); r obecna procedura współdecydowania Parlamentu Europejskiego i Rady staje się zwykłą procedurą prawodawczą; r tworzy się nowy urząd Przewodniczącego Rady Europejskiej, powoływanego na okres dwóch i pół roku, z możliwością jednokrotnego ponownego wyboru; r tworzy się stanowisko Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa (por. Część 10 Traktat lizboński a działania zewnętrzne Unii Europejskiej); r wprowadza się inicjatywę obywatelską, czyli prawo zwrócenia się przez grupę 1 miliona obywateli UE reprezentujących znaczną liczbę państw członkowskich do Komisji o przedstawienie projektu aktu; r wzmocnienie demokracji przedstawicielskiej, poprzez zwiększenie wpływu obywateli UE na jej działalność jak chociażby uwzględnianie wyników wyborów do Parlamentu Europejskiego przy wyborze Przewodniczącego Komisji Europejskiej, itd. Karta Praw Podstawowych, ogłoszona jako dokument polityczny przez trzy instytucje Parlament Europejski, Radę UE i Komisję w grudniu 2000 r., nie zostaje formalnie włączona do traktatów. Ma mieć jednak równą z nimi moc. W stosunku do Zjednoczonego Królestwa i Polski przyjęty został Polska Fundacja im. Roberta Schumana Ñ Pierwszy filar: filar wspólnotowy obejmujący trzy Wspólnoty: Ñ Wspólnotę Europejską (WE); Ñ Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM); Ñ oraz nieistniejącą już Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS), która była utworzona na 50 lat i przestała istnieć z dniem 22 lipca 2002 r.; Ñ Drugi filar: obejmujący wspólną politykę zagraniczną i bezpieczeństwa; Ñ Trzeci filar: obejmujący (obecnie) współpracę policyjną i sądową w sprawach karnych. protokół, w którym wprowadzono obwarowania w zakresie stosowania Karty w tych państwach. Kompromis uzgodniony w Lizbonie polegał również na przyjęciu tzw. podwójnej większości, czyli metody podejmowania decyzji w Radzie w przypadku większości kwalifikowanej, w wersji uzgodnionej w Traktacie konstytucyjnym, z pewnymi modyfikacjami i okresami przejściowymi. Traktat lizboński utrzymuje zatem propozycję rozszerzenia liczby dziedzin, w których decyzje podejmowane są w ten sposób (na przykład przeciwdziałanie zmianom klimatycznym, współpraca sądowa w sprawach karnych, itp.). Procedura zmiany traktatów podobnie jak to jest obecnie nadal wymagać będzie jednomyślności wszystkich państw. Jednakże Traktat lizboński przewiduje możliwość dostosowania traktatów, dzięki czemu można uniknąć uciążliwych procedur rewizji, poprzez: r Klauzule pomostowe umożliwiają Radzie podjęcie, w drodze jednomyślności, decyzji []

5 Mikołaj Dowgielewicz Sekretarz Stanu w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej Traktat z Lizbony jest efektem wieloletnich starań, w tym także Polski, żeby uprościć i zwiększyć skuteczność działania procedur i instytucji europejskich. Chcemy silnej i sprawnej Unii Europejskiej, która odpowie na wyzwania świata w dobie globalizacji, która z jednej strony wzmocni swoją politykę zagraniczną i obronność, a z drugiej rozszerzy klauzulę solidarności na bezpieczeństwo energetyczne. Dzięki Traktatowi Reformującemu będziemy, jako Unia, skutecznym podmiotem stosunków międzynarodowych, a obywatele zyskają między innymi możliwość bezpośredniego zaangażowania w proces decyzyjny w Unii poprzez Inicjatywę Obywatelską. Sejm i Senat, tak jak inne parlamenty narodowe, uzyskają nowe instrumenty wpływu i kontroli propozycji legislacyjnych Komisji Europejskiej. Ten Traktat oznacza zatem bardziej demokratyczną Unię Europejską. o poddaniu niektórych dziedzin objętych nadal jednomyślnością pod głosowanie w Radzie na zasadzie większości kwalifikowanej. Nie dotyczy to m.in. kwestii obronnych; r Klauzule elastyczności dają możliwość podejmowania w Unii decyzji bez wyraźnej podstawy prawnej, gdy jest to niezbędne dla realizacji jej celów, przy czym Traktat lizboński doprecyzowuje mechanizmy kontrolne, wskazując, że nie może to prowadzić do omijania procedury rewizji traktatów i stanowić podstawy do rozszerzania tych kompetencji poza ramy ogólne wynikające z traktatów. [] Polski Kalendarz Europejski ) TRAKTAT LIZBOŃSKI NIE JEST KONSTYTUCJĄ EUROPEJSKĄ Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy miał uchylić wszystkie obowiązujące traktaty, zastępując je jednolitym dokumentem. Był wielostronną umową międzynarodową, o której treści i wejściu w życie decydowały państwa. Traktat konstytucyjny był obszerny, ponieważ miał regulować całościowo działanie organizacji międzynarodowej o obszernej kompetencji i złożonej strukturze. W traktacie lizbońskim ograniczono się do zmiany obowiązujących traktatów, stąd jego nazwa traktat zmieniający. Warto zaznaczyć, że na etapie negocjacji traktat nosił roboczą nazwę traktat reformujący. Dr Marek A. Cichocki Jako doradca prezydenta RP negocjował ze strony polskiej mandat na konferencję międzyrządową 2007 roku, obejmujący zmiany traktatowe Unii. Traktat lizboński powstał jako wynik kompromisu, jaki państwa członkowskie wynegocjowały między sobą z powodu zablokowania procesu ratyfikacji Traktatu konstytucyjnego. Jest on wyrazem pragmatycznego, mniej idealistycznego podejścia do reform Unii Europejskiej. Odchodzi od retoryki konstytucjonalizacji, a więc od nadania procesowi integracji trwałych, konstytucyjnych form. Porzuca symbolikę państwową (flaga, hymn, inne symbole charakterystyczne dla porządku państwowego). Koncentruje się głównie na uporządkowaniu i ujednoliceniu prawno traktatowej struktury Unii oraz na zmianach w obszarze politycznego ustroju Unii. Dlatego część instytucjonalna Traktatu lizbońskiego została w praktyce w całości przeniesiona z wcześniejszego Traktatu konstytucyjnego jedynie przy wprowadzeniu zmian kosmetycznych (np. w nazewnictwie). Przyjęcie nowego traktatu prawdopodobnie na pewien czas zamyka dyskusję na temat podstaw instytucjonalnych procesu integracji. r To wyjaśnia, dlaczego liczne państwa mając taki wybór zdecydowały się na dokonanie ratyfikacji Traktatu lizbońskiego przez swoje parlamenty, rezygnując z możliwości przeprowadzenia referendum. Znaczenie ma to w szczególności we Francji, gdzie w lutym 2008 r. parlament zgodził się na ratyfikację traktatu. r Każda ratyfikacja będzie przedmiotem debaty publicznej na temat nowego traktatu między demokratycznie wybranymi przedstawicielami narodu. Zmiana ta, mająca głównie charakter formalny, jest odpowiedzią na żądania wysuwane przez niektóre państwa, takie jak Niderlandy, Republika Czeska, Zjednoczone Królestwo czy Polska, które w toku negocjacji argumentowały, iż należy zrezygnować z: r symboli konstytucyjnych (pojęć: Konstytucja, Minister Spraw Zagranicznych, ustawy i ustawy ramowe ); Polska Fundacja im. Roberta Schumana r symboli unijnych (flaga, hymn, motto, itp.). Trzeba jednak zaznaczyć, że 16 państw członkowskich złożyło deklarację stwierdzając, iż symbole takie jak flaga, hymn ( Oda do radości ), dewiza zjednoczeni w różnorodności, waluta euro oraz Dzień Europy obchodzony 9 maja pozostają dla nich symbolami wyrażającymi poczucie wspólnoty obywateli Unii Europejskiej oraz ich związek z nią. Nowy traktat wprowadza zmiany w: Ñ Traktacie o Unii Europejskiej (TUE), przyjętym w 1992 r. i kilkakrotnie zmienianym: Obecnie zmiany dotyczą instytucji, wzmocnionej współpracy, polityki zagranicznej i bezpieczeństwa i polityki obronnej. Ñ Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską (TWE), przyjętym w 1957 r. jako Traktat ustanawiający EWG, kilkakrotnie zmieniany: Ñ Szczegółowo określa on kompetencje i dziedziny, w których może działać Unia Europejska. Ñ Traktat ten będzie teraz nosił nazwę Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). []

