Ograniczenie poprzez sport agresji interpersonalnej oraz poziomu zażywania substancji psychoaktywnych

Transkrypt

1

2 Ograniczenie poprzez sport agresji interpersonalnej oraz poziomu zażywania substancji psychoaktywnych

3

4 Ograniczenie poprzez sport agresji interpersonalnej oraz poziomu zażywania substancji psychoaktywnych (poradnik metodyczno-szkoleniowy dla nauczycieli) pod redakcją Roman Maciej Kalina Jarosław Klimczak Warszawa 2014

5 Recenzent Dr hab. Władysław Jagiełło, prof. AWFiS Pod redakcją: Roman Maciej Kalina, Jarosław Klimczak Opracowanie graficzne, rysunki: Control-P Sp. z o.o. Korekta: Marcin Szcześniak Copyrights 2014 Roman Maciej Kalina, Jarosław Klimczak ISBN Wydawca Ministerstwo Sportu i Turystyki Szkolny Związek Sportowy Zarząd Główny Wydanie I Warszawa 2014 Druk: Abavier Sp. z o.o. Warszawa

6 Spis treści Od autorów Część I PROSTA METODA POMIARU AGRESYWNOŚCI: ZABAWOWE FORMY WALKI Rozdział 1. Główne przesłanki i porządkowanie wiedzy o agresji i agresywności Pojęcie agresji i przemocy Pojęcie agresywności Rozdział 2. Przeciwieństwa agresji i agresywności Walka obronna Waleczność Dzielność jako ocena mieszana oraz kryterium dobrego wychowania i kształcenia Rozdział 3. Argumentacja empiryczna Permanentne edukowanie do agresji Niska skuteczność redukowania agresywności metodami farmakologicznymi i elektrowstrząsami Ograniczone możliwości sportu w redukowaniu agresywności Optymalna skuteczność terapii poznawczo behawioralnej

7 6 Spis treści Rozdział 4. Zabawowe formy walki jako możliwość mierzenia agresywności Założenia metody Trafność metody Metodyczne i organizacyjne kryteria metody Piśmiennictwo Część II SPORT JAKO NARZĘDZIE ZAPOBIEGANIA PATOLOGII I AGRESJI WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY Rozdział 1. Programy profilaktyczne w dziedzinie przeciwdziałania poprzez sport przestępczości wśród dzieci i młodzieży w wybranych krajach Unii Europejskiej i Stanach Zjednoczonych Rozdział 2. Narkotyki a sport Piśmiennictwo Podsumowanie

8 Od autorów Poradnik składa się z dwóch części. Część pierwsza jest zbiorem podstawowych informacji na temat jednego z najpoważniejszych problemów społecznych agresji interpersonalnej. Zawiera także opis metody pomiaru agresywności z wykorzystaniem zabawowe formy walki autorstwa Roman Maciej Kaliny. W drugiej części zawarte zostały informacje dotyczące programów profilaktycznych wykorzystujących sport jako narzędzie przeciwdziałania agresji i patologii wśród dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem substancji psychoaktywnych. Formalnie priorytetem integracji europejskiej jest dążenie do Społeczeństwa Wiedzy. Tymczasem globalne (a więc ponadeuropejskie) media elektroniczne przewodzą w codziennym edukowaniu do przemocy i agresji na wszystkie możliwe sposoby od kreskówek po realne, krwawe walki pozamykanych w klatkach współczesnych gladiatorów. Oficjalnie to Mix Martial Arts, czyli używając słów bardziej wyszukanych kompilacja sztuk walki. To jawne nadużycie semantyczne terminu sztuki walki. Co więcej, zaprzeczenie humanistycznych i wychowawczych walorów sztuk walki oraz deprecjonowanie autorytetu ich najwybitniejszych twórców: profesora Jigoro Kano (judo) i mistrzów: Gichin Funakoshi (karatedo), Moihei Ueshiba (aikido znawca tematu słusznie zaoponuje, że aikido nie jest sztuką walki, tylko sztuką budo), Choi Hong Hi (taekwondo). Oportunista powie jest wolność, każdy może zmienić kanał telewizyjny. Co z tego, że kanały można zmieniać dowoli. Na próżno szukać stacji, która permanentnie dostarczałaby wiedzy przynajmniej częściowo równoważącej zgubny wpływ oddziaływania, szczególnie na dzieci i młodzież, po wielokroć oglądanych scen skrajnej przemocy i agresji. Taka wiedza wymaga właściwego uporządkowania oraz prostego, atrakcyjnego przekazu trzem podmiotom dzieciom, młodzieży oraz ich wychowawcom (rodzicom, prawnym opiekunom, nauczycielom różnych szczebli edukacji). Wiedza w tym poradniku adresowana jest do drugiego podmiotu do wychowawców.

9 8 Od autorów Głównym zaś celem części pierwszej poradnika jest prosta metoda diagnozowania agresywności. Wytrawny wychowawca może posługiwać się tą metodą bez pomocy psychologa lub pedagoga. Zawodowy dydaktyk szeroko rozumianego sportu nauczyciel wychowania fizycznego, trener lub instruktor dowolnej dyscypliny sportu, fizjoterapeuta-lider treningu zdrowotnego, animator rekreacji itp. może natomiast włączyć tę metodę niemal do każdego programu usprawniania ludzi w grupie. Wiek nie ma znaczenia. Warunkiem, elementarna sprawność motoryczna oraz zdolność rozumienia poleceń i opisywanych ćwiczeń. Sprawność fizyczna nie ma już bezpośredniego związku z podatnością człowieka na uzależnienie się od narkotyków, alkoholu czy wszelkich innych substancji psychoaktywnych. Co jakiś czas świat obiegają informacje o skandalach z udziałem największych gwiazd sportu, obciążonych bądź zarzutem uzależnienia właśnie od tych substancji, bądź sprawstwa czynów karalnych pod ich wpływem. Jednak sport odpowiednio wykorzystany może uchronić, zwłaszcza dzieci i młodzież zarówno przed patologią takich uzależnień, jak i patologią agresji interpersonalnej. W obu przypadkach warunkiem powodzenia są kwalifikacje tych, którzy mają prawo i obowiązek oddziaływać na dzieci i młodzież środkami swoistymi dla szeroko rozumianego sportu. Paradoksalnie, uwolnienie zawodu trenera/instruktora sportu może pogłębiać patologie mniej lub bardziej bezpośrednio związane z aktywnością fizyczną (np. niedozwolone wspomaganie treningu), ale z drugiej strony, stwarza szanse uzyskania nowych kwalifikacji, których nie uwzględniają obowiązujące standardy kształcenia na jakimkolwiek kierunku studiów.

