BIULETYN 4/2006. Nasz adres: Elbląg, ul. Kosynierów Gdyńskich 30. Tel./fax. (055)

Transkrypt

1 BIULETYN 4/2006 Nasz adres: Elbląg, ul. Kosynierów Gdyńskich 30 Tel./fax. (055)

2 Spis treści: Konferencja szkoleniowa nt. Dziecko w obliczu straty. Anna Leibner Reakcje na stratę...3 Anna Lassmann Pomoc pedagogiczna w sytuacji straty...12 Katarzyna Małkiewicz Praca psychoterapeutyczna ze stratą...17 Wanda Targońska Rozwód rodziców a sytuacja dziecka...23 Magdalena Angielczyk Wybrane problemy komunikacji językowej u dzieci i młodzieży związane z zaburzeniem sfery psychicznej...29 Artykuł Wojciech Rudnicki Rozwój dziecka we wczesnym dzieciństwie...34 Redakcja: Joanna Podbielska Korekta: Wojciech Rudnicki Projekt okładki: Joanna Podbielska Biuletyn wydaje: Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna Nr 2 w Elbląg 2

3 Anna Leibner psycholog Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna nr 2 Elbląg REAKCJE NA STRATĘ Każdy z nas doświadczył kiedyś straty. Może przyszła nagle, a może przez jakiś czas już się jej spodziewaliśmy. Może po jej doznaniu szybko wróciliśmy do równowagi życiowej, a może jej skutki długo jeszcze nam towarzyszyły. Mówiąc strata, mam na myśli przede wszystkim tą ostateczną, nieodwracalną czyli śmierć. Ale równie dobrze pojęcie to określać może innego rodzaju ważne straty np. rozwód; separację; wyjazd bliskiej osoby za granicę do pracy; utratę istotnej perspektywy życiowej np. awansu; zwolnienia z pracy czy odejścia na emeryturę. W swojej pracy zawodowej w poradni spotykamy się ostatnio z problemem masowego wyjazdu ludzi za granicę. Osoby te opuszczają nasz kraj w celu znalezienia pracy, poprawy sytuacji bytowej, czy w przypadku żołnierzy celach militarnych. Nierzadko są one młodymi rodzicami, którzy pozostawiają swoje kilku kilkunastoletnie dzieci pod opieką dziadków czy innych członków rodziny. Doświadczenie straty... i co dalej? Postaram się nieco przybliżyć tematykę straty. Być może lektura tego artykułu pozwoli na uporządkowanie dotychczasowej wiedzy lub jej odświeżenie. Zdaję sobie sprawę z tego, że nie jest to łatwy temat. Jednocześnie mam świadomość jego ważności, szczególnie dzisiaj, w dobie licznych katastrof, kataklizmów, klęsk żywiołowych i często trudnej sytuacji bytowej w naszych rodzinach. W poniższym artykule chcę zwrócić szczególną uwagę na następujące treści: Emocje i reakcje po doświadczeniu straty. Przeżywanie straty przez dzieci (jego specyfikę). Smutek a wiek (występujące między nimi zależności). 3

4 Sygnały alarmujące (skłaniające do poszukiwania profesjonalnej pomocy). Emocje i reakcje po doświadczeniu straty Najczęściej sytuacja straty kojarzy nam się z uczuciem smutku i depresji. Tymczasem występuje cała gama uczuć, które towarzyszyć mogą nam w takich chwilach: począwszy od strachu, poprzez agresję i poczucie winy, po bunt, ale również zakłopotanie czy ulgę, i wiele innych. Mamy wtedy prawo przeżywać właściwie każdy rodzaj emocji, także takie, których nigdy wcześniej nie doświadczaliśmy oraz te, które wydają się nie pasować do sytuacji doznawania smutku. Przeżywanie straty dotyczy nie tylko sfery uczuć, ale również wszystkich innych dziedzin życia: pracy, związków z ludźmi, poczucia własnej wartości. Chaos i dezorganizacja Charakterystyczne dla tego stanu są: niepokój, podekscytowanie, brak cierpliwości, roztargnienie. Rozpoczynamy wiele różnych rzeczy i pozostawiamy je niedokończonymi, zapominamy o umówionych spotkaniach. Mamy bardzo niską efektywność pracy. Ciągle odczuwamy zmęczenie. Uczucie chaosu najczęściej pojawia się rano i późnym wieczorem (trudno jest zasnąć a budzenie następuje bardzo wcześnie). Typowy jest brak orientacji, jaki jest dzień, która jest godzina. Czas raz umyka bardzo szybko, to znów się wlecze. Dezorientacja nie jest stała, pojawia się falami, przychodzi i odchodzi. Umysł przepełniony jest wspomnieniami, tęsknotą. Możliwe są halucynacje obrazy dotyczące przeszłości. Wszystkie te zachowania prowadzić mogą do izolacji od otoczenia. W tym momencie nie należy podejmować ważnych decyzji życiowych np. dotyczących sprzedaży mieszkania czy zmiany pracy. Pomocne dla osoby odczuwającej stratę może być wysłuchanie jej, żeby opowiadając, miała możliwość uporządkowania sobie wszystkiego. Ambiwalencja Przeciwstawność pojawia się i w uczuciach i w zachowaniu. Możemy jednocześnie odczuwać smutek z powodu odejścia bliskiej osoby, ale i ulgę, bo np. osoba ta bardzo cierpiała przed śmiercią, wymagała naszej stałej opieki. Z jednej strony mamy chęć podejmowania działań, zajęcia się czymś, a z drugiej brakuje nam sił. Chcemy uciec od wspomnień, to znów ich szukamy. Potrzebujemy obecności innych, a zarazem chcemy być sami ze swoimi myślami i uczuciami. Chcemy kontrolować smutek, a jednocześnie odczuwać go. Nasze otoczenie nie rozumie co się dzieje, co może prowadzić do izolacji. 4

5 Lęk Spowodowany jest zetknięciem się z nieznanym. Trzeba zmierzyć się z tym, że zostaliśmy sami. Pojawiają się różnorodne uczucia z nieznaną nam dotąd intensywnością. Lęk pojawia się falami, może występować i znikać dopóki nie odzyskamy równowagi i nie zaczniemy nowego życia. Bunt i agresja To naturalna reakcja na odebranie nam czegoś drogiego i wartościowego. Może być skierowana na osobę, która odeszła (np. z tego powodu, że nie dbała o swoje zdrowie lub że nas opuściła) albo na Boga lub na samego siebie, czy innych ludzi, którzy mają jeszcze męża, dzieci, są szczęśliwi. Otoczenie może nie akceptować podobnych zachowań. Poczucie winy Przejawia się między innymi widzeniem samych negatywnych cech u siebie, a dobrych u osoby, która odeszła. Wypominaniem sobie chwil sprzeczek, złości na osobę zmarłą. Możemy czuć się winni, że my żyjemy, a ktoś musiał odejść, że odczuwamy ulgę, gdy śmierć nastąpiła po długiej chorobie. Bywa, że poczucie winy opiera się na prawdziwych przesłankach. Dotyczy to zdarzeń, kiedy to, co zrobiliśmy lub czego zaniechaliśmy, przyczyniło się do wyrządzenia faktycznej szkody osobie zmarłej np. namówiliśmy kogoś na niebezpieczne działanie. W takiej sytuacji, w ramach zadośćuczynienia możemy podjąć jakieś działanie konstruktywne np. pracę jako wolontariusz. Poczucie wstydu Pojawia się wtedy, gdy nie jesteśmy w stanie podtrzymać dobrego obrazu samego siebie. Może być chowany za takimi uczuciami jak: agresja, bunt czy negacja. Wdowa wstydzi się swojego statusu osoby samotnej. Dziecko wstydzi się wśród swoich rówieśników tego, że nie ma ojca. Osoba duchowna może wstydzić się z powodu smutku odczuwanego po śmierci rodzica. Może być przekonana, że uczucie to jest oznaką niedostatecznej wiary w Boga. Depresja i rozpacz Charakterystyczne dla tego stanu jest poczucie samotności i przygnębienia. Brak chęci do życia, energii, motywacji i nadziei. Płacz pojawia się bez powodu, w każdym momencie. Kiedy natomiast chcemy płakać, nie potrafimy. Czujemy się zależni od innych, bezbronni. 5

