Recenzja dorobku naukowego dr Marzeny Żygis w związku z postępowaniem w sprawie nadania jej stopnia doktora habilitowanego

Transkrypt

1 UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE Wydział Humanistyczny Prof. dr hab. Jolanta Szpyra-Kozłowska, Kierownik Zakładu Fonetyki i Fonologii, Instytut Anglistyki Recenzja dorobku naukowego dr Marzeny Żygis w związku z postępowaniem w sprawie nadania jej stopnia doktora habilitowanego Dr Marzena Żygis od wielu lat jest znaną i cenioną uczestniczką międzynarodowego życia naukowego, bardzo aktywną zarówno na płaszczyźnie publikacyjnej, konferencyjnej, jak i organizacyjnej. Jej działalność naukowa, instytucjonalnie związana z renomowanym ośrodkiem badawczym Zentrum fur Allgemeine Sprachwissenschaft w Berlinie, dotyczy fonetyki, fonologii oraz pogranicza obu dziedzin. Prace Kandydatki oparte są na materiale wielu języków, zwłaszcza słowiańskich (j. polski, czeski, słowacki, rosyjski, bułgarski, dolnołużycki i górnołużycki) oraz germańskich (j. niemiecki), który analizuje w sposób eksperymentalny za pomocą nowoczesnych metod oraz aparatury do badania właściwości artykulacyjnych, akustycznych i percepcyjnych głosek, jak również w oparciu o współczesne koncepcje fonologiczne i fonetyczne (np. teoria optymalności, teoria dyspersji, etc.). To właśnie połączenie wnikliwych i drobiazgowych studiów empirycznych z rozważaniami bardzo istotnych kwestii teoretyczno-modelowych i typologicznych czyni z Kandydatki prawdziwie nowoczesną i kompetentną badaczkę struktury dźwiękowej języków, zgodnie ze światowymi standardami w tej dziedzinie. Nie ulega dla mnie wątpliwości, że dr Marzena Żygis należy do grona wąskiego grona liczących się w świecie współczesnych językoznawców, a jej prace, z których często sama korzystam i na które się powołuję, stanowią bardzo cenny wkład do fonetyki i fonologii. pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4A, Lublin, tel: , fax: anglistyka.umcs@gmail.com NIP: REGON:

2 Na dorobek publikacyjny Kandydatki 1 (według załączonej przez nią listy) składa się jedna monografia (druga znajduje się w fazie recenzyjnej), współredakcja 6 tomów zbiorowych z tekstami autorstwa wielu wybitnych językoznawców oraz 45 artykułów, które ukazały się w wielu krajach (w Polsce, Niemczech, USA, Hiszpanii, Francji i Hong Kongu). Na szczególne podkreślenie zasługuje jej współpraca i wspólne publikacje z bardzo znanymi językoznawcami takimi, jak Jay Padgett, Silke Hamann, Susanne Fuchs czy Tracy Hall, jak również druk artykułów w bardzo wysoko punktowanych czołowych czasopismach językoznawczych, np. Journal of Phonetics, Journal of the International Phonetic Association, Cognitive Linguistics, Journal of Slavic Linguistics, Laboratory Phonology. Dr Żygis wielokrotnie pełniła funkcję recenzentki wydawniczej (dla prestiżowych czasopism językoznawczych, takich jak Language, Phonology, Journal of Phonetics, Journal of the International Phonetic Association), jak i konferencyjnej (np. dla sympozjów takich, jak Laboratory Phonology, International Congress of Phonetic Sciences, Poznań Linguistic Meeting). Wygłosiła referaty na ponad 80 międzynarodowych konferencjach językoznawczych w Polsce, Niemczech, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Francji, Czechach, Holandii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Japonii i Hong Kongu, jak również prezentowała wykłady w wielu ośrodkach uniwersyteckich. Do tego należy dodać (współ)organizację aż 19 międzynarodowych konferencji oraz sesji tematycznych i warsztatów, np. sesja Expanding phonological horizons: On the role of aerodynamics in phonology (Hong Kong 2011), Old World Conference in Phonology 9 (Berlin 2012), warsztaty Segment and prosody interaction (Ann Arbor 2013). Fakty te niezbicie świadczą nie tylko o dużej aktywności Kandydatki 1 Należy dodać, iż zachodzi pewna sprzeczność dotycząca liczby publikacji Kandydatki. W autoreferacie wspomina o ok. 60 pracach podczas gdy na załączonej liście jest ich znacznie mniej. 2