10 Część I PROSTA METODA POMIARU AGRESYWNOŚCI: ZABAWOWE FORMY WALKI Roman Maciej, Kalina Akademia Wychowania Fizycznego w Katowicach Jarosław Klimczak, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

11

12 Rozdział 1 Główne przesłanki i porządkowanie wiedzy o agresji i agresywności Agresja, zwłaszcza fizyczna, nie jest zabawą. To stwierdzenie jest tylko z pozoru prawdziwe. Nie jest zabawą dla tych, którzy są jej niezawinionymi ofiarami. Którzy są bezbronni. Którzy na co dzień unikają konfliktów. Którzy innych ludzi darzą empatią. Którzy troszczą się o wszelkie życie i zachowują się odpowiedzialnie wobec środowiska. Okazuje się jednak, że dla wielu ludzi agresja jest bardzo ważną potrzebą. Tak ważną, że muszą ją zaspokoić na różne sposoby. Albo atakując innych ludzi, nie będąc sprowokowanym. Albo okaleczając lub zabijając inne istoty żywe (np. korrida). Albo niszcząc różne rzeczy (agresja przeniesiona). Albo rozkoszując się agresją poprzez oglądanie nawet najbardziej okrutnych i wyrafinowanych scen zadawania cierpienia jeden drugiemu. Są też tacy, którzy zaspakajają tę potrzebę na wszystkie wymienione sposoby. Skrajną patologią jest natomiast odczuwanie przyjemności na skutek bezpośrednio doznawanej przemocy i agresji. Treść drugiego akapitu jest bodaj najprostszym uzasadnieniem, dlaczego agresja od tysięcy lat jest tak atrakcyjnym towarem. Dlaczego media, zwłaszcza współczesne media elektroniczne, kupczą agresją na niespotykaną w dziejach ludzkości skalę. Czy dlatego, że masie potrzeba igrzysk (nie wyrażam się cynicznie o ludziach masa, to celowy zabieg redakcyjny, by uwydatnić sposób rozumowania tych, którzy agresją kupczą i tych, którzy na jej rozliczne odmiany przyzwalają). Większość z nas nie rodzi się istotami o zwiększonej agresywności. Prawda natomiast, że człowiek jest istotą agonistyczną. W człowieku jest potencjał do przetrwania, czyli zdolność do obrony. Rzecz w tym, jak ten potencjał zostanie ukierunkowany. Permanentna edukacja do agresji robi swoje. Są ludzie, którzy w wielu okolicznościach nie tylko na agresję innych odpowiadają zwielokrotnioną agresją. Niejeden przepłacił życiem tylko dlatego, że ośmielił się zwrócić uwagę wandalom.

13 12 Część I. Prosta metoda pomiaru agresywności: zabawowe formy walki Ten prosty sposób krytycznej narracji o agresji i agresywności jest niezgodny z medialną poprawnością. Przecież to takie nieatrakcyjne. Doktryna jest zgoła inna. Dlatego wątpię czy kiedykolwiek taki przekaz przebije się do mediów. Stanie się przedmiotem poważnej debaty publicznej. Mam uzasadnione podstawy by wątpić. Uzasadnienie pierwsze. Jego prawdziwość każdy może zweryfikować w sposób empiryczny. Wystarczy posłuchać w jaki sposób opisywane są widowiska sportowe, jak skrajnie emocjonalnie i jaki jest społeczny odzew. Nie są odosobnione stwierdzenia komentujących mecze: nie grają dość agresywnie, muszą zagrać bardziej agresywnie, muszą się bronić agresywnie, by wygrać itp.; i do tego są w dwójnasób nonsensowne. Termin agresja ma etymologicznie konotację negatywną, więc jeżeli odnosi się zwłaszcza do koszykówki (gdzie cielesność graczy chroniona jest szczególne rygorystycznie), to dowód skrajnej niekompetencji tego, kto tak mówi. Nawoływanie (podżeganie) natomiast do agresji jest czynem karalnym, więc kompromituje się nie tylko pracownik słowa, jakim jest sprawozdawca sportowy i każda czyniąca to publicznie osoba, ale kompromitują się włodarze telewizji i stróże prawa. Z drugiej strony mówiący: Tomba drugi slalom przejechał agresywnie, X oddał agresywny skok itp., kompromitują się wyłącznie na własny rachunek. Przechodzenie do porządku dziennego nad przypisywaniem w języku komentarza sportowego pozytywnego znaczenia pojęciom agresja i agresywność, a także wypowiedziom, których sens do tego się sprowadza jest już wysoce nieodpowiedzialne. Część trenerów sportowych, o wybitnych osiągnięciach, nie krępuje się publicznie pochwalać tzw. agresję instrumentalną w tym przypadku dla osiągnięcia oczekiwanego wyniku sportowego. Nie przeszkadza im przy tym rzeczywiste oddalanie się od ideałów olimpizmu, fair play, misji sportu itd. Na przykład, po jednym z meczów z udziałem piłkarskiej reprezentacji Polski miliony widzów, w tym zapewne sporo młodzieży szkolnej, usłyszało, że podczas meczu, wszystko, co dwadzieścia centymetrów nad trawą, trzeba kosić. Czy można więc zaprzeczyć tezie, że część młodzieży wzięła sobie do serca ten instruktaż trenera o wybitnych osiągnięciach? A czy można dowieść tezy, że wiele urazów, które później miały miejsce podczas meczów z udziałem tej młodzieży mają istotny związek z tym właśnie zasłyszanym instruktażem? Nie popełnimy błędu nie przecząc pierwszemu z pytań. Dowiedzenie prawdziwości drugiej tezy jest w zasadzie niewykonalne (szerzej w [Kalina 2007]). Trzeba zadać sobie uczciwie pytanie: czy rzeczywiście trudne jest ustalenie odpowiedzialnych za zjawisko kiboli? Niewątpliwie trudniejsza jest do zaakceptowania bezradność państwa wobec patologii przemocy i agresji oraz deklaracja jego wysokiego urzędnika, że monopol na przemoc ma państwo, nie bandyci.

14 Rozdział 1. Główne przesłanki i porządkowanie wiedzy o agresji i agresywności 13 Uzasadnienie drugie ma związek z moimi (RM Kaliny) bezpośrednimi doświadczeniami ze światem mediów elektronicznych. W roku 1997, jako jeden z trzech prelegentów, zostałem zaproszony do udziału w konferencji zorganizowanej w Senacie Rzeczypospolitej Polskiej przez Krajową Radę Radiofonii i Telewizji pt.: Przemoc w mediach audiowizualnych. Jednego z prominentnych dyrektorów programowych, jednej z trzech w tamtym czasie stacji telewizyjnych, najwyraźniej zirytowała moja argumentacja, kiedy wygłosiłem referat na temat: Od pogardy agresywności do pochwały waleczności w mediach audiowizualnych [Kalina 1997a]. Jednakże znany dziennikarz, kierujący wówczas ośrodkiem szkoleniowym TVP, poprosił mnie o wyrażenie zgody na przedruk mego referatu w Wizji Publicznej, fachowym biuletynie tej instytucji i tak się stało [Kalina 1997b]. Na doraźne efekty nie trzeba był długo czekać. Kilka dni później można było usłyszeć, że na ekrany wracają: waleczny Chuck Noris, dzielny Słoneczny Patrol Acapulco, zaś kilku telewizyjnych komentatorów widowisk sportowych coraz śmielej informowało o walecznych a nie, jak powszechnie mówiono, agresywnych (nadając temu słowu znaczenie pozytywne) poczynaniach sportowców. Czas jednak upływa i nadal pochwała agresji/agresywności sportowców jest na porządku dziennym. Uzasadnienie trzecie jest osadzone w moich (także RM Kaliny) doświadczeniach na styku z przedstawicielami władzy i mediów. W dniu 4 listopada 2008 roku zostałem zaproszony, by w Centralnym Ośrodku Sportu na Torwarze wygłosić ośmiominutowe wprowadzenie podczas inauguracji Programu przeciwdziałania poprzez sport agresji i patologii wśród dzieci i młodzieży [Klimczak, Bublewicz 2012] sponsorowanego przez kilka agend rządowych. Narrację utrzymałem w prezentowanym tu stylu i w obecności kamer trzech stacji telewizyjnych wręczyłem ówczesnemu wicepremierowi oraz ministrom edukacji, sportu i zdrowia elektroniczny, dwujęzyczny podręcznik Godziwa samoobrona teoretyczne i metodyczne podstawy treningu, wspomagany zbiorem krótkich filmów metodycznych [Harasymowicz, Kalina 2006]. Pechowa data. Był to dzień, w którym po raz pierwszy Barak Obama został wybrany na urząd prezydenta USA. Medialne przekazy zdominowały informacje z USA. Ale kiedy wracałem z Warszawy kilka godzin samochodem, co trzydzieści minut słyszałem jak nadawca radiowy (lider w branży) podawał konsekwentnie jedyną tylko informację z wydarzenia na Torwarze że niewiele miała do powiedzenia minister edukacji na temat masy szkolnego tornistra polskich uczniów. To chyba wyjaśnia wcześniejsze niepowodzenie próby zainteresowania władzy tym podręcznikiem (faktycznie jego treścią i możliwością wdrożenia skutecznego systemu przeciwdziałania agresji). Przesłaliśmy go do Ministerstwa Edukacji, które wraz z mediami prowadziło właśnie ofensywę (cudzysłów ma podkreślić, że