6 Napady bólu Występują nagłe i niespodziewane ataki bólu. Ogromna tęsknota, płacz, szloch. Wracają, gdy ktoś lub coś przywoła wspomnienia: poprzez znalezione zdjęcia, ubrania, rocznice istotnych wydarzeń (np. ślubu, urodzin, śmierci), święta np. Dzień Matki, Dzień Ojca, Dzień Dziecka, Boże Narodzenie. Rozpamiętywanie na siłę Myślenie o stracie, której doznaliśmy (aby zrozumieć to, co się wydarzyło; znaleźć jakieś znaki zapowiadające to, co miało się zdarzyć). Układanie krok po kroku. Rekonstrukcja daje nam poczucie kontroli i przewidywalności. Pomaga w zmniejszeniu strachu przed nieznanym. W przypadku śmierci daje poczucie bliskości ze zmarłym. Rozpamiętywanie jest bezpieczne dopóki nie zaczyna oddalać nas od rzeczywistości, nie pochłania dużo czasu i energii, nie zakłóca naszej nowej codzienności. Pytania o sens Pojawiają się pytania o wartość i sens życia. Przepracowywanie smutku polega na stawianiu pytań, a nie na znajdowaniu na nie odpowiedzi. Identyfikacja Naturalne jest, że chcemy być np. jak nasza zmarła matka i przejmujemy kilka jej zadań lub zainteresowań. Niebezpiecznie jest wtedy, gdy rezygnujemy z własnej osobowości lub próbujemy przejąć role osoby zmarłej, w których nie mamy żadnego doświadczenia. Idealizowanie Idealizowanie osoby zmarłej, przedstawianie jej, mówienie o niej w bardzo pozytywnym świetle, co z kolei prowadzi do tego, że w praktyce nikt nie jest w stanie temu ideałowi sprostać. Zjawisko to niebezpieczne może być szczególnie w tych rodzinach, gdzie rodzice stracili jedno ze swoich dzieci. Może rodzić w pozostałych dzieciach poczucie, że ich istnienie nie ma żadnego znaczenia. Idealizowanie powinno stopniowo zanikać, a w jego miejsce powinien pojawić się realny obraz osoby, która odeszła. Ulubione przedmioty Mogą to być książki, ubrania lub inne drobiazgi osoby zmarłej. Przyczyniają się do tego, że wciąż czujemy się blisko tej osoby, której już z nami nie ma. Nie jest dobrze usunąć wszystkie przedmioty do niej należące zbyt szybko. Burzy to poczucie bezpieczeństwa. 6

7 Niektóre z nich możemy zatrzymać na zawsze. Niebezpieczne jest natomiast budowanie miejsc relikwii, gdzie przechowujemy wszystko tak, jak było za życia osoby zmarłej. Uciekamy wtedy od pogodzenia się z rzeczywistością straty i od konieczności dalszego życia bez zmarłego. Trzeba rozpoznać różnicę między chęcią zatrzymania pamięci o zmarłym pod postacią kilku przedmiotów, nawet pozostawiając je przez jakiś czas w miejscach, gdzie sam zmarły je zostawił a budowaniem ołtarza. Myśli samobójcze Same myśli samobójcze po doznaniu straty kogoś bliskiego są naturalne. Nie jest to pragnienie własnej śmierci, ale raczej chęć ucieczki od doświadczanego bólu. Niebezpieczne jest natomiast już faktyczne planowanie i podejmowanie działań w tym kierunku. Sny W trakcie snów możemy szukać zmarłego, czuć jego obecność albo go widzieć. Mamy możliwość przepracowania straty, zachowując kontakt z rzeczywistością i niczego nie wypierając z pamięci. Sny mogą okazać się pomocne także w odnalezieniu sensu życia i śmierci oraz zamknięciu nie dokończonych spraw. Jeśli nachodzą nas koszmary senne, które wzbudzają lęk, wskazane jest opowiedzenie o nich komuś, kto nie będzie próbował ich interpretować, ale okaże wsparcie i zrozumienie. Zmiany w relacjach społecznych Na skutek trudności w zachowaniu spokoju, braku cierpliwości oraz energii do podejmowania działań i poczucia irytacji mogą zmieniać się nasze stosunki z otoczeniem. Możemy zaniedbywać nasze kontakty z ludźmi, dotąd dla nas ważnymi. Otoczenie również może nie rozumieć naszego zachowania. Prowadzić to może do wzajemnego izolowania się. Reakcje cielesne Możemy odczuwać dolegliwości, które doprowadziły do śmierci ukochanej osoby. To forma jedności ze zmarłym, przejaw potrzeby bycia blisko niego. Dodatkowo do najczęściej występujących reakcji cielesnych należą: brak apetytu / nadmierne łaknienie; spadek / wzrost wagi ciała; obniżony poziom energii; przemęczenie; bezsenność; trudności z oddychaniem; nerwowość; zmniejszenie odporności. Przeżywanie straty przez dzieci Dzieci równie często jak dorośli mogą zetknąć się z sytuacją straty. Okazji do jej doświadczenia jest więcej, niż może się nam wydawać. Bliscy, którzy je otaczają: babcia, 7

8 dziadek, rodzeństwo, kolega mogą odejść. Mogą stracić całkowicie lub częściowo jednego z rodziców w sytuacji rozwodu. Dzieci przechodzą proces żałoby równie mocno jak dorośli. Reakcje ich jednak są dostosowane do wieku i etapu rozwoju. Poniżej opiszę wybrane, charakterystyczne w przeżywaniu straty przez dzieci aspekty. Brak rozumienia straty jako zjawiska nieodwracalnego. W pewnym wieku nie rozumieją jeszcze dokładnie czym jest np. śmierć. Oczekują, że zmarły kiedyś wróci. Dodatkowo wyobrażenie to nasilają ich doświadczenia z gry na komputerze czy oglądania bajek, gdzie śmierć często nie jest zjawiskiem ostatecznym i nieodwracalnym. Rozumienie rzeczy dosłownie. Wskazana jest duża ostrożność w trakcie rozmowy z dziećmi. Gdy mówimy, że mama straciła swoje dziecko przy urodzeniu, mogą sądzić, że dzidziuś zostanie odnaleziony. Gdy komunikujemy, że śmierć dotyczy starszych osób, mogą być zaniepokojone, gdyż dla nich rodzice i dorośli są starzy, niezależnie od wieku faktycznego. Taka sama możliwość odczuwania, przy zbyt małych możliwościach opisywania i wyrażania tego, co czują. Z uwagi na niewystarczający zasób słownictwa, wyrażającego odczuwane emocje i stany, dzieci mogą komunikować je poprzez naturalną dla siebie formę czyli zabawę. Możemy być świadkami odgrywania przez nie przerażających scen np. pogrzebu, czy kopania w piaskownicy dołu, aby sprawdzić jak daleko jest do nieba, ponieważ zakopując zmarłego, mówi się, że poszedł do nieba. Poprzez zabawę mogą w bezpieczny sposób wyrazić swoje uczucia. Uczą się kontrolować trudne zdarzenia. Chcą zapanować nad sytuacją, której doświadczyły. Emocje dziecka mogą ujawniać się w dużo bardziej wybuchowy sposób. Należy pozwolić je okazać, wysłuchać skąd pochodzą oraz odpowiadać na pytania, wyjaśniając sytuację. Żałoba może rozpocząć się kilka tygodni, a nawet miesięcy po wydarzeniu. Bezpośrednio po śmierci jednego z rodziców dziecko może być skupione na sobie, zajmować się swoimi problemami. Chce wiedzieć kto teraz obejmie nad nim opiekę: będzie odwoził do szkoły, karmił, czesał. Widocznymi objawami doznania straty może być większy dystans i niższe wyniki w nauce. Smutek i łzy pojawiają się wówczas, gdy zostanie zapewnione bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne. Powiernikiem dziecka często 8