6 Część 2 SPOSÓB FUNKCJONOWANIA UNII W OPARCIU O Dzięki zawartym zmianom instytucjonalnym traktat lizboński umożliwia: Ñ zreformowanie instytucji rozszerzonej Unii; Ñ wyjście z instytucjonalnego impasu, jaki przez ostatnie dwa lata przeżywa Unia. 1) ZREDUKOWANY SKŁAD KOMISJI Komisja Europejska zajmuje centralną pozycję w Unii Europejskiej. Wśród instytucji posiada ona monopol w zakresie inicjatywy prawodawczej. Ponadto pełni rolę wykonawczą, zarządzającą, ale i kontrolną czuwając nad właściwym przestrzeganiem prawa, dzięki czemu jest instytucją o ogromnym znaczeniu politycznym. Po wejściu w życie Traktatu lizbońskiego: r W skład Komisji powołanej na lata będzie wchodzić, podobnie jak ma to miejsce obecnie, jeden komisarz z każdego państwa członkowskiego. r Począwszy od 2014 r. liczba komisarzy będzie odpowiadała dwóm trzecim liczby państw członkowskich (tj. 18 komisarzy w przypadku Unii składającej się z 27 państw członkowskich). Członkowie będą wybierani zgodnie z systemem równej rotacji między państwami. r Nowy system należy uznać za postęp, ponieważ zmniejszenie składu osobowego Komisji pozwoli uniknąć jakiejkolwiek nacjonalizacji brukselskiego gremium, którego zadaniem jest reprezentowanie ogólnego interesu Unii. Zapewni również efektywniejszą pracę kolegium komisarzy. 2) BARDZIEJ STABILNA RADA EUROPEJSKA Rada Europejska to szefowie państw lub rządów państw członkowskich Unii Europejskiej oraz przewodniczący Komisji Europejskiej. Jej [10] Polski Kalendarz Europejski 2008 celem jest określanie głównych kierunków polityki europejskiej. TRAKTAT Z NICEI Każde państwo członkowskie przewodniczy Unii Europejskiej w systemie półrocznej rotacji. Ñ Sytuacja taka nie sprzyja stabilności prac Rady Europejskiej. Najważniejsza zmiana polega na stworzeniu stabilnej, 18 miesięcznej prezydencji zbiorowej trzech państw. Podobnie jak Parlament Europejski i Komisja, również i Rada Europejska będzie teraz miała stałego przewodniczącego, który nie będzie mógł sprawować żadnej krajowej funkcji publicznej. Przewodniczący będzie wybierany kwalifikowaną większością głosów, przez Radę Europejską, na okres dwóch i pół roku (mandat jest jednokrotnie odnawialny). Przewodniczący Rady Europejskiej: r reprezentuje Unię na arenie międzynarodowej w zakresie swoich właściwości; r przewodniczy i prowadzi prace Rady Europejskiej; r wspomaga osiąganie konsensusu i spójności w Radzie Europejskiej 3) NOWY PROCES DECYZYJNY W RADZIE Głównym zadaniem Rady, w skład której wchodzą ministrowie państw członkowskich (Rada pracuje w różnych konfiguracjach, w zależności Polska Fundacja im. Roberta Schumana [11] od omawianego sektora, np. finanse, rolnictwo, wymiar sprawiedliwości i sprawy wewnętrzne itp.), jest przyjmowanie aktów prawnych Unii Europejskiej. Rola Rady pozostanie w dużej mierze niezmieniona. Ñ Debaty i głosowania Rady nad przyjęciem aktu prawnego będą jawne (obecnie posiedzenia odbywają się przy drzwiach zamkniętych), co jest kolejnym krokiem na drodze ku demokratyzacji Unii Europejskiej. Ñ W związku z powyższym dziennikarze będą mogli informować obywateli o debatach odbywających się w Radzie. Ñ Zmienione zostały zasady podejmowania decyzji w trybie większości kwalifikowanej. W większości przypadków Rada będzie podejmować decyzje właśnie w tym trybie, z wyjątkiem przypadków, w których traktaty przewidują inną metodę, np. jednomyślność. W przeciwieństwie do Parlamentu Europejskiego, w którym głosowania odbywają się zwykłą większością głosów, reguły głosowania w Radzie uwzględniają wagę głosu każdego państwa, tak, aby przyjmowane akty prawne odzwierciedlały zarówno wolę większości obywateli Europy, jak i rzeczywistą wagę państw członkowskich Unii. System ten określany jest mianem podwójnej większości (por. Część 3 Sposób podejmowania decyzji w Unii liczącej 27 członków).

7 Dotychczas większość kwalifikowana była określana za pomocą skomplikowanego systemu ważenia głosów, zgodnie z którym każdemu państwu członkowskiemu przysługuje pewna liczba głosów, zależąca głównie od jego potencjału demograficznego. Przykładowo, Niemcom przyznano 29 głosów ważonych, Polsce 27, Czechom 12, Irlandii 7 a Malcie 3. Decyzja w Radzie w ramach obecnie obowiązującej formuły (Traktat z Nicei) zostaje podjęta większością kwalifikowaną przy spełnieniu dwóch testów i trzeciego fakultatywnego, a mianowicie: 1) głosów ważonych przy 27 państwach członkowskich, aby podjąć decyzję należy zebrać co najmniej 255 na łączną sumę 345 głosów, 2) liczby państw konieczność poparcia projektu Komisji przez więcej niż połowę państw, 3) test demograficzny każde z państw może zażądać sprawdzenia, czy państwa spełniające dwa powyższe testy zgromadziły łącznie co najmniej 62% ludności UE. Traktat lizboński zastąpi ten system liczenia głosów bardziej przejrzystym i demokratycznym [12] Polski Kalendarz Europejski 2008 systemem podwójnej większości państw i liczby ludności; oznacza to, że akt prawny będzie mógł zostać przyjęty przez Radę, jeżeli uzyska poparcie 55% państw członkowskich Unii (tj. 15 państw członkowskich w Unii Europejskiej liczącej 27 państw członkowskich), reprezentujących co najmniej 65% ludności całej Unii. Nowy system jest nie tylko bardziej demokratyczny, lecz również skuteczniejszy od obecnego systemu wprowadzonego Traktatem nicejskim, ponieważ ułatwia on stworzenie większości, a tym samym usprawnia proces decyzyjny, co w przypadku Unii liczącej 27 państw członkowskich ma znaczenie kluczowe. Traktat lizboński wprowadza jednak pewne okresy przejściowe, w trakcie których zastosowanie będzie mieć nadal system nicejski. 4) WYSOKI PRZEDSTAWICIEL UNII DO SPRAW ZAGRANICZNYCH I POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA Traktat lizboński tworzy stanowisko Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa. r Obecne funkcje Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa i Komisarza ds. Stosunków Zewnętrznych zostaną ze sobą połączone. Oznacza to większą spójność i jedność w działaniach zewnętrznych Unii Europejskiej. r Powoływany przez Radę Europejską i zatwierdzany przez Parlament Europejski, Wysoki Przedstawiciel będzie Wiceprzewodniczącym Komisji Europejskiej a także będzie przewodniczył Radzie do Spraw Zagranicznych. 5) TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI Traktat lizboński nie dokonuje rewolucyjnych zmian w zasadach działania Trybunału Sprawiedliwości, utrzymując reformę dokonaną na mocy Traktatu z Nicei. Rozszerza jednak zakres jego działania, przede wszystkim w zakresie współpracy w sprawach karnych i współpracy policyjnej oraz wprowadza kilka zmian proceduralnych. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej zatem nadal będzie odpowiedzialny za: r zapewnienie poszanowania prawa w wykładni i jego stosowaniu na obszarze całej Unii; r rozstrzyganie sporów w zakresie stosowania i wykładni prawa UE między państwami członkowskimi, między instytucjami i państwami członkowskimi, między samymi instytucjami, jak również między obywatelami Unii Europejskiej a jej instytucjami (w określonych w traktatach przypadkach). 6) PARLAMENT EUROPEJSKI: INSTYTUCJA O JESZCZE WIĘKSZYM ZNACZENIU Ñ Wzmocniono kompetencje Parlamentu Europejskiego w zakresie prawodawstwa, spraw budżetowych i kontroli politycznej, co stanowi rzeczywisty krok ku demokratyzacji Unii Europejskiej (por. Część 3 Traktat lizboński a pozycja obywateli w Unii Europejskiej). Prof. Edmund Wittbrodt Senator RP, Członek Konwentu Europejskiego ds. Przyszłości Unii Europejskiej ( ) Jako członek Konwentu ds. Przyszłości Europy jestem zadowolony z osiągniętego kompromisu. Około dziewięćdziesięciu pięciu procent rozwiązań stanowią propozycje Konwentu. To daje mi ogromną satysfakcję. Przyjęty kompromis w Lizbonie świadczy, że na obecnym etapie więcej nie można osiągnąć. Dziwi mnie jednak np. odrzucenie formalnego przyjęcia symboli Unii Europejskiej, choć są one powszechnie, a nawet chętnie używane. Przecież flagę Unii można zobaczyć, a hymn usłyszeć na każdej ważniejszej uroczystości szkolnej. Wystarczy też spojrzeć na tablice rejestracyjne pojazdów samochodowych. Mam nadzieję, że tym razem Traktat zostanie ratyfikowany przez wszystkie państwa Unii. Jest to bardzo potrzebne, ponieważ da szansę na bardziej demokratyczną, przejrzystą i skuteczną Unię. Zwiększy też znaczenie Europy na arenie międzynarodowej. Ñ Parlament Europejski wybiera Przewodniczącego Komisji na wniosek Rady Europejskiej przedstawiony przy uwzględnieniu wyborów do Parlamentu Europejskiego i po przeprowadzeniu stosownych konsultacji. Dzięki temu Przewodniczący Komisji uzyskuje silniejszą legitymację demokratyczną, co jest szczególnie istotne w przypadku instytucji, o której często się mówi, iż jest oddzielona od obywateli; umożliwia to nadanie wyborom europejskim bardziej politycznego charakteru i bez wątpienia zwiększa udział wyborców europejskich, których głos będzie mógł teraz zaważyć na życiu politycznym Europy. W praktyce oznacza to, że teraz o wiele trudniej będzie powierzyć sprawy konkurencji czy rynku wewnętrznego komisarzowi o zbyt liberalnych poglądach, jeżeli po wyborach europejskich większość w Parlamencie Europejskim będzie miała lewica; i vice versa, trudno będzie powierzyć kwestie zatrudnienia i sprawy społeczne komisarzowi o poglądach zbyt lewicowych, jeżeli większość w Parlamencie będzie należeć do prawicy. Polska Fundacja im. Roberta Schumana [13]