15 14 Część I. Prosta metoda pomiaru agresywności: zabawowe formy walki pozorną) radykalnego przeciwdziałania patologii przemocy w szkole. Podręcznik został nam zwrócony a ministerstwo nie ukrywało, że nie wie co z nim zrobić Pojęcie agresji i przemocy Agresja w rozumieniu psychologicznym jest definiowana bardzo podobnie nie tylko przez psychologów. Adam Frączek, psycholog, uwzględniając różnorodne podejścia stwierdza, że (...) agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi [Frączek 1979 s. 13]. Eliot Aronson, psycholog społeczny, agresją nazywa (...) zachowanie mające na celu wyrządzenie szkody lub przykrości [Aronson 1997 s. 303]. Aronson, podobnie do wielu innych psychologów, rozróżnia ponadto zamierzone szkodzenie bliźnim od niezamierzonego. W obrębie szkodzenia zamierzonego agresję która stanowi cel sam w sobie oraz agresję instrumentalną (dla osiągnięcia jakiegoś innego celu). Zatem nie każde szkodzenie drugiej osobie jest agresją, tym bardziej szkodzenie niezamierzone. Tadeusz Pszczołowski, prakseolog, agresję w sensie psychologicznym definiuje jako czynności skierowane przeciw komuś lub czemuś, mające na celu zadanie bólu, uszkodzenie, zniszczenie, Kiedy powołuje się na psychologów dodaje, że jest to «(...) gwałtowne, napastliwe, destrukcyjne zachowanie, które powoduje cierpienie ofiary» [Pszczołowski 1978 s. 12]. Ta druga definicja nie jest dostatecznie ostra nie informuje, czy chodzi wyłącznie o zachowanie celowe (świadome szkodzenie innym). Niejednokrotnie sprawca gwałtownego, napastliwego, destrukcyjnego zachowania (!) może nie być świadom wyrządzanych szkód, które są powodem cierpienia innych, czy nawet śmierci. Przecież u podstaw dramatu w afgańskiej wiosce Nangar Khel, który miał miejsce 16 sierpnia 2007 roku, nie był zamiar pozbawienia życia sześciu przygodnych osób a trzem zadania ciężkich ran wśród poszkodowanych znajdowali się mężczyźni, kobiety i dzieci. Takich zdarzeń jest wiele podczas interwencji militarnych, policyjnych, antyterrorystycznych itp. To podkreślenie jest o tyle ważne, albowiem psychologia zajmuje się świadomym i nieświadomym zachowaniem człowieka. W wielu okolicznościach ustalenie granicy między tym co świadome a nieświadome lub nie do końca uświadomione bywa trudne lub wręcz niemożliwe. Prakseologia natomiast zajmuje się sprawnością wszelkiego działania, czyli wyłącznie zachowaniami świadomymi. Agresja w rozumieniu prakseologicznym jest definiowana jako rozpoczęcie walki niszczycielskiej lub przejście w sporze

16 Rozdział 1. Główne przesłanki i porządkowanie wiedzy o agresji i agresywności 15 słownym od argumentów rzeczowych do sprawiających przeciwnikowi przykrość [Pszczołowski 1978 s. 12]. W terminologii prawa międzynarodowego agresja jest napaścią zbrojną jednego państwa na drugie. Przemoc jest pojęciem szerszym niż agresja interpersonalna. Zasadnie stwierdzimy, że każdy czyn agresywny skierowany przeciw jednostce lub zespołowi jest jakąś postacią przemocy, ale nie odwrotnie. Zdefiniowanie przemocy nie jest łatwe. Janusz Surzykiewicz w liczącym dwadzieścia stron rozdziale Problemy definicyjne agresji i przemocy w ważnej monografii dotyczącej tych zjawisk w szkole [Surzykiewicz 2000 s ] definicji przemocy poświęca więcej miejsca. Wyróżnia przemoc w znaczeniu wąskim i w znaczeniu szerokim. Co więcej. Odwołuje się ponadto do pojęć tyranizowanie (bullying) i osaczanie (mobbing) oraz podkreśla kwestię dyfuzji pojęciowej terminów agresja i przemoc. Nawet w literaturze specjalistycznej oba terminy są bowiem stosowane jako równoważne. W ostatnim dwudziestoleciu coraz częściej używa się pojęcia bullying, wtedy, gdy dotyczy to interpersonalnych form zachowań agresywnych (cielesnych i psychicznych) z wyraźnym wskazaniem jednostronności szkody strony słabszej. Kategorię bullying nie przypisuje się jednak interakcji sił względnie wyrównanych, jak to ma miejsce podczas kłótni i bójki. Przemoc w sensie prakseologicznym jest także rozumiana bądź w sensie szerokim, bądź w sensie wąskim. Do szerokiego rozumienia przemocy nawiązuje Jarosław Rudniański, kiedy wyjaśnia zarówno istotę eskalacji i kamuflażu przemocy oraz związek między kamuflażem przemocy i kamuflażem władzy, ale także, kiedy wyróżnia rożne odmiany przemocy: fizyczną i psychiczną w walce niezbrojnej; jawną, moralną, organizacyjną, strukturalną [Rudniański 1989]. Ze względu na cel tej pracy najbardziej interesuje nas wąskie rozumienie przemocy w sensie prakseologicznym: (...) nacisk fizyczny (siła fizyczna) albo zastosowanie bodźców chemicznych, elektrycznych itp., które sprawia, że podmiot działania jest wtrącony w sytuację przez niego niepożądaną i staje się przedmiotem czyjegoś działania [Pszczołowski 1978 s. 194]. Interesuje nas także kwestia dopuszczalnego poziomu przemocy w niektórych sportach oraz formach aktywności fizycznej stosowanych w wychowaniu fizycznym lub rekreacji ruchowej, które jednak nie kwalifikują się do sportu rozumianego wąsko (czyli dyscypliny lub konkurencji sportowej) Pojęcie agresywności Zygmunt Freud jest pierwszym uczonym, który wyodrębnił termin agresywność i nadał mu znaczenie negatywne, kojarząc z gwałtem, destrukcją