9 zostaje osoba z dalszej rodziny albo np. nauczyciel, a nie ktoś z bliskich osób, kto też przeżywa stratę. Zachowania absorbujące i zachowania regresywne. Dzieci wciąż proszą o uwagę. Nie odstępują rodziców na krok. Boją się spać same. Pojawiają się zachowania charakterystyczne dla wcześniejszych stadiów rozwojowych. Proszą o pomoc albo wyręczenie w czynnościach, z którymi wcześniej świetnie dawały sobie radę. Należy zaakceptować takie zachowania, nie popadając jednocześnie w przesadną opiekę i nie pogłębiając poczucia zależności u dziecka. Wskazane jest również wzmacnianie jego poczucia bezpieczeństwa. Smutek a wiek Dzieci reagują na stratę w typowy dla swojego wieku sposób. Adolescent pozostaje nastolatkiem, a dopiero na drugim miejscu jest osobą doświadczającą straty. Nakreślę różnice w sposobie przeżywania straty, w występujących reakcjach, w zależności od wieku osoby, która jej doznaje. Do 3 m.ż. Reakcją na stratę, brak opieki jest płacz. Jednak dobre zastępstwo rodzica szybko zmienia tą reakcję. 4 5 m.ż. do 2 r.ż. Mogą odczuwać stratę, gdy zabraknie rodzica lub opiekuna w sposób fizyczny, ale i nieobecność psychiczna np. gdy rodzic jest zajęty swoimi sprawami, może być odczuwana. Czują się wtedy nieswojo, dystansują się od wszystkich, dopóki ktoś nie przejmie nad nimi opieki na stałe. 2 5 r.ż. Reakcje na stratę niewiele różnią się od reakcji dorosłych, ale występuje brak możliwości wyrażenia swoich uczuć w słowach. Nie rozumieją sytuacji i w związku z tym zadają różne pytania np. Co on robi, jak go tu nie ma, Kiedy wróci. Występują zachowania chaotyczne, regresywne potrzeba ciągłej uwagi, trzymanie się spódnicy mamy itp. 5 8 r.ż. Dzieci w tym wieku lepiej rozumieją sytuację straty, ale nie wiedzą, jak sobie z tym poradzić. Ich reakcją obronną jest negacja zachowują się tak, jakby nic się nie zdarzyło. 9

10 Ukrywają swoje uczucia, żeby nie zachowywać się dziecinnie, płaczą w samotności. By pokazać swój smutek potrzebują zachęty, wsparcia, zaufania. Jeśli nie mają możliwości wyrażenia uczuć, mogą stworzyć wyimaginowaną rzeczywistość, w której osoba utracona jest idealizowana do tego stopnia, że nikt nie jest w stanie z nią konkurować r.ż. Nie są już tak bardzo zależne od rodziców, ale ich niezależność jest jeszcze bardzo krucha. Śmierć wywołuje u nich dziecięce reakcje, ale ukrywają je. Aby ujawnić swój smutek potrzebują poczucia bezpieczeństwa. Pojawiają się zachowania buntownicze, gdyż daje im to poczucie siły w przeciwieństwie do dziecięcej zależności. Mogą występować różnego rodzaju fobie, przesadne troszczenie się o swoje ciało, zachowania hipochondryczne. Adolescenci Potrafią czuć się tak samo bezradni jak dzieci, a wymaga się od nich, żeby zachowywali się jak dorośli. Dodatkowo, odnalezienie się w sytuacji straty utrudniają im problemy dorastania, którymi są targani: trudności w kontaktach z dorosłymi, nadwrażliwość, obawa przed brakiem akceptacji otoczenia, izolowanie się od starszych, brak wiedzy na temat społecznych wymogów zachowań. Może pojawić się również poczucie winy np. z powodu naturalnego dla tego okresu buntu i z powodu dystansu okazywanego rodzicom przed śmiercią jednego z nich. Rozwój ma charakter bardzo indywidualny. W praktyce możliwe są różnorodne odmiany i odchylenia od przedstawionego wyżej schematu reakcji na stratę w zależności od wieku dziecka. Sygnały alarmujące Po okresie smutku i żałoby dzieci są z reguły w stanie na nowo rozpocząć swoje życie. O sygnałach alarmujących można mówić wówczas, gdy minęło już kilka miesięcy, a dzieci czy młodzież nadal zachowują się następująco: wyglądają na smutne, wciąż pogrążone w depresji, żyją w szalonym tempie, nie są w stanie zrelaksować się w gronie swoich kolegów lub przyjaciół, nie przywiązują już wagi do ubrania i wyglądu, wyglądają na zmęczone, mają kłopoty ze snem, unikają kontaktów z otoczeniem, chcą być coraz częściej same, 10

11 okazują obojętność w stosunku do szkoły i czynności, które wcześniej sprawiały im przyjemność, męczy je poczucie winy i brak im poczucia własnej wartości, szukają pocieszenia w alkoholu czy narkotykach, są podatne na nastroje i nie mają już prawie w ogóle nad nimi kontroli. Gdy w kilka miesięcy po doświadczeniu straty przez dziecko, zauważamy podobne zachowania, wskazane jest poszukanie profesjonalnej pomocy, rady u terapeuty, psychologa, czy psychiatry. Temat straty jest bardzo obszerny i wręcz niewyczerpany, z tego powodu, że każdy z nas może przeżywać ją w inny sposób. Przedstawione przeze mnie wyżej kwestie zostały zaledwie zarysowane. Zachęcam do pogłębiania zaproponowanego tematu. Jest on istotny i zapewne nieunikniony w pracy zawodowej ukierunkowanej na kontakt z drugim człowiekiem. Literatura tematyczna: Alexander H.: Doświadczenie żałoby, wyd. W drodze. Herbert M. Żałoba w rodzinie, wyd. GWP. Linde von Keiserling, I nagle zrobiło się cicho, wyd. Jedność. Strony internetowe:

12 Bibliografia: 1. Keirse M.(2005): Smutek, strata, żałoba. Jak sobie z nimi radzić? Jak pomóc innym? Radom, Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne. 2. Po drugiej stronie życia, Dziecko, marzec 2006r., Anna Lassmann pedagog Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna nr 2 Elbląg POMOC PEDAGOGICZNA W SYTUACJI STRATY Wszystkie szkoły stają w obliczu problemu śmierci i innych sytuacji straty. Bardzo rzadko zdarza się, by radzenie sobie ze stratą było częścią szkolnego programu nauczania. Kiedy środowisko szkolne styka się ze śmiercią, to zdaje się, że wszystko na chwilę się zatrzymuje. Szybko pojawia się potrzeba przywrócenia znanego porządku dnia. Dzieci doświadczają różnego rodzaju strat, które mogą mieć miejsce w trakcie roku szkolnego. Może ich spotkać śmierć rodziców, strata jednego z rodziców spowodowana rozwodem, śmierć dziadków, śmierć kolegi. Szkoła w takiej sytuacji ma do spełnienia szczególne zadanie. W programie szkoły powinna znaleźć się nauka radzenia sobie z radością i ze smutkiem, z tęsknotą i bólem. Nie można usunąć smutku z naszego życia, tak samo jak nie można usunąć go ze szkoły. Tylko pytanie brzmi: Jak sobie z tym radzić? Jak radzić sobie z żalem dziecka po stracie rodzica? Nauczyciele zastanawiają się jak obchodzić się z dziećmi, które przed Dniem Ojca lub Matki straciły jednego z rodziców. Na ogół unika się tego tematu, by dziecka nie krzywdzić. A właśnie takie zachowanie sprawia, że strata staje się podwójnie bolesna. Jeśli naprawdę chce się pomóc komuś w jego smutku, ważne jest, by pamiętać, że nie należy przestać całkiem o tym mówić. Trzeba zrobić miejsce w życiu dla uczuć straty i smutku także w klasie i w szkole. Wszystkie szkoły stają w obliczu problemu śmierci. To duży plus dla szkoły, jeśli jest do takich sytuacji przygotowana. Wiadomo, że szkoły, które dzięki lekturze i 12

13 kursom przygotowują się wcześniej na zdarzenia poważnej choroby, czy śmierci, umieją dużo lepiej reagować na nie niż te, które zostają zaskoczone przez tego typu zdarzenia. Można temat śmierci i smutku po stracie uczynić tematem lekcji wychowawczej w szkole, żeby pokazać, jak wyglądają właściwe i niewłaściwe reakcje wobec kogoś pogrążonego w żałobie. Nauczyciele powinni uświadomić sobie, że mogą być nieocenionym źródłem wsparcia dla dzieci, które przeżyły śmierć rodzica. Znają przecież uczniów, ich osobowości. Potrafią lepiej określić poziom kultury i wrażliwości każdej z klas. Najważniejsze jest też to, że są często dla dzieci i młodzieży osobami, do których ma ono zaufanie. Jak powinien zareagować nauczyciel, gdy dotrze do niego wiadomość o śmierci rodzica jednego z jego uczniów? Najpierw musi nastąpić rozmowa nauczyciela z dzieckiem. W ten sposób nauczyciel okazuje swoją troskę i gotowość do pomocy. Przez to nauczyciel, uzgadnia razem z dzieckiem, to co chce przekazać klasie. To daje dziecku poczucie pewnej kontroli. Jeśli do szkoły dociera wiadomość o śmierci rodzica jednego z uczniów tej szkoły, ważne żeby każdy wychowawca przekazał tę wiadomość swojej klasie. Koledzy z klasy powinni wiedzieć o śmierci rodzica swojego kolegi. Później trzeba dać dzieciom trochę czasu, żeby informacja do nich dotarła. To zawsze zajmuje chwilę, zanim wszyscy uświadomią sobie, co znaczy ta wiadomość i zanim pojawią się pierwsze związane z nią emocje. Można uniknąć niepożądanych reakcji, jak obojętność czy zachowania sprawiające ból, jeśli omówi się wspólnie temat śmierci i wytłumaczy uczniom, że osoby odczuwające ból, smutek, reagują czasem w sposób nieprzyjemny, bo tym maskują swoją bezsilność. Jeśli nauczy się dzieci, jak należy obchodzić się ze smutkiem, to zapobiega się niewłaściwym zachowaniom z ich strony, negowaniu i unikaniu osoby przeżywającej żałobę. Nieraz dziecko wraca do szkoły następnego dnia po śmierci kogoś bliskiego, lub po pogrzebie. Ważne, by nauczyć kolegów z klasy, jak w naturalny i przyjazny sposób otoczyć opieką osobę przeżywającą stratę, jak samemu podjąć z nią rozmowę i w jaki sposób jej pozwolić się wypowiedzieć. Pomocne jest powiedzenie uczniom w klasie, czego życzy sobie dziecko, które przeżywa stratę. Można przeprowadzić z klasą rozmowę na temat uczuć ich kolegi, o tym jak 13

14 jest mu ciężko i ustalić formy pomocy wsparcia w tak trudnej dla niego sytuacji. Jedną z form jest uczestniczenie w pogrzebie rodzica kolegi. Inną formą wsparcia jest napisanie kilka słów przez każdego ucznia. Można poświęcić nieco czasu na lekcji i poprosić uczniów, by napisali coś osobistego dla kolegi i jego rodziny, których dotknęła śmierć bliskiego. Dzieci potrafią nieraz w bardzo trafny sposób opisać uczucia, co może dać mocne wsparcie. Należy pamiętać, że nawet jeśli najlepiej jest rozmawiać o śmierci otwarcie, to są uczniowie, którzy sobie tego po prostu nie życzą. Jeśli jednak wytłumaczy się im, że otwartość zapobiega powstawaniu nieporozumień i niewłaściwych zachowań, zazwyczaj przyjmują to jako lepsze rozwiązanie. Na pewno to wydarzenie nie powinno być przemilczane. Rozmawianie o tym z innymi pomaga przejść przez ten trudny czas. Jednak napady silnego bólu mogą zdarzać się często i niespodziewanie: w pierwszy dzień roku szkolnego, we własne urodziny, w Dzień Ojca, w Dzień Matki. Ważne jest by nauczyciele nauczyli się rozpoznawać objawy smutku u dzieci, gdyż smutek często ujawnia się u nich w ukrytej formie. Oznakami smutku mogą być: domaganie się uwagi, zachowania głośne i buntownicze, brak koncentracji, problemy w szkole, ogólne pogorszenie wyników nauce. Mogą pojawić się problemy wychowawcze. Młodzież często nie wyraża swoich uczuć w sposób bezpośredni i rozładowuje swoje frustracje w szkole czy poza domem, a najmniejsza rzecz może stać się dla niej powodem konfliktu. Należy zdać sobie sprawę, że dziecko przeżywające śmierć bliskiej osoby, często nie jest w stanie się uczyć. Mogą więc ulec pogorszeniu oceny dziecka. Zazwyczaj gorsze wyniki w nauce pojawiają się nie natychmiast po śmierci bliskiej osoby, lecz dużo później. Wymaga sporo czasu, by smutek po stracie ujawnił się w całości. Dzieci i młodzież bardzo często pozwalają ujawnić się smutkowi dopiero w momencie, gdy sytuacja w domu staje się stabilna. Gdy nauczyciel będzie bardziej zorientowany, co przeżywa osoba pogrążona w żałobie, łatwiej rozpozna pewne reakcje i będzie reagował na nie w stosowny sposób. Nieprawidłowe reakcje otoczenia i intensywne emocje, które przeżywa dziecko wewnętrznie powodują poczucie izolacji, osamotnienia. Niewłaściwe zachowania wobec dziecka, które odczuwa tak silny ból, towarzyszą później dzieciom często przez całe życie. Właściwe 14