8 Część 3 SPOSÓB PODEJMOWANIA DECYZJI W UNII LICZĄCEJ 27 CZŁONKÓW Począwszy od lat 90. XX w. jednym z głównych wyzwań stojących przed Unią jest zwiększenie skuteczności działania instytucji w zakresie procesu decyzyjnego. Celem Traktatu lizbońskiego jest wzmocnienie zdolności do podejmowania decyzji i funkcjonowania Unii, która 1 maja 2004 r. oraz 1 stycznia 2007 r. przyjęła w swoje szeregi dwunastu nowych członków, a jednocześnie zapewnienie legitymizacji podejmowanych decyzji i działań, co jest warunkiem zbliżenia Europy do swych obywateli. Szczególną rolę odgrywa przy tym metoda podejmowania decyzji w Radzie, mającej charakter organu przedstawicielskiego, stojącego na straży interesów państw członkowskich UE, w którego skład wchodzą przedstawiciele wszystkich państw członkowskich w randzie ministra. 1) NOWE ZASADY GŁOSOWANIA W RADZIE MINISTRÓW JAKO USPRAWNIENIE PROCESU DECYZYJNEGO Rada, obok Komisji i Parlamentu Europejskiego, jest trzecim ramieniem trójkąta instytucjonalnego. Przyjmuje ona akty prawne (niekiedy przy udziale Parlamentu Europejskiego) przedkładane głównie przez Komisję, ale również przez grupę państw członkowskich lub inną instytucję (w przypadkach określonych w traktatach). Rada podejmuje decyzje zwykłą większością głosów, większością kwalifikowaną lub też jednomyślnie, w zależności od postanowień traktatów. Tryb podejmowania decyzji większością kwalifikowaną jest obecnie stosowany najczęściej, a tendencja do jego rozszerzania jest stała. Co to jest większość kwalifikowana? O większości mówi się, iż jest ona kwalifikowana, gdyż liczba przynależnych poszczególnym państwom członkowskim głosów jest zróżnicowana i zależy, ogólnie rzecz ujmując, od siły politycznej danego państwa, mierzonej jego potencjałem ekonomicznym, terytorialnym i demograficznym. Nie wystarczy zatem zebranie 50% głosów plus 1 by decyzja została podjęta. Podział głosów ważonych w Radzie zawsze był skomplikowaną kwestią polityczną. [14] Polski Kalendarz Europejski 2008 Traktat z Nicei Większość kwalifikowana obliczana zgodnie z systemem ważenia głosów: państwo członkowskie ma pewną liczbę głosów uzależnioną w szczególności od jego potencjału demograficznego, politycznego i ekonomicznego, przykładowo Niemcy 29, Polska 27, Czechy 12, Malta 3. Decyzja w Radzie będzie podjęta większością kwalifikowaną po spełnieniu dwóch testów i trzeciego fakultatywnie, a mianowicie: 1) głosów ważonych przy 27 państwach członkowskich, aby podjąć decyzję należy zebrać co najmniej 255 na łączną sumę 345 głosów, natomiast dla stworzenia tzw. mniejszości blokującej należy zebrać co najmniej 91 głosów ważonych. 2) liczby państw więcej niż połowa liczby państw, jeżeli projekt aktu pochodzi od Komisji Europejskiej i co najmniej 2/3 jeżeli projekt pochodzi od państw członkowskich 3) fakultatywnie test demograficzny każde z państw członkowskich może zażądać sprawdzenia, czy państwa spełniające dwa powyższe testy zgromadziły łącznie co najmniej 62% potencjału demograficznego UE. Traktat z Lizbony Formuła podejmowania decyzji większością kwalifikowaną w Radzie wygląda następująco: 1) do 1 listopada 2014 r. obowiązywać ma nadal formuła Traktatu z Nicei, 2) od 1 listopada 2014 r. zacznie obowiązywać formuła oparta na tzw. podwójnej większości. Aby podjąć decyzję w Radzie trzeba więc będzie: zebrać większość 55% (plus jedno) państw członkowskich, państwa opowiadające się za podjęciem decyzji będą musiały dysponować co najmniej 65% populacji UE Formuła ta została doprecyzowana w dwóch istotnych kwestiach: 1) sprecyzowano mniejszość blokującą grupa państw blokująca podjęcie decyzji musi dysponować 35% populacji UE, ale również liczyć co najmniej 4 państwa, 2) w niektórych szczególnych dziedzinach dla podjęcia decyzji konieczne będzie zgromadzenie co najmniej 72% liczby państw członkowskich. System podwójnej większości uważa się za nie tylko bardziej demokratyczny, lecz również skuteczniejszy w porównaniu z systemem wprowadzonym w traktacie nicejskim (2001 r.), ponieważ ułatwia on stworzenie większości, a tym samym usprawnia proces decyzyjny, co w przypadku Unii liczącej 27 państw członkowskich ma znaczenie kluczowe. Polska Fundacja im. Roberta Schumana [15]

9 2) KOMPROMIS Z JOANNINY Nowe zasady głosowania wprowadzone Traktatem lizbońskim (system podwójnej większości) wejdą w życie nie wcześniej niż w 2014 r.. Dodatkowo, w okresie od 1 listopada 2014 r. a 31 marca 2017 r. każde państwo będzie mogło żądać powrotu do systemu nicejskiego i przeprowadzenia głosowania w Radzie według formuły ustalonej w Traktacie z Nicei. Chcąc przekonać Polskę w czasie negocjacji, wprowadzono mechanizm przejściowy, polegający na tym, iż: 1) w okresie przejściowym między a r. jeżeli państwa, które nie zgadzają się na podjęcie decyzji zgromadzą ¾ jednego z testów mniejszości blokującej (34% liczby państw lub 26% potencjału demograficznego Unii), Rada będzie musiała ponownie zająć się sprawą i poszukać satysfakcjonującego rozwiązania w rozsądnym czasie, 2) od 1 kwietnia 2017 r. do uruchomienia formuły z Joaniny wystarczy zgromadzenie co najmniej 55% jednego z testów mniejszości blokującej (np. ok. 19% potencjału demograficznego Unii). Kompromis z Joaniny (Ioanniny) swą nazwę zawdzięcza nieformalnemu spotkaniu ministrów spraw zagranicznych, które odbyło się w greckiej Ioanninie w 1994 r. Do Traktatu z Nicei umożliwiał on grupie państw posiadających liczbę głosów zbliżoną, lecz niewystarczającą do osiągnięcia mniejszości blokującej, na wystąpienie z wnioskiem o ponowne przeanalizowanie decyzji przyjmowanej przez Radę kwalifikowaną większością głosów. Istota tej formuły polegała więc na tym, aby przymusić państwa do dalszych negocjacji i osiągnięcia zadowalającego wszystkich kompromisu. Formuła ta nie służyła w swoim zamierzeniu blokowaniu decyzji, a jej znaczenie praktyczne było znikome. 3) ROZSZERZENIE ZASTOSOWANIA WIĘKSZOŚCI KWALIFIKOWANEJ NA NOWE DZIEDZINY Zwiększenie skuteczności procesu decyzyjnego oznacza również rozszerzenie zastosowania głosowania większością kwalifikowaną w Radzie na nowe dziedziny. Zasada większości kwalifikowanej zastępuje jednomyślność w ponad 40 dziedzinach, w tym w kilku istotnych kwestiach, do których zdecydowano się zastosować tę zasadę w wyniku nacisku części opinii publicznej, takich jak: współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych. W interesie Unii Europejskiej leży również usprawnienie procesu decyzyjnego, zwłaszcza w takich dziedzinach, jak przeciwdziałanie zmianom klimatu, bezpieczeństwo energetyczne oraz niesienie pomocy humanitarnej. Zmiany wprowadzono również w odniesieniu do takich obszarów, jak ochrona dyplomatyczna i konsularna oraz kwestie proceduralne. Natomiast zasada jednomyślności nadal będzie stosowana w przypadku podatków, polityki zagranicznej, obrony oraz zabezpieczenia społecznego. Dr Marek A. Cichocki Jako doradca prezydenta RP negocjował ze strony polskiej mandat na konferencję międzyrządową 2007 roku, obejmujący zmiany traktatowe Unii. Podczas negocjacji Traktatu lizbońskiego państwa członkowskie największą uwagę poświęcały problematyce kompetencji (niekontrolowany transfer władzy politycznej z państw członkowskich na poziom Unii, przede wszystkim w obszarze JHA), kwestii równowagi instytucjonalnej (więcej międzyrządowości czy wspólnotowości w działaniach Unii), mechanizmowi podejmowania decyzji w Radzie (polski postulat równego wpływu), efektywności i legitymizacji wspólnej polityki zagranicznej Unii, problemowi solidarności w dziedzinie bezpieczeństwa energetycznego, implementacji Karty Praw Podstawowych. Podjęcie prac nad nowym traktatem oraz ich zakończenie przez opracowanie mandatu na konferencję międzyrządową należy uznać za ważny polityczny sukces niemieckiej prezydencji w pierwszej połowie 2007 roku. [16] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [17]