17 16 Część I. Prosta metoda pomiaru agresywności: zabawowe formy walki (...) skłonność do przejawiania postawy ofensywnej, do atakowania (z łac. aggredi, zbliżać się, przystępować: napadać) [Didier 1992 s. 14]. Elliot Aronson podkreśla natomiast, że od stuleci wśród psychologów, fizjologów, etologów i filozofów toczony jest spór, czy agresywność jest zjawiskiem wrodzonym, instynktownym, czy też zachowanie takie musi być wyuczone [Aronson 1997, s ]. Współczesna nauka zgromadziła wystarczającą liczbę danych eksperymentalnych, by jednoznacznie stwierdzić, że wpływ edukacji na kształtowanie agresywności człowieka jest przemożny. Dla wychowawcy zatroskanego rozwojem dzieci i młodzieży najważniejszymi są trzy kwestie związane z możliwością jak najwcześniejszego zdiagnozowania, czy podopieczny: ujawnia symptomy zwiększonej agresywności jest podatny na uczenie się zachowań agresywnych jest zdolny zredukować własną agresywność.

18 Rozdział 2 Przeciwieństwa agresji i agresywności Odniesienia do argumentacji empirycznej, by uwydatnić wagę stawianych zagadnień, poprzedza kwestia przeciwieństwa agresji i agresywności. Jednym z najważniejszych celów nowoczesnej edukacji jest bowiem uodpornienie dziecka na stres i przygotowanie go do udaremnienia agresji i przemocy w sposób godny człowieka. Skoro agresja jest rozpoczęciem walki niszczycielskiej lub przejściem w sporze słownym od argumentów rzeczowych do sprawiających przeciwnikowi przykrość, to jeżeli potrafimy jak najwcześniej nauczyć dziecko efektywnego przeciwstawiania się zarówno agresji (przemocy) psychicznej i/lub fizycznej, zatem jednocześnie zwiększymy jego zdolność uodpornienia na stres. Dbanie tylko o to, by człowiek wystrzegał się agresji i przemocy wobec innych jest w wielu indywidualnych przypadkach przeciwskuteczne. Doniesienia medialne upoważniają wniosek, że skala zjawiska jest znacząca. Wierny humanistycznym zasadom niekrzywdzenia, ale bezbronny człowiek ma niewiele szans w starciu z pozbawionym skrupułów agresorem. Prawo do obrony nie upoważnia jednak do odpowiadania na agresję agresją, zwłaszcza agresją zwielokrotnioną Walka obronna Walkę obronną, w przeciwieństwie do agresji (zwłaszcza walki niszczycielskiej), wyróżniają następujące kryteria: brak prowokacji ze strony podmiotu napadniętego, pierwszeństwo ataku (które jest domeną agresora), adekwatność środków przeciwdziałania (nie zawsze tożsama z wystarczalnością), co oznacza także powściąganie się od czynów przekraczających uzasadnioną obronę.

19 18 Część I. Prosta metoda pomiaru agresywności: zabawowe formy walki Wśród zachowań agonistycznych walkę obronną wyróżnia ponadto sposób użycia środków walki, który jest podporządkowany następującemu układowi działań: 1) krępowanie ruchów agresora bez niszczenia jego narzędzi walki, 2) krępowanie ruchów agresora przez niszczenie jego narzędzi walki, 3) okaleczanie agresora, 4) zadanie śmierci agresorowi. U podstaw walki obronnej są odmienne aniżeli w przypadku agresji motywy działania. Istnieje natomiast tożsamość sposobów działań agresywnych i obronnych, które jednak różnicuje cel. Jeżeli w agresji chodzi na przykład o podporządkowanie określonego podmiotu, wystarczające mogą okazać się charakterystyczne dla działań obronnych metody i środki krępowania ruchów (zastraszanie, niszczenie narzędzi walki itp.) [Kalina 1991 s Kalina 1997c s 28 29]. Jeżeli jedynym, możliwym sposobem obrony jest pozbawienie życia agresora, w walce obronnej niedopuszczalne jest zadawanie zbędnych cierpień Waleczność Walecznym jest człowiek, który w sytuacji przymusowej (napadnięty lub kiedy staje w bronie innych) realizuje walkę obronną. Taki człowiek jest osobą dzielną. Tadeusz Kotarbiński stwierdza, że: (...) dzielnym jest ten i tylko ten, kto działa sprawnie w sprawie godziwej [Kotarbiński 1986 s. 176]. Ta prosta definicja unaocznia dwie istotne kwestie: że godnym człowieka jest nieść pomoc ludziom zagrożonym żywiołami i w każdy inny sposób, w tym zwłaszcza przez złoczyńców; że pomoc powinna być skuteczna. Waleczność jest więc szczególną postacią dzielności. Osoba waleczna jest zarazem osobą dzielną, ale nie zawsze zachodzi relacja zwrotna nie każda osoba dzielna musi być waleczną. W praktyce jednak pojęcia dzielność, waleczność są niejednokrotnie używane zamiennie przykładem popularny program telewizji amerykańskiej Heart of courage, poświęcony osobom, które niosły pomoc innym ludziom w sytuacjach różnego rodzaju zagrożeń. Waleczność nie jest synonimem wąsko rozumianej umiejętności samoobrony. Umiejętność prowadzenia walki jest na ogół mocną stroną ludzi agresywnych, świadomie podejmujących walkę niszczycielską, ludzi bezwzględnych, silnych psychicznie i działających bardzo sprawnie kiedy atakują i udaremniają obronę. Waleczność jest cechą przeciwstawną agresywności. Obie cechy są stopniowalne.