15 reakcje sprawiają natomiast, że łatwiej radzi sobie z tak emocjonalnymi sytuacjami w przyszłości. Błędem jest unikanie rozmów na temat śmierci, żalu po stracie bliskiej osoby. Kultura, w której żyjemy kształtuje takie postawy. Temat śmierci w ogóle jest często unikany w myślach, rozmowach z dorosłymi, a zwłaszcza z dziećmi. Ale śmierć bliskiej osoby nie może być tematem tabu. Jako dorośli chcemy zabrać ból dziecka, polepszyć jego sytuację, więc mamy tendencję do mówienia : Nie powinieneś płakać. Przestań już płakać. Minęło już wystarczająco dużo czasu. Powinieneś mieć to już za sobą. Na pewno łatwiej jest zrozumieć smutek, jeśli wie się, co może się dziać w psychice młodego człowieka. Nie zdajemy sobie często sprawy, że przezwyciężanie straty to długi proces, w trakcie którego żałobnik walczy z rzeczywistością. Przezwyciężanie straty trwa u dzieci zdecydowanie dłużej niż u dorosłych. Nie mają wystarczająco mocnej osobowości, by pozwolić sobie na zrozumienie i pokonanie całego bólu w krótkim czasie. Potrzebują zazwyczaj poczucia bezpieczeństwa, aby wyrazić swój smutek. Raczej znajdą to bezpieczeństwo szybciej w szkole niż w domu. W domu z powodu śmierci jednego z członków rodziny wszystko ulega zmianie, podczas gdy w szkole wszystko pozostaje tak, jak było. Przewidywalność szkolnego życia, rutyna czynności, rytuały i poczucie pewności mogą mieć duże znaczenie, stanowić spore oparcie dla dziecka przeżywającego ból po stracie. Dziecko, które po śmierci rodzica, musi przyzwyczaić się do tego, że jest półsierotą, potrzebuje zapewnienia, że w szkole pozostało tym samym członkiem grupy rówieśników.. Specjalne prawa i przywileje ze strony nauczyciela mogą sprawić, że przestanie być postrzegane jako członek grupy. Trzeba dziecku poświęcić dodatkową uwagę, okazać zrozumienie i ciepło oraz obniżyć nieco stawiane mu wymagania, uznać jego prawo do smutku, stworzyć atmosferę przychylności, lecz pilnować, by mogło dalej funkcjonować jako członek grupy. Z pewnością nauczyciel nie powinien zaczynać pomocy dziecku od udzielania mu rad. O wiele ważniejsze jest być, słuchać, wspierać, opiekować się oraz stać się źródłem stabilności. Nie ma określonego czasu, w którym dziecko powinno poradzić sobie ze stratą i powrócić do tzw. normalności. Nie istnieje też jakiś stały wzór postępowania dla dzieci i nastolatków, które straciły jednego z rodziców. Normalne w ich wypadku są uczucia głębokiego smutku oraz doznanie braku, jakie mogą się ujawnić w każdej chwili. Nawet jeśli bardzo się starają, czują się często przygnębione i brak im motywacji, a gdy smutek i ból są 15

16 obecne, to rzadko o tym mówią. Jeśli nauczyciel potrafi zrozumieć wpływ jaki wywiera śmierć kogoś bliskiego na uczucia dziecka, będzie mu też łatwiej traktować je z ciepłem, cierpliwością i zrozumieniem, a na pogarszające się wyniki w nauce reagować raczej zachętą niż z krytyką. Czasem wystarczy uważny kontakt wzrokowy, uścisk dłoni lub przytulenie czy też słowa wyrażające smutek i troskę. Należy rozmawiać i nie unikać wypowiadania imienia osoby zmarłej, bo przez to daje się znak dziecku, że i on też może tak rozmawiać. W rozmowie nauczyciel powinien pozwolić dziecku wyrażać swoje uczucia i pomóc mu je mu w pewien sposób uporządkować. Nie da się naprawić żalu., a próby jego naprawienia są daremne. Zamiast tego należy uszanować żal dziecka i udzielić mu wsparcia. Śmierć jest wydarzeniem pozostawiającym trwałą ślad w życiu dziecka i nie da się tego zmienić. Trzeba pozwolić dziecku na żal i zachęcić je do dzielenia się swymi uczuciami. Należy uświadomić dziecku, iż to normalne, że odczuwa złość, ma poczucie winy, jest sfrustrowane i przerażone. Po śmierci rodzica cała rodzina traci emocjonalną równowagę, a każdy dzień przynosi konieczność ponownego dopasowywania się do rzeczywistości. Dziecko musi przyzwyczajać się do nowej sytuacji i jeśli nawet wszyscy starają się robić, co w ich mocy, rodzina nigdy już nie będzie tą samą rodziną, co kiedyś. Uczeń przynosi to uczucie bezradności do szkoły. A dzień w szkole to przynajmniej jakiś pewny element w jego życiu. W tym momencie ważne jest, by nauczyciel miał jak największy wgląd w sytuację ucznia. Ta wiedza nie rozwiąże problemu, lecz pomoże go zrozumieć. Uczeń potrzebuje zrozumienia, a nie współczucia. Potrzebuje wsparcia i jasnego spojrzenia z zewnątrz, zwłaszcza w momentach, gdy jego świat jest pogrążony w czarnych barwach. Żal jest normalną reakcją na stratę kochanej czy ważnej dla nas osoby. Każdy przezywa żałobę w inny sposób. Niektóre dzieci wyrażają swój smutek od razu otwarcie, inne z kolei nie dają żadnego znaku miesiącami. Nie ma tu dobrego czy niewłaściwego sposobu. Właściwe obchodzenie się z żałobą w szkole wymaga rozwinięcia tak zwanego szóstego zmysłu wobec zmian nastrojów u dzieci i młodzieży. Dobrze jest również w szkole uznać fakt, że posiadanie emocji także negatywnych nie jest niczym dziwnym czy niestosownym, ale że to akurat jest właśnie jedna z najbardziej normalnych rzeczy w życiu. 16

17 Bibliografia: 1. Herbert M., 2005: Żałoba w rodzinie. Jak pomóc cierpiącym dzieciom i ich rodzinom? Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2. Kriese W., 2004: Smutek, strata, żałoba. Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne POLWEN, Radom Katarzyna Małkiewicz pedagog, psychoterapeuta Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna nr 2 Elbląg PRACA PSYCHOTERAPEUTYCZNA ZE STRATĄ W życie każdego człowieka wpisane są różne rodzaje utrat. Z wiekiem tracimy dzieciństwo, młodość, sprawność fizyczną czy psychiczną. W czasie naszego życia tracimy osoby z którymi tworzyliśmy różne relacje interpersonalne, tracimy miejsca czy przedmioty które kochaliśmy. Uczucia związane z obiektami straty różnią się intensywnością i znaczeniem, które im przypisujemy, jak również konsekwencjami dla naszego życia. Przeżywanie utraty jest jednym z najtrudniejszych doświadczeń emocjonalnych człowieka i konstruktywne radzenie sobie z utratami stanowi ważny czynnik funkcjonowania psychologicznego w dalszym życiu jednostki. Człowiek rozwiązuje kryzys związany ze stratą w bardzo indywidualny sposób. Sposoby radzenia sobie zależą głównie od cech osobowościowych, wsparcia społecznego, wieku osoby, szeroko rozumianych okoliczności, itd. Ma to swoje przełożenie w problematyce pracy psychoterapeutycznej ze stratą. Nie każda utrata kwalifikuje się do psychoterapii, aczkolwiek praktyka terapeutyczna pokazuje, że przepracowywanie doświadczonych utrat w ciągu całego życia w dużej mierze, stanowi temat przewodni psychoterapii długoterminowych. Niniejszy artykuł poświęcony jest problematyce pomocy psychologicznej oraz psychoterapii dzieci i osób dorosłych w przypadku traumatycznej straty. Poruszane treści 17