10 Część 4 TRAKTAT LIZBOŃSKI A POZYCJA OBYWATELI W UNII EUROPEJSKIEJ 1) WZMOCNIENIE ROLI PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO Wzmocnienie demokracji przedstawicielskiej jest głównym elementem przewidzianej w traktacie lizbońskim demokratyzacji Unii. Dzięki Traktatowi lizbońskiemu, Parlament Europejski, będący jedyną instytucją wybieraną w wyborach powszechnych, uzyskuje większe kompetencje oraz większe znaczenie w trójkącie instytucjonalnym (Komisja, Rada i Parlament Europejski). Zwiększone zostały kompetencje Parlamentu Europejskiego: 2) DEMOKRACJA UCZESTNICZĄCA Aby w większym stopniu włączyć obywateli w proces decyzyjny w Unii Europejskiej, Traktat lizboński wprowadza, w sposób bezprecedensowy, elementy mające wzmocnić udział obywateli w życiu demokratycznym Unii. Traktat ustanawia prawo inicjatywy obywatelskiej. Obywatele UE będą mogli wystąpić do Komisji z wnioskiem, aby ta przygotowała projekt aktu prawnego, jeżeli uda im się zebrać co najmniej milion podpisów w znaczącej liczbie państw członkowskich. Traktat uznaje ważność dialogu między obywatelami, stowarzyszeniami społeczeństwa obywatelskiego i instytucjami Unii (w szczególności Komisją). W ten sposób zwiększone zostały możliwości udziału w podejmowaniu decyzji europejskich przez organizacje i stowarzyszenia społeczeństwa obywatelskiego. W zakresie prawodawstwa: Dotychczasowa procedura współdecydowania (Rady i Parlamentu Europejskiego) została rozszerzona na 50 nowych dziedzin jako zwykła procedura prawodawcza. W procedurze tej akt prawny przyjmowany jest przez Parlament Europejski i Radę Parlament na równi z Radą jest prawodawcą, a w szczególności może zablokować przyjęcie aktu prawnego. Dotyczy ona przede wszystkim funkcjonujących obecnie dziedzin kompetencji Unii Europejskiej (w szczególności rynku wewnętrznego i spraw gospodarczych), ale także kilku nowych kompetencji, które zostały przyznane Unii. W zakresie budżetu: Parlamentowi Europejskiemu zostało przyznane prawo decydowania na równi z Radą, w szczególności w odniesieniu do przyjmowania całości rocznego budżetu, (podczas gdy obecnie to do Rady należy ostatnie słowo w kwestii tzw. wydatków obowiązkowych, stanowiących większą część europejskiego budżetu i obejmujących głównie wydatki na rolnictwo). W zakresie kontroli politycznej: Parlament wybiera Przewodniczącego Komisji na wniosek Rady Europejskiej. Parlament bierze pod uwagę wyniki wyborów do Parlamentu Europejskiego oraz wyłonioną przy urnach wyborczych większość. Czyni to wybory do Parlamentu Europejskiego bardziej politycznymi, co nadaje większą wagę głosom Europejczyków, którzy teraz będą mogli wpływać na bieg polityki europejskiej. Wyborcy będą mogli zatem bezpośrednio wpływać na kierunek działań Przewodniczącego Komisji i jego zespołu. Debaty i głosowania Rady nad aktami prawa UE będą jawne (obecnie posiedzenia odbywają się przy drzwiach zamkniętych). Przejrzystość i jawność prac Rady ułatwiają udział społeczeństwa obywatelskiego. Dziennikarze będą mogli informować obywateli o debatach odbywających się w Radzie. W odniesieniu do spraw społecznych, dialog został potwierdzony poprzez uznanie możliwości prowadzenia różnego rodzaju konsultacji, w szczególności trójstronnego szczytu społecznego między europejskimi partnerami społecznymi i Unią. r Środki te nadają dodatkowe treści obywatelstwu europejskiemu, które uzupełnia obywatelstwo państwowe nie zastępując go. r W traktacie lizbońskim mamy do czynienia z nowym etapem definiowania obywatelstwa europejskiego głównego elementu w tworzeniu europejskiej demokracji. 3) UMOCNIENIE OCHRONY PRAW PODSTAWOWYCH Traktat z Lizbony: r nadaje charakter prawny Karcie Praw Podstawowych, r tworzy podstawę prawną dla przystąpienia Unii do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPCz). Karta Praw Podstawowych, ogłoszona jako dokument polityczny przez trzy instytucje Parlament Europejski, Radę UE i Komisję w grudniu 2000 r., nie zostaje formalnie włączona do traktatów. Ma mieć jednak równą z nimi moc. W stosunku do Zjednoczonego Królestwa i Polski przyjęty został protokół, w którym wprowadzono obwarowania w zakresie stosowania Karty w tych państwach. Przystąpienie Unii do EKPCz musi odbyć się na podstawie umowy międzynarodowej zawartej przez Unię z państwami stronami EKPCz. Umożliwi jednak w przyszłości składanie skarg przez jednostkę do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu na działania instytucji UE naruszające prawa gwarantowane Konwencją. Powyższe decyzje mają fundamentalne znaczenie dla podniesienia spójności i efektywności europejskiego systemu ochrony praw człowieka. [18] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [19]

11 Część 5 KTO I ZA CO ODPOWIADA? Traktat lizboński czyni podział kompetencji między Unią Europejską i państwami członkowskimi bardziej czytelnym. Udziela tym samym odpowiedzi na pytanie: Kto za co odpowiada?. Jest to kluczowy element w procesie demokratyzacji UE, gdyż wzmacnia odpowiedzialność na różnych szczeblach władzy. 1) JAKIE SĄ ZASADY DZIELENIA KOMPETENCJI? Zgodnie z Traktatem lizbońskim, podział kompetencji pomiędzy Unię Europejską i państwa członkowskie wygląda następująco: r Unia posiada kompetencje przyznane jej przez państwa członkowskie w traktatach tworzących UE. r Wszystkie inne kompetencje pozostają w gestii państw członkowskich. Zasada przyznanych kompetencji gwarantuje, że Unia nie może przekroczyć swych kompetencji kosztem państw członkowskich bez ich uprzedniej zgody. Wyraźnie stwierdza się, że kompetencje, które nie zostały przez traktat przyznane Unii należą do państw członkowskich. 2) RODZAJE KOMPETENCJI Traktat lizboński wymienia trzy główne kategorie kompetencji: r Kompetencje wyłączne Unii, w dziedzinach, w których tylko Unia może stanowić prawo oraz przyjmować akty prawnie wiążące. Państwa członkowskie mogą to czynić wyłącznie z upoważnienia Unii lub w celu wykonania aktów Unii: unia celna; ustanawianie reguł konkurencji, niezbędnych do funkcjonowania rynku wewnętrznego; polityka pieniężna w odniesieniu do państw członkowskich, których walutą jest euro; zachowanie morskich zasobów biologicznych w ramach wspólnej polityki rybołówstwa; [20] Polski Kalendarz Europejski 2008 Jean Dominique Giuliani Prezes Fondation Robert Schuman Traktat z Lizbony a władza obywateli Unii Wzmocnienie demokracji reprezentacyjnej jest jedną z kluczowych korzyści, jakie przynosi Traktat z Lizbony. Nowy Traktat zapewnia poszerzenie procedury współdecydowania w wielu nowych dziedzinach, takich jak kontrola ruchu na granicach zewnętrznych, przyjmowanie osób ubiegających się o azyl czy walkę z nielegalną imigracją. Co więcej, Parlament Europejski wybierze Prezydenta Komisji, zaproponowanego przez Radę Europejską, która przy podejmowaniu decyzji będzie musiała wziąć pod uwagę wyniki wyborów europejskich oraz wybraną większość. Przyczyni się to do upolitycznienia wyborów do Parlamentu i zwiększy znaczenie decyzji obywateli Unii, którzy w rezultacie będą mieli wpływ na życie polityczne Europy. Aby zbliżyć obywateli do procesu podejmowania decyzji w Unii Europejskiej, Traktat z Lizbony zawiera zapisy, sprzyjające uczestnictwu obywateli w życiu demokratycznym Unii. Po pierwsze, wprowadza prawo inicjatywy obywatelskiej, umożliwiające proponowanie Komisji projektów ustaw, jeśli zostanie zebrane co najmniej milion podpisów. Po drugie, przejrzystość prac Rady podczas debat i procesu legislacji poprawi dostęp do informacji i ułatwi aktywny udział społeczeństwa obywatelskiego. Podsumowując, Traktat lizboński wzmacnia wpływ obywateli na życie polityczne Europy i zwiększa możliwości demokratycznego uczestnictwa. wspólna polityka handlowa; zawieranie umów międzynarodowych, jeżeli ich zawarcie jest przewidziane w akcie prawodawczym Unii lub jest niezbędne do umożliwienia Unii wykonywania jej wewnętrznych kompetencji bądź w zakresie, w jakim ich zawarcie może wpłynąć na wspólne zasady lub zmieniać ich zakres. r Kompetencje dzielone pomiędzy Unię a państwa członkowskie państwa członkowskie wykonują swoje kompetencje w zakresie, w jakim Unia nie wykonała swoich: rynek wewnętrzny; polityka społeczna w zakresie konkretnych aspektów określonych w traktacie; spójność gospodarcza, społeczna i terytorialna; rolnictwo i rybołówstwo z wyłączeniem zachowania morskich zasobów biologicznych; środowisko naturalne; ochrona konsumentów; transport; sieci transeuropejskie; energia; przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości; wspólne problemy bezpieczeństwa w zakresie zdrowia publicznego w odniesieniu do aspektów określonych w Traktacie lizbońskim; badania, rozwój technologiczny i przestrzeń kosmiczna UE ma kompetencje w takim zakresie, by nie doprowadzić do uniemożliwienia państwom wykonywania ich kompetencji; współpraca na rzecz rozwoju i pomoc humanitarna również z zastrzeżeniem istoty kompetencji krajowych. r Wreszcie, są również dziedziny, w których Unia może prowadzić działania mające na celu wspieranie lub koordynowanie (z wyłączeniem wszelkich aspektów harmonizacji) w odniesieniu do europejskiego wymiaru następujących działań: ochrona i poprawa zdrowia ludzkiego; przemysł; kultura; turystyka; edukacja, kształcenie zawodowe, młodzież i sport; ochrona ludności; współpraca administracyjna. Unia podejmując działania w tych obszarach Polska Fundacja im. Roberta Schumana [21] nie zastępuje jednak kompetencji państw członkowskich. Należy podkreślić, że państwa członkowskie koordynują swoją politykę gospodarczą i społeczną w ramach Unii, natomiast wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa podlega odrębnym zasadom współpracy. 3) JAKIE NOWE KOMPETENCJE OTRZYMA UNIA? Traktat lizboński nie przyznaje Unii żadnych nowych kompetencji wyłącznych, chociaż je kataloguje. Traktat lizboński przewiduje pewną liczbę nowych kompetencji należących do kategorii: Ñ Kompetencji dzielonych (takich, jak przestrzeń kosmiczna czy niektóre aspekty związane z energią); Ñ Działania wspierające, koordynujące i uzupełniające (takie jak ochrona ludności, turystyka, współpraca administracyjna czy sport). W tych dziedzinach zastosowanie będzie mieć zwykła procedura prawodawcza (procedura współdecydowania Parlamentu Europejskiego i Rady, podejmującej decyzję kwalifikowaną większością głosów). Ponadto Traktat lizboński wzmacnia rolę Unii w pewnych dziedzinach, w szczególności w dziedzinie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości (por. Część 6 Traktat lizboński a przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości), jak również w zakresie działań zewnętrznych i spraw obronnych (por. Część 10 Traktat lizboński a działania zewnętrzne Unii).