20 Rozdział 2. Przeciwieństwa agresji i agresywności 19 Nierozłącznym atrybutem waleczności jest gotowość zarówno zadania śmierci ale tylko w ostateczności jak i poświęcenia życia. Waleczność bowiem wyrasta z wartości uniwersalnych, a więc także z głębokiego przekonania o potrzebie czynnego przeciwstawienia się złu oraz trudu uczenia się zachowań obronnych [Kalina 1991, 1997c] Dzielność jako ocena mieszana oraz kryterium dobrego wychowania i kształcenia Podejście psychologiczno-pedagogiczne ogranicza się albo do redukowania agresywności, albo redukowania agresywności i zarazem modyfikowania jakości i stylu życiu zgodnie z akceptowanymi wzorcami społecznymi. Celem podejścia interdyscyplinarnego (czyli poszerzonego o aspekty prakseologiczne, etyczne i ekologiczne) jest ukształtowanie człowieka dzielnego w takim stopniu, by był zdolny bez względu na okoliczności i własne zagrożenie nieść pomoc innym, zwłaszcza w sytuacjach agresji podmiotów bliższego lub dalszego otoczenia społecznego. Ideę takiego wychowania i kształcenia dobrze oddaje uniwersalne założenie praktyk obronnych: jeżeli nauczyłeś się działać sprawnie, rozważnie i szlachetnie w sytuacji, gdy celem cudzego działania jest okaleczenie lub pozbawienie cię życia, każda inna sytuacja będzie niewspółmiernie łatwiejsza i na pewno ją rozwiążesz (Kalina 1997c s. 43). Nauczyciel, który potrafi przetransponować to założenie na praktyczne działania edukacyjne z pewnością rozbudzi w wielu uczniach zdolność działania w każdej sytuacji w sposób sprawny i godny człowieka. W każdym razie zawsze godny, choć tylko prawie zawsze sprawny. Brutalizacja agresji interpersonalnej dostarcza dowodów, że skuteczność bywa domeną agresora (jednostki lub grupy). Uznanie działania człowieka w sytuacjach bezpośredniego zagrożenia za rzeczywiście obronne, jest bodaj najbardziej klasycznym przykładem konieczności stosowania ocen mieszanych prakseologicznych i emocjonalnych. Oceny prakseologiczne (sprawnościowe) należą do grupy ocen utylitarnych. Oceny emocjonalne (estetyczne, moralne) należą do ocen relatywnych [Pszczołowski 1978 s ]. Haniebnym jest ustępować złoczyńcom, chwalebnym przeciwdziałać godnie, to znaczy respektując kryteria obrony koniecznej. W takich przypadkach prakseologia do oceny sprawnościowej dołącza ocenę moralną. Właśnie dzielność w ujęciu Tadeusza Kotarbińskiego jest przykładem terminu oceniającego który obejmuje ocenę mieszaną prakseologiczną i emocjonalną (dokładniej:

21 20 Część I. Prosta metoda pomiaru agresywności: zabawowe formy walki sprawnościową i moralną). W bardziej syntetycznym ujęciu definiuje dzielność jako sprawność w sprawie godziwej [Kotarbiński 1961]. Czesław Znamierowski definiuje jednak dzielność abstrahując od wymagań moralnych dzielnie działa ten, kto w trudnej sytuacji potrafi znaleźć wyjście i wysiłkiem swym plan zamierzony zrealizować [za Pszczołowskim 1978 s. 59]. Nas interesuje definicja dzielności w ujęciu Kotarbińskiego, bowiem ludzie o zwiększonej agresywności na ogół sami prowokują innych zachowaniami agresywnymi. Zatem atrybutem dobrego wychowania i kształcenia powinno być nie tylko redukowanie agresywności ludzi, ale nadto uczynienie z nich osób dzielnych. My Polacy w naszej wieloletniej historii daliśmy rozliczne dowody skrajnej dzielności (czyli waleczności) skutecznie broniąc najbliższych i skutecznie stając w obronie innych narodów. Polska bowiem prawie nigdy nie występowała w charakterze agresora, w odróżnieniu od wielu krajów europejskich. Zawsze natomiast broniła się przeciwko agresji, zbrojnie lub niezbrojne, lecz zawsze czynnie. Jako naród en bloc nigdy nie przyjmowała biernie narzuconej przemocy, ale broniła się za pomocą środków, które w skali całości trudno uznać za niegodne [Kalina 1991].

22 Rozdział 3 Argumentacja empiryczna 3.1. Permanentne edukowanie do agresji W długiej historii ludzkości jedni dbali o dogodne warunki do społecznego uczenia się i wzmacniania zachowań agresywnych, inni z różnym skutkiem podejmowali wysiłek przeciwdziałania takiej praktyce. Znamienną datą jest wydanie przez Konstantyna Wielkiego edyktu znoszącego igrzyska gladiatorskie (326 r.n.e.). Proces trwał bardzo długo. Konstancjusza (357 r.n.e.) wydaje edykt zabraniający, pod groźbą kary, żołnierzom i urzędnikom w Rzymie uczestniczenia w widowiskach gladiatorskich. Cesarz Honoriusza likwiduje (399 r.n.e.) istniejące jeszcze w Rzymie szkoły gladiatorów. Ostateczne zniesiono igrzyska gladiatorów w 681 roku. Trwający blisko 350 lat ten proces można uznać za jeden z najbardziej przekonujących dowodów, że oglądanie scen skrajnej przemocy i agresji jest dla człowieka szczególnie atrakcyjne. Przełomem w tym procesie miał być czyn Telemachusa (św. Almachiusa), mnicha z Azji Mniejszej, (...) który rzucił się na arenę, by rozdzielić walczących gladiatorów, i został rozdarty na strzępy przez rozwścieczony tłum [Grant 1979 s ]. Ludzie czasów igrzysk gladiatorskich nie byli jednak edukowani do zachowań agresywnych tak intensywnie, jak współcześni mieszkańcy państw, w których powszechnie dostępne są media elektroniczne. Wyniki licznych badań dowodzą, że w Ameryce i krajach europejskich już od ponad ćwierć wieku przemoc dominuje w ośmiu widowiskach na dziesięć wyemitowanych w okresach największej oglądalności, a na godzinę przypada przeciętnie pięć do sześciu brutalnych scen [Aronson 1997 s ]. Przeciętna osoba zanim osiągnie 18 rok życia obejrzy około 26 tysięcy morderstw [Benson, Roehlkepartain 1994]. W Polsce nasycenie scenami przemocy w telewizji publicznej wynosi od blisko 9 do 14 na godzinę emisji programu, a w telewizji komercyjnej blisko 21 [Kirwil 1998]. Wiele danych empirycznych dowodzi, że częste oglądanie na

23 22 Część I. Prosta metoda pomiaru agresywności: zabawowe formy walki ekranie komputera lub telewizora scen przemocy i agresji (także agresywnych zachowań sportowców) powoduje zwiększenie u widzów agresywności i staje się w przyszłości powodem dokonywania czynów agresywnych [Frączek 1979, Benson, Roehlkepartain 1994, Aronson 1997, Braun-Gałkowska 1997, Karolczak- Biernacka 2000, Surzykiewicz 2000] Niska skuteczność redukowania agresywności metodami farmakologicznymi i elektrowstrząsami Problematyką redukowania agresji środkami farmakologicznymi zajmowali się w swoich pracach badawczych Pine and Cohen [1999], którzy dostarczają rzetelnego przeglądu skutków farmakoterapii u dzieci (ludzi poniżej 18 roku życia) cierpiących na choroby umysłowe. Dyskusja wyników 25 naukowych obserwacji i eksperymentów została przeprowadzona w szerszym kontekście według ówczesnej wiedzy (przed 1999 r.) na podstawie klinicznych cech i multimodalnego leczenia agresywności u dzieci. W konkluzji tego przeglądu autorzy podkreślają, że różne metody leczenia farmakologicznego mogą zmniejszyć agresję u dzieci. Biorąc jednak pod uwagę rolę, jaką w zwiększaniu agresji odgrywają czynniki biologiczne i społeczne, leczenie multimodalne może w końcowym rozrachunku przynieść największe korzyści. Buitelaar i wsp. [2001] sugerują, że skutecznym środkiem na ostrą agresję u dzieci w wieku dojrzewania z destrukcyjnymi zaburzeniami zachowania i ponadprzeciętną inteligencją może być risperidon (nietypowy lek farmakologiczny, który blokuje układ receptorów dopaminowych i serotoninowych). Wyniki ich badań są zgodne z raportami wskazującymi na skuteczność tego środka w leczeniu ostrej agresji u dzieci w wieku dojrzewania w ujęciu ogólnym. Tyrer i wsp. [2009] ocenili efekty i opłacalność stosowania haloperidolu, risperidonu i placebo w odniesieniu do trudnego i agresywnego zachowania dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną. Leczenie z użyciem risperidonu i haloperidolu nie przyniosło większych korzyści ani nie było opłacalne. Dobrym dopełnieniem konkluzji z tych badań są wątpliwości wyrażone przez Tsiourisa [2010] dotyczące nadużywania leków przeciwpsychotycznych przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Tsiouris konkluduje: u większości osób wykazujących zaburzenia tożsamości i agresywne zachowania nie zdiagnozowano zaburzeń psychotycznych i brak jest silnych dowodów potwierdzających antyagresywne właściwości leków przeciwpsychotycznych. Nadużywanie leków przeciwpsychotycznych w tej grupie osób można wyjaśnić dawnym, błędnym przekonaniem, że agresywne zachowania u osób z tym rodzajem niepełnosprawności są powiązane