18 odpowiadają na takie pytania jak: w jakim przypadku psychoterapia ma sens u osoby doznającej straty, jak przebiega sama terapia i jakie treści są przepracowywane podczas psychoterapii. Autorka szczegółowo przygląda się procesowi radzenia sobie ze stratą, wymieniając najważniejsze elementy występujące zarówno w życiu, jak i w procesie psychoterapii. Podkreśla również konsekwencje nie przepracowanych utrat w kontekście całego życia jednostki. Możemy sobie postawić pytanie kiedy psychoterapia ma sens w przypadku straty? Czy należy objąć pomocą wszystkie dzieci doświadczające utrat osób bliskich? Czy jedynie te dzieci, u których okoliczności straty wydają się nam najtraumatyczniejsze? Śmierć matki lub ojca z pewnością budzi większe emocje u obserwatora danego dziecka, niż sytuacja rozwodu i wyprowadzenie się z domu rodzica. W naszym odbiorze śmierć może być o wiele bardziej trudniejsza do przeżycia dla dziecka, lecz czy jest tak w istocie? Z własnej praktyki psychoterapeutycznej zaobserwowałam, że czynnikiem warunkującym zgłoszenie dziecka na psychoterapię przez osoby zainteresowane (np. członka rodziny, pedagoga) jest nagła śmierć rodzica, którym towarzyszą traumatyczne okoliczności samego zdarzenia. Sam ten fakt przemawia za pomysłem udzielenia pomocy. W tym wszystkim jednak często gubimy samo dziecko, z jego przeżyciami i funkcjonowaniem. Myślę, że o wiele bardziej przemyślanym pomysłem jest obserwacja samego dziecka w sytuacji kryzysu. Charakterystyka objawów jest dla nas odpowiedzią czy danemu dziecku potrzebna jest fachowa pomoc. Analizując objawy, jakie towarzyszą dziecku w sytuacji straty powinniśmy brać trzy główne zmienne jakimi są: i n t e n s y w n o ś ć, czyli natężenie danego objawu, c z a s t r w a n i a objawu oraz s p e c y f i k ę danego objawu. I tak niepokój może budzić nas przedłużająca się żałoba w czasie, na przykład utrzymujące się przez kilkanaście miesięcy silne komponenty depresyjne np. smutek, apatia, wycofanie z życia społecznego. Warto pamiętać, że objawy związane ze stratą mogą przebierać różne formy, często pozornie z nią nie związane. Przykładowo u nastolatka depresja może objawiać się w formie agresji czy innych zachowań opozycyjnobuntowniczych. Przedłużający się brak reakcji na stratę może oznaczać również sygnał do szukania pomocy, co oznacza, iż osoba cały czas tkwi w fazie zaprzeczania. Pracując terapeutycznie z utratą musimy odpowiedzieć sobie przede wszystkim na pytanie, jaki cel stawiamy sobie jako terapeuci oraz jaki cel mają nasi pacjenci. Oczekiwania, jakie wnoszą pacjenci na początku, często jednocześnie stanowią informację o stanie danej osoby i jej przeżywaniu straty. Według A. Dodziuk (2001) z przepracowaniem straty jest podobnie jak z innymi problemami psychologicznymi - wymagają one często uwolnienia 18

19 się od wpływów przeszłości. Autorka mówi, że żadna psychoterapia czy praca nad sobą nie oferuje rozwiązań szybkich i łatwych. Jest to proces długotrwały i bolesny, często wymaga dużej cierpliwości oraz determinacji. W zasadzie każdy człowiek przeżywa stratę na swój sposób. Oczywiście istnieją symptomy charakterystyczne dla tych trudnych momentów, aczkolwiek różnią się między sobą intensywnością, tempem, dynamiką. Zarówno naturalnie w życiu, jak w procesie psychoterapii, ludzie podobnie przechodzą etapy radzenia sobie z utratą. Idąc dalej, możemy powiedzieć, że poradzenie sobie z utratą oznacza konstruktywne przejście pewnej symbolicznej drogi, na którą składa się kilka etapów. Właśnie w związku z tym mówi się o pracy nad żałobą czy przepracowywaniu straty, gdzie człowiek ma do wypełnienia kilka zadań. Zadanie p i e r w s z e dotyczy akceptacji przez daną osobę rzeczywistości po doznanej stracie. Oznacza to przyjęcie realności świata zewnętrznego. Udawanie, że nic się nie stało, oczekiwanie, że ta osoba wróci może świadczyć tylko o tym, że dana osoba nie przyjęła jeszcze stanu faktycznego. Na tym etapie oprócz przyjęcia realności ważne jest zrozumienie tego co się wydarzyło. Potrzeba znalezienia odpowiedzi d l a c z e g o tak się stało, wytłumaczenie przyczyn odejścia drugiej osoby pojawia się wielokrotnie na początku pożegnania i stanowi nieodłączny element procesu przepracowywania straty. Nieprzerobienie pierwszego zadania oznacza zatrzymanie się w negacji rzeczywistości pisze M. Kriese (2004). Początkowa faza zaprzeczania pełni jednak funkcję pozytywną, mianowicie adaptuje i ochrania osobę przed głębszą dekompensacją np. psychotyczną czy próbą samobójczą. Cała energia psychiczna osoby jest przeznaczona na stosowanie mechanizmów obronnych. Na tym etapie terapeuta cierpliwie słucha pacjenta i buduje poczucie bezpieczeństwa. (Badura- Madej, Hennel-Brzozowska, 2001). W początkowym etapie psychoterapii leczące jest samo bycie z pacjentem, jak pisze K. Wilber: nie musisz rozmawiać, nie musisz niczego mówić, tak naprawdę nie można powiedzieć niczego, co by rzeczywiście było pocieszające, nie musisz dawać żadnych rad (i tak byłyby nieprzydatne) i nie musisz niczego robić. Po prostu musisz z nim być, oddychać jego bólem, strachem i cierpieniem (Wilber K, 1995). Niezmiernie ważnymi elementami pracy nad stratą są rytuały pożegnania. Mogą one dokonywać się w pierwszym etapie pracy, lecz mogą też znacznie później. Samo funkcjonowanie społeczne skonstruowało możliwość żegnania się ze zmarłymi; taką rolę pełni pogrzeb, tak zwana stypa, której zadaniem jest wspólne wspominanie zmarłego przez 19