12 4) JAKĄ ROLĘ BĘDĄ PEŁNIĆ PARLAMENTY NARODOWE? Umocnienie pozycji parlamentów narodowych należy do bardziej znaczących reform ustrojowych Unii. Traktat lizboński potwierdza i wzmacnia znaczenie parlamentów narodowych, które przy pełnym poszanowaniu dla roli instytucji europejskich będą mogły w większym stopniu uczestniczyć w pracach Unii. W nowych postanowieniach w sposób wyraźny ujęto ich prawa i obowiązki, zarówno w zakresie dostępu do informacji, kontroli stosowania zasady pomocniczości, mechanizmów oceny w ramach przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, jak i modyfikacji traktatów. Traktat lizboński: r określa rolę pełnioną przez parlamenty narodowe. Kontrolują one, czy kompetencje są należycie dzielone między Unią a państwami członkowskimi dzięki wprowadzeniu systemu wczesnego ostrzegania. Projekty aktów prawodawczych będą musiały zostać przedstawione każdemu parlamentowi narodowemu (każdej izbie) jednocześnie z przekazaniem ich projektodawcy Unii. Andrzej Grzyb Poseł RP, Przewodniczący Komisji do Spraw Unii Europejskiej To piąta zmiana Traktatu od 1987 roku i w aktualnej sytuacji trudno oczekiwać innego Traktatu. Sukcesem jest zakończenie negocjacji w sprawie zmian, które powinien wprowadzać Traktat i podpisanie Traktatu z Lizbony. Traktat wzmacnia UE nadając jej osobowość prawną oraz prawne i instytucjonalne możliwości skutecznego działania. W szczególności UE zyskuje nowe możliwości działania w stosunkach zewnętrznych, co przyczyni się do wzrostu znaczenia UE w świecie. Należy podkreślić wzrost znaczenia parlamentów narodowych w szczególności w zakresie przestrzegania zasady pomocniczości i wyrażania opinii na temat inicjatyw prawodawczych Komisji Europejskiej. Traktat lizboński otwiera drogę ku europejskiej polityce energetycznej, poprzez umożliwienie Unii: Ñ przyjmowania aktów prawnych harmonizujących funkcjonowanie rynku energii; Ñ zwiększenie bezpieczeństwa dostaw energii dla państw członkowskich Unii; Ñ wspieranie oszczędzania energii i rozwój nowych, odnawialnych form energii. Zaproponowany system umożliwi każdemu parlamentowi narodowemu zwrócenie uwagi na sytuację, gdy zasada pomocniczości jest zagrożona lub naruszana przez instytucje europejskie. Zasada pomocniczości ma na celu zapewnienie, by w dziedzinach, które nie należą do wyłącznej kompetencji UE, Unia podejmowała działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim proponowane cele nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, natomiast z uwagi na rozmiary lub skutki proponowanych działań możliwe jest lepsze osiągnięcie na poziomie UE. W przypadku, gdy liczba uzasadnionych opinii o sprzeczności projektu z zasadą pomocniczości ze strony parlamentów narodowych przekracza 1/3 (lub 1/4 w odniesieniu do dziedziny przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości ), projekt będzie musiał zostać poddany ponownej analizie. Każdemu parlamentowi przysługują dwa głosy, rozdzielone w zależności od systemu (w przypadku parlamentów dwuizbowych każda izba dysponuje jednym głosem). Jeśli natomiast liczba opinii stanowi co najmniej zwykłą większość głosów przyznanych parlamentom narodowym, wówczas w określonych warunkach może zostać wszczęta specjalna procedura: projektodawca będzie musiał umotywować swoją decyzję, po czym Parlament Europejski i Rada zdecydują, czy należy kontynuować procedurę legislacyjną. r wprowadza możliwość skierowania do Trybunału Sprawiedliwości skargi w sprawie naruszenia przez akt prawodawczy zasady pomocniczości. Skargę wnosi państwo członkowskie w imieniu parlamentu narodowego lub jego izby. Prof. Edmund Wittbrodt Senator RP, Członek Konwentu Europejskiego ds. Przyszłości Unii Europejskiej ( ). Co nowego wnosi Traktat w odniesieniu do relacji i kompetencji między parlamentami narodowymi a Parlamentem Europejskim? Traktat lizboński znacznie zwiększa rolę tak Parlamentu Europejskiego, jak i parlamentów narodowych. Parlament Europejski otrzyma nowe kompetencje w dziedzinie prawodawstwa unijnego, budżetu i umów międzynarodowych, a przede wszystkim znacząco poszerzony zostanie zakres jego współdecydowania. Ogromnie też wzrośnie rola parlamentów narodowych. Rozszerzony zostanie zakres informowania tychże, poprzez bezpośrednie przekazywanie dokumentów, wzmocniony zostanie system monitorowania przestrzegania zasad pomocniczości i proporcjonalności przy formułowaniu aktów prawnych, nałożony zostanie obowiązek informowania parlamentów narodowych o zmianie stosowania procedury uproszczonej, a także rozszerzony zostanie mechanizm współpracy międzyparlamentarnej. O zasadniczym wzroście roli parlamentów narodowych najlepiej świadczy fakt, że gdy podczas oceniania np. przestrzegania zasady pomocniczości jedna trzecia parlamentów narodowych stwierdzi niezgodność projektu, będzie on wymagał ponownych przemyśleń, a gdy tak stwierdzi większość, to potrzebna będzie specjalna procedura. Zmiany te umożliwią aktywne włączenie parlamentów narodowych do problematyki unijnej, a także zwiększą ich wpływ na tworzone prawo wspólnotowe. Uczyni to Unię bardziej demokratyczną. [22] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [23]

13 Część 6 TRAKTAT LIZBOŃSKI A PRZESTRZEŃ WOLNO- ŚCI, BEZPIECZEŃSTWA I SPRAWIEDLIWOŚCI Współpraca w zakresie spraw należących do wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, a zatem kwestie zwalczania nielegalnej migracji, sprawy azylowe, współpraca sądów w sprawach cywilnych i karnych, zasady przekraczania granic, a także współpraca policyjna dopiero od Traktatu z Maastricht (1992 r.) jest przedmiotem zainteresowania Unii Europejskiej. Wcześniej współpraca państw koncentrowała się głównie na sprawach gospodarczych. Okazało się jednak, że konieczne jest również koordynowanie działań państw w dziedzinach, postrzeganych dotychczas jako domena należąca do wewnętrznej kompetencji państw. Od Traktatu amsterdamskiego (1997 r.) celem Unii Europejskiej stało się tworzenie przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, w której zagwarantowana jest swoboda przepływu osób, w powiązaniu z właściwymi środkami w odniesieniu do kontroli granic zewnętrznych, azylu, imigracji oraz zapobieganie i zwalczanie przestępczości. Poza problemami codziennymi, jakie stwarza brak harmonizacji przepisów państw członkowskich w tym zakresie (na przykład w związku z trudnościami ustalenia zasad wspólnej opieki nad dziećmi w wyniku rozwodu orzeczonego wobec dwojga obywateli UE zamieszkałych w różnych państwa członkowskich), dobra koordynacja działań państw członkowskich jest niezbędna, by Unia Europejska mogła podejmować skuteczne działania skierowane przeciwko międzynarodowym sieciom przestępczym. Traktat lizboński umożliwia Unii usprawnienie współpracy w tym zakresie oraz podjęcie dalszych, efektywniejszych działań i określenie polityk, które spełnią oczekiwania obywateli co do zapewnienia im wysokiego poziomu bezpieczeństwa i sprawiedliwości. 1) WZMOCNIENIE ŚRODKÓW DZIAŁANIA W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA WEWNĘTRZNEGO r Traktat lizboński wzmacnia skuteczność procesu decyzyjnego w odniesieniu do przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. W tej dziedzinie Rada będzie podejmować z małym wyjątkami decyzje kwalifikowaną większością głosów, a Parlament Europejski uzyska prawo do współdecydowania w zwykłej procedurze prawodawczej. Dla przykładu, Traktat lizboński kontynuuje podjęte już działania, zmierzającego do tego, by zasada kwalifikowanej większości głosów będzie miała podstawowe zastosowanie do obszaru kontroli granic zewnętrznych Unii oraz kwestii azylowych. Dzięki temu, bardziej prawdopodobne jest, że Unia będzie w stanie ujednolicić reguły dotyczące zasad przyznawania ochrony międzynarodowej, w tym statusu uchodźcy. Umożliwi to: Ñ odejście od skomplikowanego systemu zestawiania ze sobą różnych zasad, które są nieadekwatne dla różnych państw członkowskich Unii; rozwinięcie w przyszłości prawdziwie wspólnej polityki azylowej. r Traktat zawiera przepisy umożliwiające w przyszłości ustanowienie zintegrowanego systemu zarządzania granicami zewnętrznymi oraz poszerzające kompetencje Frontexu Europejskiej Agencji ds. Zarządzania Współpracą Operacyjną na Granicach Zewnętrznych. r Traktat wzmacnia również środki Unii Europejskiej, służące walce z nielegalną imigracją i handlu ludźmi. Decyzje będą podejmowane przez Radę kwalifikowaną większością głosów w zwykłej procedurze prawodawczej z Parlamentem Europejskim. r Oznacza to koordynację polityki stosowanej przez Unię i jej państwa członkowskie, mającą na celu określenie zasad i warunków imigracji. r W odniesieniu do spraw karnych, Parlament Europejski i Rada, stanowiąc kwalifikowaną większością głosów, będą podejmować decyzje w sprawie przyjęcia minimalnych zasad określających przestępstwa i kary w zakresie pewnej liczby przestępstw transgranicznych (terroryzm, handel narkotykami i bronią, pranie pieniędzy, seksualne wykorzystywanie kobiet, cyberprzestępczość, itd.). r Jeśli chodzi o sprawy karne, państwa, które uważają, iż współpraca naruszać będzie pod [24] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [25]