24 Rozdział 3. Argumentacja empiryczna 23 przede wszystkim z zaburzeniami psychotycznymi. Jednakże najciekawsza jest konkluzja końcowa: łączenie metody leczenia ze zmiennymi mającymi wpływ na agresywne zachowania, szukanie rozwiązań długo- zamiast krótkofalowych oraz unikanie promowania tylko jednej metody leczenia dla wszystkich typów agresji może zmienić obowiązujące praktyki i podnieść jakość życia wielu osób cierpiących z powodu niepełnosprawności umysłowej. Willner [2014] podsumowując obecne zrozumienie neurobiologii agresji oraz, w jej kontekście, opartą na badaniach naukowych farmakoterapię trudnych i agresywnych zachowań osób z niepełnosprawnością intelektualną (ID, ang. Intellectual Disability), podkreśla trzy kwestie: przeprowadzono stosunkowo niewiele kontrolowanych doświadczeń dotyczących farmakoterapii agresji u osób z niepełnosprawnością intelektualną, ich wyniki były w dużej mierze negatywne (z wyjątkiem niektórych przypadków dot. risperidonu) oraz nie ma żadnych wiarygodnych dowodów na to, że środki antydepresyjne, neuroleptyczne czy przeciwpadaczkowe skutecznie leczą agresywność u osób z ID. Stosowanie farmakoterapii w przypadków osób o zwiększonej agresywności prawie zawsze zwiększa prawdopodobieństwo uzależnienia pacjenta. Dlatego końcową konkluzję pracy przeglądowej Tsiouris [2010] zasadnie uzupełniamy stwierdzeniem, że farmakoterapia może okazać się w poszczególnych indywidualnych przypadkach skutecznym uzupełnieniem terapii kompleksowej ale nie jedyną metodą. Empirycznym uzasadnieniem tej konkluzji są między innymi cytowane wyżej wyniki badań Buitelaara i wsp. [2001], a także dotyczące zastosowania litu [Sheard 1976] w redukowaniu zachowań agresywnych więźniów (autorzy sugerują, że lit może z klinicznego punktu widzenia skutecznie wpływać na impulsywne, agresywne zachowania, pod warunkiem, że nie są one związane z psychozą). Terapia elektrowstrząsami EW Agresja i zachowania samodestrukcyjne (SIB, ang. Self-Injurious Behaviors) u niektórych pacjentów z autyzmem lub innymi formami całościowych zaburzeń rozwoju nie są do końca zrozumiałe, a próby ich leczenia są często nieskuteczne [Repp 1990, Cox 1993]. Zachowania samodestrukcyjne są dość powszechnym zjawiskiem wśród osób upośledzonych, polegającym na powtarzaniu rozmaitych zachowań, które prowadzą do uszkodzenia tkanek. W ostatnich latach rekomendowaną metodą jest terapia zabiegami EW. Wachtel i wsp. [2009] konkludują, że samookaleczanie jako powtarzalna i bezcelowa czynność motoryczna może być przejawem katatonii lub innych pokrewnych objawów katatonicznych, afektywnych lub psychotycznych. Po ich rozpoznaniu należy

25 24 Część I. Prosta metoda pomiaru agresywności: zabawowe formy walki przeprowadzić próbę z podawaniem odpowiednich dawek lorazepamu, a w razie nieskuteczności tego środka wykonać zabiegi EW. Rozsądne zastosowanie terapii zabiegami EW wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną i dużą skłonnością do samookaleczania może z dużą dozą prawdopodobieństwa poprawić ich stan. Są ponadto dowody, że w konkretnym przypadku skuteczna może się okazać nawet ostra terapia EW. Kuracje lekami i terapie behawioralne w warunkach szpitalnych i ambulatoryjnych okazały się nieskuteczne, a w przypadku pewnego chłopca (11-latka z autyzmem) istniało ryzyko poważnego urazu fizycznego, zaś on sam został objęty ścisłą opieką poza miejscem zamieszkania [Wachtel i in. 2011]. Natomiast obserwacje wszystkich pacjentów, którzy zostali poddani terapii zabiegami EW w zakresie zachowania samodestrukcyjnego i agresji (SIB/AGG) odpornych na działanie terapii behawioralnej, środowiskowej i farmakoterapii w latach dostarczają empirycznych dowodów i oczekiwanych korzyści [Consoli 2013]. Haq i Ghaziuddin [2014] donoszą w tym miejscu o dwóch dorastających pacjentach z autyzmem, którzy charakteryzowali się silną agresją, a jeden z nich nawet powtarzalnymi zachowaniami samodestrukcyjnymi. Wraz z postępem leczenia z wykorzystaniem terapii zabiegami EW zauważono radykalny spadek agresji i ograniczenie zachowań samodestrukcyjnych, co pozwoliło obu na poprawę jakości życia w ich domach. Próby stopniowego zmniejszania częstotliwości terapii zabiegami EW szły w parze z powrotem objawów agresji, nie były natomiast związane z zachowaniami samodestrukcyjnymi. Opisane powyżej badania wskazują, że leczenie agresywności środkami farmakologicznymi lub elektrowstrząsami, mają graniczoną skuteczność i nie można ich stosować ze zrozumiałych przyczyn na szeroką skale w środowisku szkolnym z młodzieżą, którą cechuje podwyższony poziom agresji interpersonalnej 3.3. Ograniczone możliwości sportu w redukowaniu agresywności Rozpowszechniony w pewnych kręgach pogląd, że systematyczna aktywność fizyczna powoduje redukowanie agresywność jest tylko częściowo prawdziwy. Pod koniec rocznego programu przeciwdziałania poprzez sport agresji i patologii wśród dzieci i młodzieży z dziewięciu polskich województw tylko o 6% zwiększyła się liczba respondentów deklarujących, że rzadko lub w ogóle nie byli świadkami zachowań agresywnych w swoim otoczeniu. O 5% (z 7% do 11%) zwiększyła się natomiast liczba uczniów twierdzących, że od czasu, gdy powstało u nich boisko nastąpiło zmniejszenie czynów agresywnych. Z 37% do