20 jego najbliższe otoczenie, odwiedzanie grobu. To są momenty kiedy psychologicznie przepracowujemy stratę i jak życie pokazuje, nie dzieje się to podczas psychoterapii. Jakbyśmy mieli dokonać podsumowania pierwszego etapu pracy ze stratą, z pewnością nasz pacjent powinien zaakceptować rzeczywistość, szukać i odpowiadać sobie na pytania dlaczego oraz jeżeli jest gotowy to pożegnać się z osobą utraconą. Jeżeli chodzi o przepracowywanie straty w procesie psychoterapii przywracanie realności przez terapeutę nie jest dobrym pomysłem. Czas i cierpliwość są ważnymi elementami pracy w początkowym okresie. Czas trwania tego etapu zależy indywidualnie od jednostki. Nie jest wykluczone, że osoba doświadczająca straty może zareagować silnymi stanami depresyjnymi, nerwicowymi czy nawet psychotycznymi. W tej sytuacji rozpoczęcie psychoterapii nie jest dobrym pomysłem, a wręcz szkodliwym. Najbardziej optymalną formą pomocy jest w takim przypadku najpierw leczenie farmakologiczne. Osoby pomagające tym, którzy utracili bliskich powinny być świadome tego, że pacjent korzystający z pomocy psychologicznej musi być w stanie przyjmować informacje płynące od osoby pomagającej; człowiek w tak zwanym szoku nie jest w stanie tego dokonać i tak pomoc terapeutyczna nie odniosłaby zamierzonego skutku. Warto wspomnieć, że kontrakt i ustalony na początku psychoterapii setting, czyli czas, częstotliwość i miejsce odbywania się spotkań terapeutycznych, spełniają jednocześnie funkcję terapeutyczną, bowiem między innymi budują poczucie bezpieczeństwa, co dla osób po stracie jest niezmiernie ważne. Stałe punkty w czasie i przestrzeni konsolidują świat pacjenta, szczególnie mam tu na myśli dzieci, których świat po odejściu jednego z rodziców rozpada się. Niemniej podobną funkcję pełnią dla dorosłych pacjentów. Z biegiem czasu nadchodzi okres realizacji drugiego zadania w pracy psychologicznej nad utratą. Przeżywanie problemu przez jednostkę ulega zmianie i wtedy psychoterapeuta towarzyszy pacjentowi w odczuwanych przez niego emocjach. Często jest to złość, poczucie winy, samotność, lęk itp. Charakterystyczne dla kolejnego etapu pracy nad stratą są stany depresyjne i zmiany nastrojów. Warto zaznaczyć, że ten etap pracy terapeutycznej jest trudny zarówno dla pacjenta jak i jego psychoterapeuty. Dla pacjenta, ponieważ konfrontuje się z wszystkimi trudnymi i nieprzyjemnymi dla niego emocjami. W praktyce oznacza to, że te wszystkie emocje wędrują w kierunku osób najbliższych pacjentowi osoby utraconej i tych, które są najbliżej. Biorąc za przykład rodzinę, w której dochodzi do rozwodu i odejścia ojca negatywne emocje dziecka płyną do wszystkich osób w rodzinie. W sytuacji kiedy pacjent korzysta z pomocy psychologicznej czy psychoterapeutycznej taką osobą może stać się osoba terapeuty. Na tym etapie pracy psychoterapeutycznej ważne jest uświadomienie przez osobę 20

21 własnych przeżyć, pozwolenie na ich przeżywanie. Owo wyłonienie zdarzeń i emocji związanych z osobą utraconą może odbywać się w różnej formie słów, pisania bajek, odtwarzania scen, rysowania, zabaw w zależności od wieku pacjenta i technik stosowanych przez danego terapeutę. Ważne jest na tym etapie dokonanie podsumowania dobrych i złych stron relacji z osobą utraconą. Pełni to niezmiernie ważną rolę z punktu psychologicznego, ponieważ rozstanie i konstruktywne pożegnanie możliwe jest w przypadku, kiedy nasz obiekt posiada ambiwalentne cechy. Często zdarza się, że w sytuacji odejścia rodzica, jedno z nich staje się obiektem idealizowanym. Jednak zarówno idealizacja jak i dewaluacja należą do równie niebezpiecznych rodzajów stosunków emocjonalnych do innych osób. Zarówno z naszymi ideałami, jak i osobami do których odczuwamy dużo złości czy nienawiści trudniej jest rozstać się psychologicznie oraz rozpocząć nowy etap w życiu. I dlatego też w procesie psychoterapii celem terapeuty jest przywrócenie ambiwalencji w przeżywaniu obiektu utraconego przez naszego pacjenta. Omawiany etap pracy nad stratą to bardzo bolesny okres dla naszego pacjenta. Powracanie do przeszłości, przywoływanie wspomnień z osobą, która odeszła jest bardzo trudny i wyczerpujący. Niejednokrotnie mogą włączać się obrony przed zaistniałą sytuacją w procesie psychoterapii. Jedną z nich może być nawet rezygnacja pacjenta z uczestnictwa w terapii. Ludzie mają tendencje do stosowania najróżniejszych obron, by ochronić się przed cierpieniem - rzucają się w wir pracy, koncentrują się na innych członkach rodziny wszystko by nie myśleć i nie przeżywać bólu. Wszystkie te ucieczki przynoszą chwilową ulgę oraz poczucie siły, nie na długo jednak. Problem nie przepracowanej straty bliskiej dla nas osoby powróci w naszym dalszym życiu. Trzecim i ostatnim etapem według Dodziuk (2001) jest stopniowa adaptacja do życia bez utraconej osoby, zmiana zachowania, możliwość wchodzenia w nowe związki, akceptacja utraty. M. Kriese (2004) dzieli ten etap na dwa zdania; pierwszy ma na celu przystosowanie się osoby do rzeczywistości bez utraconego obiektu, zaś drugi dotyczy odnalezienia nowego dla niego miejsca i nauczenia się kochać życie na nowo. Według autora dla każdego człowieka przystosowanie do życia bez ukochanej osoby może oznaczać coś innego. Zależy to od znaczenia tej osoby, relacji jaką z nią tworzyliśmy, roli jaką odgrywała w naszym życiu. Na przykład dla kobiety od której odszedł mąż, ważne jest by potrafiła ona nauczyć się nowych umiejętności i odnalazła sposoby wypełniania roli, które do tej pory pełnił jej mąż. Jest to bardzo trudne dla naszego pacjenta do przyjęcia i wykonania. Niejednokrotnie towarzyszą temu emocje złości, lęku, bezsilności. Niektórzy ludzie mają tendencję do 21

22 ustawiania się w roli bezradnych, i to właśnie nie pozwala na konstruktywne dokończenie procesu żałoby. Na tym etapie terapeuta może wspierać i motywować pacjenta w dokonywaniu przez niego nowych kroków. Wspólne omawianie i przyglądanie się realizowanym działaniom, szukanie różnych rozwiązań, bardzo pomaga pacjentowi w budowaniu nowej rzeczywistości. Ta nowa rzeczywistość ma stworzyć dla naszego pacjenta bezpieczne miejsce do funkcjonowania, zarówno społecznego jak i emocjonalnego. Na tym etapie osoba, którą nasz pacjent utracił zmienia jakoby swój status. Intensywność relacji jest już inna, cała energia psychiczna nie płynie już w kierunku utraconego obiektu. Pojawiają się nowe plany, marzenia, nowe osoby z którymi tworzy związki emocjonalne. Trudnością jaką możemy napotkać na tym etapie przepracowywania straty może być pojawiające się poczucie winy, że zapominamy o ukochanej osobie. W związku z pojawiającymi się osobami, które ewentualnie mogłyby zająć miejsce utraconego obiektu, mogą pojawiać się lęki, że tę osobę też utracimy. Niedokończenie ostatniego etapu rozstawania się może przejawiać się w postawie typowo obronnej na przykład osoba może realizować swoje postanowienie, że już z nikim się nie zwiąże.(kriese, 2004). Warto w tym momencie zwrócić uwagę na fakt, że proces niedokończonej żałoby może trwać latami. W historii pacjentów uczęszczających na psychoterapię niejednokrotnie odnajdujemy ślady zranień związanych z rozstaniem z bliską dla nich osobą. Nie przepracowanie utrat ma swoje konsekwencje w życiu dorosłym pacjenta, który nie jest w stanie nawiązać i/lub utrzymać pozytywnych relacji z innymi osobami. Jeśli żałoba nie została zakończona, lęk przed powtórzeniem utraty będzie bardzo duży, pisze Bodzek (2002). Autorka pracując terapeutycznie z rodzinami twierdzi, że nie dokończona żałoba po stracie bliskiej osoby przez jednego z rodziców może doprowadzić do trudności w relacjach miedzy członkami rodziny. Jedną z sytuacji może być stwarzanie nadmiernie zależnych związków między rodzicami a dziećmi, co utrudnia ich późniejszą separację w okresie dorastania. Bezpośrednią konsekwencją mogą być różne dysfunkcjonalne zachowania dzieci np. wagary, zaburzenia jedzenia, nadużywanie alkoholu czy narkotyków (Bodzek, 2002). Strata zawsze jest przeżyciem bardzo osobistym i dotyka nas wszystkich. Co więcej, często nie mamy na nią wpływu. Konstruktywne poradzenie sobie z utratą bliskiej osoby, pracy czy ważnych dla nas obiektów materialnych, warunkuje nam bardziej bezpieczną i szczęśliwszą przyszłość. Chroni nas przed ryzykiem powtórzenia traumy oraz sprawia, że bardziej ufamy światu. I myślę, że choćby z tych powodów warto przyjrzeć się naszym osobistym stratom i sposobom ich przeżywania. Warto również dodać, że nikt nie jest w 22