14 stawowe aspekty ich wymiaru sprawiedliwości będą mogły wykorzystać środki, służące zagwarantowaniu poszanowania ich zdania (por. pkt 3 niniejszej Części). r Traktat lizboński wzmacnia działania Europejskiego Urzędu Policji (Europolu), który może już obecnie wspierać krajowe siły policyjne w gromadzeniu i analizowaniu informacji. Urząd będzie mógł również efektywniej koordynować, organizować a nawet podejmować dochodzenia i operacje wspólnie z krajowymi jednostkami policji. 2) FUNDAMENTY EUROPEJSKIEGO WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI Traktat lizboński umacnia i rozszerza prowadzoną już współpracę sądową, zarówno w sprawach karnych, jak i w cywilnych, poprzez instytucję wzajemnego uznawania orzeczeń i decyzji sądowych. Polega ona na tym, że w dziedzinach określonych w traktacie sąd każdego państwa członkowskiego będzie uznawał wyrok czy postanowienie wydane przez sąd innego państwa, bez badania czy istniały podstawy prawne do jego wydania i czy rozstrzygnięcie jest prawidłowe. Nowe środki mogą przyczynić się do usprawnienia: Ñ współpracy w zakresie uznawania dowodów; Ñ skuteczniejszego dostępu do wymiaru sprawiedliwości; Ñ współpracy między organami wymiaru sprawiedliwości państw członkowskich w zakresie ścigania przestępstw i wykonywania niektórych orzeczeń; Ñ ustanowienia zasad i procedur zapewniających uznawanie wszystkich form wyroków i orzeczeń sądowych na całym terytorium Unii Europejskiej. Traktat lizboński otwiera również drogę do utworzenia Prokuratury Europejskiej. Aby taka instytucja rozpoczęła działalność wobec wszystkich państw członkowskich, konieczne będzie jednomyślne podjęcie decyzji w Radzie w tym zakresie i uzyskanie zgody Parlamentu Europejskiego. Będzie to instytucja posiadająca początkowo kompetencje w zakresie dochodzenia, ścigania i stawiania przed sądem sprawców przestępstw popełnionych przeciwko interesom finansowym Unii Europejskiej. Rada Europejska będzie mogła w przyszłości, stanowiąc jednomyślnie, rozszerzyć kompetencje Prokuratury Europejskiej również na zwalczanie poważnych przestępstw transgranicznych (takich jak: terroryzm, handel ludźmi, handel narkotykami, itd.). Traktat lizboński doprecyzowuje również zadania i środki działania Eurojustu. Organ ten już obecnie posiada kompetencje o charakterze koordynacyjnym, ale uzyska uprawnienie do wszczęcia postępowania karnego obecnie jest to kompetencja organów krajowych. Eurojust Utworzony w 2002 r. Eurojust jest organem Unii Europejskiej odpowiedzialnym za poprawę skuteczności właściwych organów państw członkowskich w odniesieniu do prowadzonej przez nie walki z poważnymi formami transgranicznej przestępczości zorganizowanej. Eurojust wspiera i usprawnia koordynację prowadzonych postępowań karnych. Wspiera również państwa członkowskie w zwiększaniu skuteczności prowadzonych przez nie działań. 3) GWARANCJE POSZANOWANIA KRAJOWYCH SYSTEMÓW WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI r W odniesieniu do spraw karnych, Traktat lizboński wprowadza gwarancje poszanowania fundamentalnych zasad systemów prawnych państw członkowskich w tej materii. Niektórym państwom przysługuje klauzula wyłączenia (opt out). Dania, Zjednoczone Królestwo i Irlandia uzyskały prawo do nieuczestniczenia we współpracy we wszystkich dziedzinach przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, czyli również w odniesieniu do polityki w zakresie zarządzania granicami zewnętrznymi, azylu, imigracji i współpracy sądowej w sprawach cywilnych. r Jednakże państwa te w indywidualnych przypadkach mogą przyjąć i stosować środki europejskie wprowadzone w tych dziedzinach na zasadzie prawa wyboru (opting in). r W dziedzinach, w których zdecydowano się odejść od jednomyślności na rzecz podejmowania decyzji w Radzie większością kwalifikowaną, które uznawane są za szczególnie istotne dla państw członkowskich, czyli m.in. w zakresie harmonizowania prawa karnego, Traktat lizboński zapewnił państwom możliwość w przypadku uznania, że projekt narusza podstawowe aspekty jego systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych przedłożenia sprawy Radzie Europejskiej, w ramach której miałaby zostać przeprowadzona dalsza dyskusja. r Aby jednak uniknąć jakiegokolwiek impasu, Traktat lizboński rozluźnił zastosowanie tzw. wzmocnionej współpracy, umożliwiając grupie zainteresowanych państw członkowskich podejmowanie dalej idących działań, na zasadach i z poszanowaniem reguł ustalonych w traktatach. Janusz Wojciechowski Poseł do Parlamentu Europejskiego Traktat Reformujący trzeba było przyjąć, ponieważ Unia niebezpiecznie pogrążała się w kryzysie politycznym i instytucjonalnym. Tym niemniej obawiam się, czy Unia po Traktacie rzeczywiście będzie lepsza niż przed nim? Z jednej strony będzie w Unii więcej demokracji (siła głosu zależna od liczby obywateli), ale z drugiej mniej suwerenności. Jakie będą tego konsekwencje, przyszłość pokaże. Traktat wzmacnia najsilniejsze państwa w Unii. Jeśli swój silniejszy mandat będą one wykorzystywać do rozgrywania własnych interesów, to Unia może się znaleźć w naprawdę poważnym kryzysie. Liczę na odpowiedzialność najsilniejszych państw, na to, że nie będą dążyć do zdominowania Unii i narzucania swojej woli słabszym. Jako optymista z natury, patrzę na Unię po Traktacie, a właściwie na Unię pod Traktatem, z umiarkowanym optymizmem. [26] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [27]

15 Część 7 TRAKTAT LIZBOŃSKI A ZAGADNIENIA GOSPODARCZE 1) PRZYZNANIE PODSTAWY PRAWNEJ DZIAŁANIOM EUROGRUPY TRAKTAT Z NICEI Polityka pieniężna: Ñ Kompetencje w odniesieniu do państw strefy euro posiada Europejski Bank Centralny (EBC). Ñ Każde państwo, które nie należy do strefy euro posiada kompetencje w zakresie swej własnej polityki pieniężnej. Polityka budżetowa i podatkowa: Ñ Państwa członkowskie mają wyłączne kompetencje. Ñ Muszą one jednak koordynować swoją politykę z innymi państwami członkowskimi i zapewnić przestrzeganie zasad Paktu na rzecz stabilności i wzrostu. Członkowie strefy euro: Ñ od 1999 r.: Austria, Niemcy, Belgia, Hiszpania, Finlandia, Francja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Niderlandy, Portugalia; Ñ od 2001 r.: Grecja; Ñ od 2007 r.: Słowenia; Ñ od 1 stycznia 2008 r.: Cypr i Malta. 2) PAKT NA RZECZ STABILNOŚCI I WZROSTU Czym jest Pakt stabilności i wzrostu? Pakt na rzecz stabilności i wzrostu, który został przyjęty w 1997 r. przez Radę jako pakiet czterech aktów prawnych (dwóch rozporządzeń i dwóch rezolucji) mających zastosowanie wobec przyszłych członków strefy euro, podtrzymuje i uszczegóławia tzw. kryteria konwergencji określone w Traktacie z Maastricht: Ñ deficyt budżetowy musi być na poziomie poniżej 3% PKB; Ñ dług publiczny musi być utrzymany na poziomie poniżej 60% PKB; Ñ państwa muszą dążyć do równowagi budżetowej w perspektywie średnioterminowej. Aby wspomóc wykonywanie postanowień Paktu, wprowadzono kilka procedur monitorujących: Ñ wielostronny nadzór zapobiegawczy: każdego roku państwa członkowskie strefy euro przedkładają średnioterminowe cele budżetowe w uaktualnianym programie stabilności. Na tej podstawie Rada przyjmuje wnioski i wydaje zalecenia. Ñ procedura nadmiernego deficytu: jeżeli zasady Paktu na rzecz stabilizacji i wzrostu nie są przestrzegane, Rada wydaje zalecenia, a oprócz tego może również nałożyć karę w formie grzywny, której wysokość waha się od 0,2% do 0,5% PKB. Nie przewiduje wielu zmian, ale przyznaje oficjalne podstawy prawne działaniom tzw. Eurogrupy. Powiązania strukturalne między państwami członkowskimi, które przyjęły euro, zostały zdefiniowane w sposób bardziej przejrzysty w celu zapewnienia lepszej koordynacji polityki gospodarczej, budżetowej i podatkowej tych państw. Eurogrupa Nieformalne, comiesięczne spotkania ministrów gospodarki i finansów państw członkowskich strefy euro. Spotkania te pozwalają na lepszą współpracę między tymi państwami, szczególnie w zakresie polityki budżetowej. Od stycznia 2005 r. grupie przewodniczy Jean Claude Juncker, Premier i Minister Finansów Luksemburga. Komisja zachowuje swoją rolę strażnika traktatów w zakresie kontroli deficytu budżetowego, jako części Paktu na rzecz stabilizacji i wzrostu. Komisja uzyskała prawo do wydawania opinii adresowanych do państw członkowskich, które nadmiernie przekroczyły deficyt. Procedura dotycząca nadmiernego deficytu podkreśla szczególną rolę Rady, która ma prawo nakładania kar na podstawie zalecenia Komisji. Rada może się sprzeciwić inicjatywie podjętej przez Komisję. [28] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [29]