26 Rozdział 3. Argumentacja empiryczna 25 46% zwiększyła się liczba uczniów przekonanych, że sport obniża agresję (to tylko przekonanie, a nie wynik badań klinicznych) a z 21% do 31%, że sport sprzyja dobremu zachowaniu [Klimczak, Bublewicz 2012]. Rok oddziaływań edukacyjnych jest długim okresem, więc gdyby immanentną własnością sportu niezależnie od specyfiki aktywności ruchowej było redukowanie agresywności, to efekt mierzony nawet tymi prostymi wskaźnikami powinien charakteryzować się wysoką i statystycznie istotną różnicą proporcji. Wynik licznych badań dowodzą, że poziom agresywności poszczególnych grup sportowców jest podobny do rówieśników nie trenujących. Są też rzetelne dowody empiryczne, że część sportowców przewyższa agresywnością osoby nie uprawiające sportu Optymalna skuteczność terapii poznawczo behawioralnej Niewiele jest eksperymentów, które zaświadczają, że tylko pewne formy aktywności ruchowej (w tym wyodrębnione jako dyscypliny sportu) i do tego użyte w odpowiedni sposób mogą wydatnie redukować agresywność młodzieży wkraczającej w dorosłość. Co więcej. Odpowiednio zastosowane przynoszą efekt już po kilku miesiącach kształcenia. Najbardziej odpowiednimi jest część sportów (sztuk) walki oraz większość zespołowych gier sportowych. W tych bowiem sportach dopuszczalny jest nacisk fizyczny bezpośrednio na ciało konkurenta, lub jak w przypadku koszykówki niemal kategoryczny zakaz. Zatem abstrahując od koszykówki dopuszczalny jest pewien poziom przemocy, którego przekroczenie rodzi określone sankcje, z dożywotnią dyskwalifikacją włącznie. To bardzo ważny czynnik dyscyplinujący ale zarazem bieżący probierz respektowania fair play. Częstość świadomego (niejednokrotnie zakamuflowanego) łamania tej elementarnej zasady sportu podczas walk (meczy) treningowych i turniejowych może stanowić najprostszy wskaźnik agresywności. Metody redukowania agresywności poprzez wykorzystanie tych form aktywności ruchowej kwalifikowane są do terapii poznawczo-behawioralnej (ang. cognitive behavioral therapy; skrót: CBT). Nic zatem dziwnego, że wyniki większości eksperymentów dotyczą młodzieży akademickiej, albowiem warunkiem jest odpowiedni poziom intelektualny uczniów. Podstawowym założeniem skuteczności stosowania CBT wobec osób o zwiększonej agresywności jest norma intelektualna. Metoda jako element profilaktyki może mieć zastosowanie w edukacji dzieci i młodzieży pod warunkiem, że nauczyciel będzie odpowiednio wykwalifikowany.

27 26 Część I. Prosta metoda pomiaru agresywności: zabawowe formy walki Eksperyment Trulsona W eksperymencie uczestniczyło 34 studentów, u których zdiagnozowano syndrom młodzieńczego niedostosowania (juvenile delinquents). Studenci realizowali trzy różne programy treningowe (godzinne sesje, trzy razy w tygodniu przez 6 miesięcy): grupa I (n = 14) tradycyjny trening taekwondo; gruap II (n = 11) zmodyfikowany trening taekwondo pozbawiony aspektów psychologicznych i filozoficznych (akcentowanie intensyfikacji ćwiczeń ataku i obrony); grupa III (n = 11) jako referencyjna tradycyjny model amerykańskiego wychowania fizycznego (koszykówka, futbol, jogging) motywowanego przez profesjonalnego instruktora. Studenci z grupy I obniżyli w sposób statystycznie istotny swoją agresywność i natężenie lęku, a zwiększyli pewność siebie, odpowiedzialność, jakość społecznego funkcjonowania oraz tolerancję i stopień respektowania tradycyjnych wartości. U studentów grupy II wynik był odwrotny: nastąpiło zwiększenie agresywności i natężenie lęku oraz obniżenie pewności siebie, odpowiedzialność, jakość społecznego funkcjonowania oraz tolerancję i stopień respektowania tradycyjnych wartości. Studenci grupy III istotnie statystycznie obniżyli poziom odpowiedzialność, jakość społecznego funkcjonowania oraz tolerancję i stopień respektowania tradycyjnych wartości, natomiast nie nastąpiły zmiany poziomu agresywności [Trulson 1986]. Eksperyment Kaliny Celem ośmiomiesięcznego eksperymentu była weryfikacja hipotezy: że komplementarne użycie ćwiczeń samoobrony, elementów judo, ćwiczeń relaksowo- -koncentrujących oraz ukierunkowanych oddziaływań werbalnych (rozmów o etyce, aspektach sprawności działania w sytuacji agresji innych) zapewnia rozwój dzielności (waleczności) nawet wśród młodych ludzie o zwiększonej agresywności. Spośród 58 podchorążych, którzy deklarowali chęć treningu judo i/lub samoobrony wyselekcjonowano 23 (grupa eksperymentalna) o najwyższym poziomie agresywności (na podstawie kwestionariusza Bussa-Durkee). Eksperyment ukończyło 19 (średni wiek 19,68 lat). Treningi odbywały się przez 5 dni w tygodniu (od poniedziałku do piątku) przez minut (średnio frekwencja wynosiła 67%). Grupę porównawczą stanowiło 57 podchorążych tej samej uczelni wojskowej. Hipoteza okazała się prawdziwa. Trening eksperymentalny spowodował zredukowanie agresywności podchorążych (przed eksperymentem 53% ujawniało bardzo wysoką i wysoką agresywność a 10% skłonność do przemocy, natomiast po zakończeniu programu nastąpiło odwrócenie tych proporcji: 53% ujawniło bardzo

28 Rozdział 3. Argumentacja empiryczna 27 wysoką i wysoką waleczność i żaden bardzo wysokiej agresywności). Tradycyjny trening militarny spowodował, że przed szkoleniem było 7% bardzo agresywnych i 23% wysoce agresywnych oraz 12% skłonnych do przemocy młodych mężczyzn, ale po ośmiu miesiącach te proporce powiększyły się (odpowiednio: 12%, 31%, 15%). Co więcej, powtórzone po ośmiu semestrach (trzy lata po zakończeniu eksperymentu) badania dostarczyły empirycznych dowodów, że ta odmiana CBT jest skuteczną metodą zredukowania agresywności mężczyzn z grupy eksperymentalnej w długim okresie. Wprawdzie zaprzestanie po dwóch semestrach studiów eksperymentalnych treningów spowodowało osłabienie efektów terapeutycznych (pod koniec studiów 50% mężczyzn ujawniło bardzo wysoki i wysoki poziom waleczności a 50% skłonność do przemocy i wysoką agresywność), jednakże żaden z podchorążych nie przejawiał już bardzo wysokiej agresywności [Kalna 1997c]. Eksperyment Syski Obserwacja dotyczyła efektów 66 treningów nowoczesnych form gimnastyczno-tanecznych z elementami samoobrony (dwa razy w tygodniu po 60 minut przez 33 tygodnie) uprawianych przez młode kobiety. Eksperyment trwał, podobnie jak podchorążych, przez dwa semestry. Frekwencja 23 studentek (z różnych fakultetów) z grupy eksperymentalnej wynosiła 92%. Studentki uczestniczyły dodatkowa raz w tygodniu w 90 minutowej lekcji wychowania fizycznego (aerobic, gry, gimnastyka, kulturystyka). Studentki grupy referencyjnej (n = 97) nie podejmowały dodatkowej aktywności fizycznej poza lekcjami wychowania fizycznego. Studentki uczestniczące w eksperymencie istotnie obniży swoją agresywność (p<0,05) oraz istotnie zwiększyły swoją waleczność (p<0,05). Nie obniżyły natomiast istotnie poziomu lęku, ale po eksperymencie były statystycznie istotnie (p<0,01) mniej bojaźliwe od rówieśniczek z grupy kontrolnej [Syska 2005]. Inne ważne obserwacje Empirycznym potwierdzeniem prawdziwości twierdzeń sformułowanych na początku tego podrozdziału (że najbardziej odpowiednimi formami aktywności ruchowej, które mogą redukować agresywność jest część sportów i sztuk walki oraz większość zespołowych gier sportowych) są wyniki badań własnych [Kalina i wsp. 1999] przeprowadzonych na dużej próbce z populacji (n = 1281). Spośród różnych grup społecznych właśnie osoby trenujące sporty walki na najwyższym poziomie respektują w walce sportowej zasady fair play (3,1 umownych punktów w skali od 0 do 4). W tym rankingu na trzeciej pozycji są trenujący gry zespołowe (wynik 2,85 umownych punktów).