23 stanie pokonać cierpienia straty na kogoś. (James, Gilliland, 2006) Uczęszczając na psychoterapię, terapeuta pomaga i wspiera nas w tym trudnym procesie żałoby. Wprawdzie osoba, która doznała straty nigdy nie zapomni wydarzeń z przeszłości, ale będzie w stanie odbudować swoje życie w kontekście rozwoju i nadziei. Literatura: 1. Badura-Madej W., Hennel-Brzozowska A., 2001: Punkty oparcia w psychoterapii osób w traumatycznej żałobie. Psychoterapia 2 (117), Kraków 2. Bodzek A., 2002: Trudności separacyjne w rodzinie z niedokończoną żałobą. Psychoterapia 3 (122) 3. Dodziuk A., 2001: Żal po stracie, czyli o przeżywaniu żałoby. Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 4. James R.K., Gilliland B.E., 2006: Strategie interwencji kryzysowej. Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Wydawnictwo edukacyjne PARPA, Warszawa 5. Kriese W., 2004: Smutek, strata, żałoba. Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne POLWEN, Radom Wanda Targońska pedagog Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna nr 2 Elbląg ROZWÓD RODZICÓW A SYTUACJA RODZINNA Rodzina jako społeczność szczególna Rodzina jest podstawową komórką, w której rozpoczyna się kształtowanie osobowości dziecka przez wychowanie. Jest to proces długotrwały i trudny, więc dobrze jest, gdy w procesie tym uczestniczy matka i ojciec, czyli rodzina pełna. Rodzina jako społeczność szczególna, powinna oddziaływana każdego członka poprzez: 23

24 układ panujących w niej stosunków, tryb życia, cechy osobowości jej członków, ich zachowanie w sytuacjach codziennych i wyjątkowych. Od tego właśnie zależy, czy dziecko jest spokojne, uśmiechnięte, życzliwe dla innych, umiejące z nimi współżyć. O wartości rodziny decyduje również wzajemny szacunek, przywiązanie, pełne zaufanie między rodzicami i dziećmi, czy każdy z członków ma te same prawa i razem z innymi pokonuj trudności. O powodzeniu współżycia w rodzinie decydują charakter i formy stosunków uczuciowych. Funkcje rodziny Rodzinna powinna zabezpieczać podstawowe potrzeby dziecka tj. potrzebę miłości, bezpieczeństwa, akceptacji, troski i radości. Powinna być, zatem bezpiecznym niebem. Powinna wpływać na proces socjalizacji dzieci czyli proces kształtowania osobowości człowieka, przekazywania mu systemu wartości, norm i wzorów zachowań, by stało się pełnosprawnym członkiem społeczeństwa i było dobrze przygotowane do pełnienia ról życiowych w dorosłym życiu. Zależy to od rodziny, jej funkcjonowania, od poziomu świadomości rodziców, od wzajemnego stosunku rodziców do siebie i do dziecka, od całościowego klimatu rodzinnego i od wielu uwarunkowań społecznych, w jakich żyje rodzina. Trzy życzenia dziecka Prawie każde dziecko zapytane o trzy najważniejsze marzenia, które spełniłoby, gdyby było np. czarodziejem wymienia: pokój na świecie, aby ludzie się nie zabijali, aby wszystkie dzieci miały rodziców oraz by wszystkie dzieci były szczęśliwe i nie cierpiały. Rozwód jest traktowany jako znamię naszych czasów, czasów niespokojnych, pełnych pośpiechu, nerwowości i płytkich, powierzchownych więzi międzyludzkich. Rozwód co to jest? Rozwód jest pojęciem prawnym, za którym kryje się rozstanie dwojga ludzi, którzy wierząc w potęgę swoich uczuć ślubowali kiedyś to, czego nie mogli później dotrzymać. Rozwód pociąga za sobą poważne zmiany w wielu aspektach życia. Jego konsekwencje dotyczą także dzieci, które tracą w ten sposób bezpośredni kontakt z ojcem lub matką. 24

25 Rozwód można podzielić na 2 fazy: 1. Konflikt przed rozwodem i związane z nim stany napięcia i niepokoju. 2. Rozwód i sytuacja po rozwodzie. Niedobrane małżeństwo niezgodność charakterów patologia w rodzinie tj. nadużywanie alkoholu, przemoc, zdrada partnera są przyczyną osłabienia więzi rodzinnej na skutek: coraz częstszych konfliktów, kłótni, wzajemnych rozczarowań między rodzicami, poczucia krzywdy jednego z nich, braku wspólnych celów, zainteresowań. W konsekwencji prowadzi to do rozkładu życia rodzinnego i do rozwodu. Taka sytuacja staje się przyczyną niepokojów w domu, źródłem wielu kompleksów i urazów dziecka, jego zniechęcenia, braku radości życia, chwiejności emocjonalnej, na której podłożu powstają zaburzenia w zachowaniu. Dziecko nie jest w stanie niczego zmienić, ani niczemu zaradzić. W jego psychice powstają bolesne ślady. Konflikt przed rozwodem jest bardziej szkodliwy dla dziecka, niż sam rozwód, zwłaszcza wówczas, gdy rodzice włączają dziecko do rozgrywek miedzy sobą np. nie komunikują się ze sobą bezpośrednio, tylko za pomocą dziecka. Jest to sytuacja traumatyczna dla dziecka, ponieważ nie ma w rodzicach oparcia, nie wie po czyjej stanąć stronie. Dziecko jest traktowane jako przedmiot manipulacji. Przeżywa stany napięcia i niepokoju, uświadamia sobie, że jego osoba znaczy bardzo niewiele, że matka, a częściej ojciec skłonni są poświecić jego dobro dla własnego zadowolenia i własnych celów. Jednak ma jeszcze nadzieję, że rodzice się pogodzą podejmuje różne zabiegi rozmawiając z rodzicami, prosząc ich, błagając, niekiedy usiłują zmusić ich np. godząc się, chorując, mają nawet miejsce próby samobójcze. Są one wyrazem rozpaczy dziecka, jego rezygnację z dalszego życia w zmienionej sytuacji rodzinnej. Dzieci z takich rodzin tracą poczucie stabilizacji, stają się niezrównoważone, mają zachwianą równowagę emocjonalną. Patrzą na zachowania osób, które powinny stanowić dla nich wzór. Wpływa to w zasadniczy sposób na proces rozwojowy dzieci. Sytuacje w skłóconym domu, napawają je lękiem, utrudniającą skupienie uwagi przy odrabianiu lekcji, niekorzystnie wpływają na ogólne samopoczucie oraz sprawność intelektualną. Silne napięcie emocjonalne przekraczają 25