16 3. BUDŻET UNII EUROPEJSKIEJ r Traktat lizboński zawiera przepis, zgodnie z którym Parlament Europejski podejmuje decyzje w tej dziedzinie na równi z Radą. Państwa członkowskie nie będą miały, za pośrednictwem Rady, ostatniego słowa co do wydatków obowiązkowych, jak to ma miejsce w aktualnym stanie prawnym. Wydatki obowiązkowe / Wydatki nieobowiązkowe Wydatki operacyjne w budżecie UE były dotychczas dzielone na dwa rodzaje: wydatki obowiązkowe: wynikające automatycznie z traktatów i reguł wspólnotowych; obejmują one głównie wydatki na rolnictwo; wydatki nieobowiązkowe: głównie na politykę spójności gospodarczej i społecznej, polityki wewnętrzne (badania, kultura, szkolenia, środowisko naturalne, itd.), działania zewnętrzne i koszty administracyjne. r Przy określaniu ram finansowych w Radzie Europejskiej nadal zastosowanie będzie mieć zasada jednomyślności. Oznacza to, że każdemu państwu członkowskiemu nadal będzie przysługiwało prawo weta w odniesieniu do: określenia i ustanowienia wkładu tego państwa do budżetu wspólnotowego; przyjęcia ram finansowych Unii Europejskiej. Należy jednak zwrócić uwagę na istnienie klauzul pomostowych, umożliwiających przejście od zasady jednomyślności na rzecz zasady głosowania większościowego, co wprowadza większą elastyczność przy określaniu europejskich ram finansowych. Ramy finansowe i perspektywy finansowe Jest to wieloletni program wydatków, który przekłada na dane liczbowe priorytety polityczne Unii. Ustanawia on pułapy wydatków Unii Europejskiej na dany okres, wprowadzając tym samym dyscyplinę budżetową. Mikołaj Dowgielewicz Sekretarz Stanu w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej Mam nadzieję, że ratyfikacja Traktatu lizbońskiego przebiegnie szybko. Rada Ministrów przyjęła 19 lutego projekt ustawy o ratyfikacji Traktatu lizbońskiego i skierowała go do Parlamentu. Dyskusja w Sejmie odbyła się 27 lutego, a dzień później 357 posłów opowiedziało się za uchwałą ws. ratyfikacji Traktatu przez parlament. Teraz czekamy na uchwalenie ustawy o ratyfikacji Traktatu z Lizbony. Następnie potrzebny będzie jeszcze podpis Pana Prezydenta, aby dopełnić procedury. Swego rodzaju sondaż w sprawie traktatu odbył się już wraz z wyborami parlamentarnymi w październiku ubiegłego roku. Uważam, że parlamentarny tryb jego ratyfikacji jest właściwym rozwiązaniem. Po pierwsze, dlatego że sprawa Traktatu i obecności Polski w Unii była ważnym tematem kampanii wyborczej. Po drugie, partie, które były przeciwko Traktatowi i aktywnej roli Polski w UE, wypadły z parlamentu. Dzięki rezultatowi wyborów, Polacy dali zielone światło Traktatowi z Lizbony. [30] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [31]

17 Część 8 TRAKTAT LIZBOŃSKI A SPRAWY SPOŁECZNE Początkowo zadaniem Wspólnot Europejskich była, z przyczyn historycznych, integracja gospodarcza, tj. ustanowienie wspólnego i jednolitego rynku, na którym obowiązywał swobodny przepływ osób, towarów, kapitału i usług. Traktat lizboński wzmacnia społeczny wymiar Europy, poprzez wprowadzenie nowych elementów w zakresie praw i celów, a także treści polityk i sposobów podejmowania decyzji. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż sprawy społeczne należą obecnie w większości do kompetencji państw członkowskich. 1) SPOŁECZNY WYMIAR PRAW, CELÓW I POLITYK UNII EUROPEJSKIEJ Karta Praw Podstawowych nabiera mocy prawnej, co będzie miało wpływ na akty prawne Unii. Gwarantuje ona bowiem, ze instytucje uchwalając akty będą musiały przestrzegać następujących praw i wolności: Ñ Wolności wyboru zawodu i prawa do podejmowania pracy; Ñ Prawa pracowników do informacji i konsultacji w ramach przedsiębiorstwa; Ñ Prawa do rokowań i działań zbiorowych; Ñ Ochrony w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy. Obywatele UE będą mogli powołując się na Kartę w tych przypadkach, w których tworzy ona prawa bezpośrednio skuteczne dochodzić swoich praw opartych na prawie UE przed sądami UE (w tym przed sądami krajowymi). Traktat lizboński wyznacza Unii Europejskiej nowe cele społeczne: Ñ pełne zatrudnienie i postęp społeczny; Ñ walkę z wyłączeniem społecznym i dyskryminacją; Ñ wspieranie sprawiedliwości; Ñ eliminację ubóstwa, itp. Klauzula społeczna wymaga, aby przy określaniu i realizacji swoich polityk i działań Unia brała pod uwagę wymogi związane ze wspieraniem wysokiego poziomu zatrudnienia, zapewnianiem odpowiedniej ochrony socjalnej, zwalczaniem wyłączenia społecznego, a także z wysokim poziomem kształcenia, szkolenia oraz ochrony zdrowia ludzkiego. W praktyce oznacza to, iż każdy europejski akt prawny sprzeczny z tymi celami, będzie mógł zostać uznany przez Trybunał Sprawiedliwości za nieważny. Traktat lizboński potwierdza również rolę partnerów społecznych i wzmacnia dialog społeczny. Przyczyniać ma się do tego działający już obecnie trójstronny szczyt społeczny do spraw wzrostu i zatrudnienia, który odbywa się przed każdą wiosenną sesją Rady Europejskiej. 2) NOWOŚCI W PROCESIE DECYZYJ- NYM W SPRAWACH SPOŁECZNYCH r Działania Unii Europejskiej w sferze społecznej są obecnie związane głównie ze wsparciem i pomocą dla państw członkowskich, a środki uzupełniające w tej dziedzinie mogą być przyjmowane w procedurze współdecydowania, kwalifikowaną większością głosów w Radzie. Obejmują one: poprawienie warunków pracy w celu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników; ochronę pracowników w przypadku wypowiedzenia umowy o pracę; informowanie pracowników i konsultacje z pracownikami; integrację osób dotkniętych wykluczeniem z rynku pracy; gwarancję równości kobiet i mężczyzn w zakresie ich dostępu do rynku pracy oraz sposobu traktowania w pracy; zwalczanie wyłączenia społecznego i modernizację systemów ochrony socjalnej. Rozszerzenie podejmowania decyzji w Radzie kwalifikowaną większością głosów na dziedzinę zabezpieczenia społecznego dla pracowników migrujących w całej Unii Europejskiej wprowadzi większą elastyczność i umożliwi sprawniejsze zaliczanie pracownikom przemieszczającym się wszystkich okresów pracy dla celów wypłaty przysługujących im świadczeń. Jeżeli państwo członkowskie Unii Europejskiej uzna, że dany środek narusza istotne aspekty jego systemu zabezpieczenia społecznego będzie ono mogło zażądać przedłożenia tej kwestii Radzie Europejskiej. Rada Europejska będzie mogła zwrócić się do Komisji Europejskiej o przedstawienie nowego projektu. Traktat lizboński podtrzymuje propozycję, by Rada mogła podjąć decyzję o przeniesieniu pewnej liczby spraw pod system głosowania większością kwalifikowaną. Może to dotyczyć: Ñ przyjęcia środków mających na celu usprawnienie współpracy między państwami członkowskimi w odniesieniu do ochrony pracowników w przypadku rozwiązania umowy o pracę; Ñ zbiorowej reprezentacji i obrony interesów pracowników i pracodawców; Ñ warunków zatrudnienia obywateli państw trzecich pracujących legalnie na obszarze Unii Europejskiej. Skorzystanie z tej istniejącej już obecnie możliwości pozwoli uniknąć ewentualnego impasu w tej materii, ponieważ zasada jednomyślności została zachowana w odniesieniu do pewnej liczby spraw należących do tej dziedziny. Wreszcie, Traktat lizboński nadaje usługom użyteczności publicznej ( usługi świadczone w ogólnym interesie gospodarczym ) podstawę prawną, dając instytucjom Unii możliwość określania zasad i warunków regulujących ich wprowadzanie i funkcjonowanie. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż finansowanie i wprowadzanie usług użyteczności publicznej należy wciąż do kompetencji państw członkowskich. [32] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [33]

18 Część 9 TRAKTAT LIZBOŃSKI A POLITYKA W ZAKRESIE ROZSZERZENIA Rozszerzenie Unii Europejskiej o dziesięciu nowych członków w 2004 r. oraz o kolejnych dwóch (Bułgaria i Rumunia) z dniem 1 stycznia 2007 r. były głównym przedmiotem debaty publicznej w czasie referendów we Francji i w Niderlandach w 2005 r. Stało się oczywiste, że polityka i strategia rozszerzenia musi zostać poddana ponownej analizie. Traktat lizboński zawiera rezultaty takiej właśnie refleksji, doprecyzowując traktatowe kryteria i warunki przystąpienia do Unii i uznając kompetencje Rady Europejskiej do ich określenia. 1) WARUNKI PRZYSTĄPIENIA DO UNII EUROPEJSKIEJ r Przy ocenie zdolności państwa do przystąpienia do UE uwzględnia się obecnie następujące kryteria: Mikołaj Dowgielewicz Sekretarz Stanu w Urzędzie Komitetu Integracji Europejskiej Ewolucyjny charakter integracji europejskiej jest jednym z czynników, które przyczyniły się do jej sukcesu. Traktat z Lizbony nie wprowadza radykalnych zmian w funkcjonowaniu Unii Europejskiej. Proponuje natomiast szereg ważnych i potrzebnych rozwiązań, które przyczynią się do lepszego wywiązywania się Unii ze swoich zadań i oczekiwań obywateli. Traktat z Lizbony przyczyni się do umocnienia spójności i wyrazistości działań Unii Europejskiej na arenie międzynarodowej. Z punktu widzenia Polski szczególnie istotne jest to, że traktat umożliwia skuteczniejsze kształtowanie polityki sąsiedztwa Unii, a zwłaszcza polityki w stosunku do naszych wschodnich sąsiadów. [34] Polski Kalendarz Europejski 2008 Kryteria dotyczące członkostwa nie są wyrażone expressis verbis, lecz w art. 49 TUE zawarte jest odesłanie do nich: Brane są pod uwagę kryteria kwalifikacji uzgodnione przez Radę Europejską. Nie zmieniają się podstawowe zasady: państwo kandydujące musi szanować wartości Unii Europejskiej (poszanowanie godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, rządów prawa, praw człowieka i mniejszości). Państwo kandydujące kieruje swój wniosek do Rady, która w tym przypadku stanowi jednomyślnie. Państwo kandydujące informuje również o wniosku Parlament Europejski i parlamenty narodowe, które jednakże w procedurze przystąpienia nie odgrywają żadnej roli. polityczne: stabilność instytucji gwarantujących demokrację, rządy prawa, przestrzeganie praw człowieka oraz poszanowanie i ochrona mniejszości; gospodarcze: istnienie funkcjonującej gospodarki rynkowej oraz zdolność do sprostania konkurencji i siłom rynkowym wewnątrz Unii; prawne: zdolność do przyjęcia zobowiązań wynikających z członkostwa, w tym zaakceptowanie celów unii politycznej, gospodarczej i walutowej oraz dostosowanie prawa krajowego do wspólnotowego dorobku prawnego. r Kryteria te są powszechnie znane, jako kryteria kopenhaskie, od nazwy miejsca, w którym w 1993 r. odbyła się Rada Europejska, na której zostały sformułowane. r Rada Europejska z Kopenhagi sformułowała również warunek odnoszący się do samej Unii tzw. zdolność integracyjną, określaną jako zdolność przyjęcia nowych członków przy jednoczesnym utrzymaniu tempa integracji europejskiej. 2) WARUNKI WYSTĄPIENIA Z UNII EUROPEJSKIEJ Po raz pierwszy w historii Unii zawarto w traktacie klauzulę wystąpienia z Unii Europejskiej. Z państwem, które występuje z Unii negocjowana jest umowa określająca warunki jego wystąpienia. Swój wniosek państwo kieruje do Rady Europejskiej, ale umowę w imieniu UE zawiera Rada, stanowiąc kwalifikowaną większością głosów po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego. Jeżeli państwo, które wystąpiło z Unii Europejskiej chce znów do niej przystąpić, musi ponownie ubiegać się o członkostwo i spełnić kryteria przystąpienia. Polska Fundacja im. Roberta Schumana [35] Dr Jan Kułakowski Poseł do Parlamentu Europejskiego Traktat Lizboński jest dokumentem ważnym i długo oczekiwanym. Nie tylko ze względu na fakt, iż m.in. porządkuje kompetencje poszczególnych instytucji unijnych, wzmacnia rolę parlamentów krajowych, Parlamentu Europejskiego oraz zawiera Kartę Praw Podstawowych (niestety z możliwością opt out, z której skorzystały Polska oraz Wielka Brytania), ale przede wszystkim dlatego, iż wzmacnia oraz pogłębia debatę na temat Unii Europejskiej oraz jej przyszłości. Tekst Traktatu jest wyrazem kompromisu oraz solidarności państw członkowskich. Obecnie jesteśmy naocznymi świadkami procesu jego ratyfikacji. Pytaniem jest, do jakiego stopnia Traktat Lizboński w istotny sposób przybliży Unię obywatelom? Czas i praktyka pokażą.