29 Rozdział 4 Zabawowe formy walki jako możliwość mierzenia agresywności człowieka Każdy czyn agresywny skierowany przeciw człowiekowi jest jakąś postacią walki. Tadeusz Kotarbiński w roku 1938 dał początek ogólnej teorii walki z perspektywy prakseologicznej (na zamówienie Sztabu Generalnego Wojska Polskiego opublikował broszurę Z zagadnień ogólnej teorii walki wydaną przez Sekcję Psychologiczną Towarzystwa Wiedzy Wojskowej). Do tej problematyki wraca po dwudziestu latach [Kotarbiński 1957] i później [Kotarbiński 1963]. Właśnie w najszerszym rozumieniu walkę definiuje jako wszelkie działanie przynajmniej dwupodmiotowe (przy założeniu, że i zespół może być podmiotem), gdzie jeden przynajmniej z podmiotów przeszkadza drugiemu. Wskazuje więc skrajną relację łączącą strony walki. Uprawnione jest bowiem stwierdzenie, że podmiot może osiągnąć świadomość, że jest przedmiotem czyjegoś natarcia (agresji) dopiero w chwili, kiedy zostanie zaatakowany. Może, albowiem nie sposób wykluczyć sytuacji, której celem jest wprawdzie zniszczenie przeciwnika, ale atak będzie na tyle powolny i rozłożony w czasie, że wnioskowanie o takiej świadomości jest uprawnione. Równie dobrze atak może być na tyle gwałtowny i skuteczny, że takie wnioskowanie jest już wątpliwe. Wtedy mamy do czynienia ze skrajnym przypadkiem walki niszczycielskiej. Świadomość sytuacji jest po stronie agresora abstrahując od zdarzeń, kiedy eksperci uznają post factum, że sprawca był w stanie braku lub niepełnej świadomości. Analiza rozlicznych relacji łączących walczące strony jest natomiast zasadna zwłaszcza podczas różnego typu walk sportowych. Każdorazowo natarciem rozpoczyna grę podmiot wykonujący tzw. serwis np. w siatkówce, w sportach rakietowych. W innych typach gier sportowych, kiedy walka się już toczy, o momencie natarcia decyduje podmiot będący w posiadaniu piłki, krążka itp. (nie kwapi się do natarcia zespół gra na czas który osiągnął w danym momencie satysfakcjonujący wynik). W sportach walki niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, że po komendzie do rozpoczęcia walki żadna ze stron nie podejmuje ataku.

30 Rozdział 4. Zabawowe formy walki jako możliwość mierzenia agresywności człowieka 29 Wówczas sędzia sięga po regulaminowe środki przymusu (ponaglanie, nagana itd.). Przeciwdziałanie natarciu, czyli obrona (zarówno w grach zespołowych, jak i w sportach walki) jest już sytuacją przymusową, albowiem zaniechanie takich działań ułatwia stronie przeciwnej uzyskanie przewagi lub odniesienie zwycięstwa. W wielu sporach walki dochodzi do starcia, czyli sytuacji jednoczesnego natarcia obu stron, co uniemożliwia wskazanie strony atakującej jako pierwszej. U podstaw zainteresowań Kotarbińskiego walką była świadomość, że człowiek rozwija najwięcej energii i pomysłowości, gdy znajduje się w sytuacjach przymusowych. Właśnie w toku walki przeciwnik dokłada wszelkich starań, by utrudnić działanie drugiej stronie. W rozlicznych rodzajach walk takich sytuacji jest wiele. Jako najciekawszy przypadek walki ukazuje jednak sytuację, kiedy oba podmioty nie tylko dążą obiektywnie do celów niezgodnych, lecz nadto wiedzą o tym i liczą się w budowaniu swoich planów działania też z działaniami strony przeciwnej. Tego rodzaju walka ma miejsce w sporcie, w sporach politycznych i prawniczych, w konkurencji handlowej, częściowo w wychowaniu itd. Jan Harasymowicz [1978] trafnie zauważył, że podczas walki człowiek ujawnia różne strony swojej natury. Uczenie się walki polegającej na bezpośrednim starciu stron unaocznia, że lęk przed porażką paraliżuje zdolność do prawidłowego, inteligentnego działania, że próżność, brak dyspozycji fizycznych, wiedzy, wytrwałości i umiejętności są mówiąc w przenośni samobójcze, że agresja w dłuższej perspektywie bywa przeciwskuteczna. W każdym sporcie walki i podczas ćwiczeń samoobrony działania kierowane są na ciało konkurenta (partnera powiemy w przypadku ćwiczeń formalnych). Jeżeli ciało nie jest chronione protektorami i do tego brak odpowiedniego wytrenowania odczuwane skutki nie muszą należeć do przyjemnych. W Japonii od 1989 roku w ramach programu wychowania fizycznego został wdrożony moduł budo, który obejmuje kursy trzech tradycyjnych japońskich sztuk (sportów) walki: judo, kendo i sumo [Budō 2009]. Jedną z największych korzyści wychowawczych jest poddawanie młodzieży permanentnym ocenom mieszanym sprawnościowym i moralnym. Rozbudowany system sankcji za łamanie reguł walki jest bodaj najbardziej wyrazistym i efektywnym elementem edukacji moralnej, trudnym do zastąpienia nawet przez częste, werbalne nakazy i zakazy. Mądrość nauczyciela polega na tym, że w poszczególnych cyklach edukacyjnych potrafi każdemu uczniowi z osobna dobrać 50% konkurentów o podobnych predyspozycjach, 25% przewyższających go potencjałem motorycznym, umiejętnościami i walorami mentalnymi oraz 25%, którzy mu pod tymi względami ustępują. Te proporcje rodzą wysokie prawdopodobieństwo, że zwycięstwa, porażki i brak rozstrzygnięcia walk treningowych i turniejowych rozłożą się u wszystkich