19 Część 10 TRAKTAT LIZBOŃSKI A DZIAŁANIA ZEWNĘTRZNE UNII EUROPEJSKIEJ 1) DROGA KU INSTYTUCJI JEDNEGO PRZEDSTAWICIELA UNII EUROPEJSKIEJ Traktat lizboński zawiera istotne zmiany, dające Unii środki służące rozwijaniu spójności i jedności w polityce zagranicznej Unii. Traktat lizboński tworzy stanowisko Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa, które łączy stanowiska Wysokiego Przedstawiciela do Spraw Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa (obecnie stanowisko to piastuje Javier Solana) i europejskiego Komisarza do spraw Stosunków Zewnętrznych (obecnie funkcję tę pełni Benita Ferrero Waldner). Przedstawiciel będzie jednym z Wiceprzewodniczących Komisji, a ponadto przewodniczy Radzie do Spraw Zagranicznych. Do jego zadań należy: Ñ prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii, Ñ przewodniczenie Radzie do Spraw Zagranicznych, w której zasiadają wszyscy ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich UE Ñ przedstawia propozycje dotyczące realizacji polityki zagranicznej UE. Do swojej dyspozycji Wysoki Przedstawiciel będzie miał Europejską Służbę Działań Zewnętrznych. Wszystkie te elementy wspierają tworzenie wspólnej polityki zewnętrznej, jak również spójności i jednolitości działań zewnętrznych Unii Europejskiej. 2) DROGA KU WZMOCNIENIU ZNACZENIA UNII EUROPEJSKIEJ NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ Traktat zawiera przepis, przyznający wprost Unii Europejskiej osobowość prawną. Umożliwi to Unii zwiększenie roli, jaką obecnie odgrywa na arenie międzynarodowej a także promowanie swych wartości i obronę interesów, zarówno w odniesieniu do handlu międzynarodowego, polityki rozwoju oraz pomocy humanitarnej, jak i stworzenia międzynarodowych standardów regulujących proces globalizacji. Prof. Dariusz Rosati Poseł do Parlamentu Europejskiego Podpisanie Traktatu Lizbońskiego świadczy o przełamaniu wewnętrznego kryzysu w Unii Europejskiej spowodowanego odrzuceniem w 2005 roku projektu Konstytucji Europejskiej. Jest też świadectwem zdolności Unii do stawienia czoła nowym wyzwaniom. Nowy Traktat dokonuje ważnych zmian w strukturze instytucjonalnej i mechanizmach działania Unii. Utworzenie urzędów Przewodniczącego Unii i Wysokiego Przedstawiciela ds. Polityki Zagranicznej, oraz zmiany w systemie głosowania zwiększają sprawność i efektywność działania Unii. Temu celowi ma służyć także zwiększenie liczby kwestii rozstrzyganych kwalifikowaną większością głosów, co ułatwia podejmowanie decyzji. Nowe zapisy zawarte w Traktacie umacniają też demokratyczny charakter Unii, dając nowe uprawnienia obywatelom państw członkowskich oraz wyposażając parlamenty narodowe w prawo dokonywania oceny proponowanych aktów prawnych. Rośnie także rola Parlamentu Europejskiego, który staje się w pełni równoprawnym, obok Rady, organem decyzyjnym Unii. W ostatecznej wersji Traktatu zrezygnowano też z odwołań do symboli państwowych, takich jak pojęcie konstytucji, flagi czy hymnu Unii, aby rozwiać wątpliwości tych, którzy mogli obawiać się, że dalszy rozwój Unii ma zmierzać w kierunku budowy superpaństwa, z uszczerbkiem dla państw narodowych. Obecny stan prawny, w którym Unia Europejska nie ma osobowości prawnej, ogranicza jej wpływ oraz zdolność do zajmowania jednolitego stanowiska na arenie międzynarodowej. Osobowość prawna Osobowość prawna oznacza zdolność do zawierania umów, w szczególności do bycia stroną umowy międzynarodowej lub bycia członkiem organizacji międzynarodowej. [36] Polski Kalendarz Europejski 2008 Polska Fundacja im. Roberta Schumana [37]

20 3) DROGA KU EUROPEJSKIEJ POLITYCE OBRONNEJ Traktat lizboński należy uznać za poważny postęp w zakresie wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony i milowy krok w kierunku rozwoju europejskiej obrony. Traktat wprowadza klauzulę wzajemnej obrony. Jeżeli jedno z państw członkowskich Unii Europejskiej stanie się ofiarą zbrojnej agresji, pozostałe państwa są zobowiązane do udzielenia mu pomocy. Wprowadza klauzulę solidarności. Oznacza ona, iż Unia oraz każdy z jej członków mają obowiązek udzielenia pomocy wszelkimi możliwymi sposobami państwu członkowskiemu dotkniętemu katastrofą lub klęską żywiołową, bądź też atakiem terrorystycznym. Zwiększa również możliwości Unii w zakresie walki z terroryzmem, misji zapobiegających konfliktom, misji stabilizacyjnych itp. Wprowadza możliwość ustanowienia stałej współpracy strukturalnej pomiędzy państwami, które osiągnęły wyższą zdolność wojskową, otwartą na wszystkie państwa, które zobowiązały się do uczestnictwa w głównych europejskich programach, dotyczących sprzętu wojskowego oraz do udostępnienia Unii Europejskiej sił szybkiego reagowania. Państwa te są więc gotowe na wykonywanie najbardziej wymagających misji wojskowych w imieniu Unii Europejskiej, szczególnie w odpowiedzi na wniosek Organizacji Narodów Zjednoczonych. Traktat potwierdza również istnienie Europejskiej Agencji Obrony, której zadaniem jest stworzenie prawdziwie europejskiej polityki zbrojnej oraz koordynacja prac mających na celu wyposażenie różnych armii krajowych. Jest to bardzo istotna innowacja. Traktat lizboński rozszerza kompetencje Unii Europejskiej na przemysłowe i handlowe aspekty sektora zbrojeniowego. [38] Polski Kalendarz Europejski 2008 NOWOŚĆ Wprowadzenie do głosowania większością kwalifikowaną systemu podwójnej większości (decyzje są podejmowane przez 55% państw członkowskich reprezentujących 65% ludności) zamiast głosów ważonych TRYBUNAŁ SPRAWIEDLIWOŚCI Czuwa nad przestrzeganiem prawa europejskiego w zakresie jego wykładni i stosowania Przedkłada obydwu organom prawodawczym projekty aktów prawnych, głównie dyrektyw i rozporządzeń Zapewnia przestrzeganie traktatów Odpowiada za polityki wspólnotowe RADA Organ prawodawczy składający się z ministrów państw członkowskich zasiadających w wyspecjalizowanych konfiguracjach KOMISJA EUROPEJSKA 27 komisarzy wyznaczanych przez państwa członkowskie i zatwierdzanych przez Parlament Europejski. Reprezentuje ogólny interes Unii PARLAMENT EUROPEJSKI Wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat, reprezentuje obywateli i wraz z Radą przyjmuje akty prawne oraz budżet NOWOŚĆ Utworzenie stanowiska Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych i Polityki Bezpieczeństwa Nadaje impuls NOWOŚĆ Wybór Przewodniczącego Komisji przez Parlament na wniosek Rady. Zmniejszenie liczby komisarzy do 2/3 liczby państw (18 przy 27 państwach członkowskich począwszy od 2014 r. NOWOŚĆ Zostaje, wespół z Radą, głównym prawodawcą. Liczba posłów zmniejszona do 750 oraz przewodniczącego Określa główne wytyczne Funkcje mediacyjne w Radzie RADA EUROPEJSKA Posiedzenia szefów państw lub rządów oraz przewodniczącego Komisji co do zasady 4 razy w roku NOWOŚĆ Utworzenie stanowiska przewodniczącego wybieranego na 2,5 roku; jednokrotnie odnawialnego ZASADY FUNKCJONOWANIA INSTYTUCJI UNII EUROPEJSKIEJ