3 na polu naukowym, ale również o wysokiej jakości jaj prac oraz renomie, jaką cieszy się w świecie językoznawczym. Ocena dorobku naukowego dr Marzeny Żygis (bez cyklu artykułów habilitacyjnych) Wcześniejszy dorobek Kandydatki jest bardzo bogaty pod względem tematycznym i dotyczy wielu różnych, często kontrowersyjnych i teoretycznie ważkich zagadnień fonetycznych i fonologicznych, między innymi takich, jak, na przykład, interpretacja palatalizacji spółgłosek w języku polskim, niemieckim i katalońskim, typologia procesów epentezy konsonantycznej w językach świata, rola jednostek prozodycznych (stopa i wyraz fonologiczny) w językach słowiańskich, właściwości fonetyczne i fonologiczne wibrantów, cechy spalatalizowanych spółgłosek wargowych i koronalnych, zmiękczenie welarne, użycie zwarcia krtaniowego w języku polskim i niemieckim czy fonetyczne, fonologiczne i semantyczne aspekty polskich form przedrostkowych. Wszystkie prace dr Żygis cechuje wysoki poziom merytoryczny, jasna, logiczna i przejrzysta struktura, klarowny wywód i argumentacja, oparcie wysuwanych tez na wzorcowo przeprowadzonych badaniach eksperymentalnych. Ponadto ich autorka wykazuje się znakomitą znajomością zarówno starszej, jak i najnowszej literatury przedmiotu, a proponowane przez nią rozwiązania wielu problemów mają charakter twórczy i nowatorski. Należy podkreślić, iż po wielu latach dominacji modeli fonologii o znacznym stopniu abstrakcji i oderwanych od realiów fonetycznych, prace Kandydatki wypełniają dotkliwą lukę umocowując koncepcje fonologiczne w rzetelnie badanych faktach artykulacyjnych, akustycznych oraz percepcyjnych. Niewątpliwie w sposób 3

4 istotny wzbogacają nasze rozumienie zwłaszcza fonologii polskiej, gdyż wcześniejsze publikacje w tej dziedzinie, szczególnie powstałe w ramach tradycji generatywnej, miały niewielkie podłoże fonetyczne i bazowały wyłącznie na intuicji ich autorów. Za szczególnie cenne uważam nowatorskie badania akustyczne oraz percepcyjne Kandydatki, rzucające nowe światło na wiele zagadnień fonetycznych i fonologicznych. By lepiej przybliżyć walory naukowe prac dr Żygis, poniżej omówię skrótowo i skomentuję kilka z nich. Ważnym tematycznie nurtem dociekań Kandydatki są kwestie palatalizacji i właściwości fonetycznych zmiękczonych spółgłosek, którym poświęcone są między innymi następujące artykuły: (Un)markedness of trills: The case of Slavic r- palatalization, The role of position in testing the acoustic equivalence hypothesis of vela softening for aspirated stops (współautorzy: Recasens i Espinosa) oraz The articulation of secondarily palatalized coronals in Polish (współautor: Pompino- Marschall). W pierwszym a nich autorka zajmuje się nacechowaniem spółgłoski drżącej /r/ oraz jej spalalatalizowanego wariantu, porównując częstotliwość ich występowania w językach świata, stabilność diachroniczną, cechy artykulacyjne, aerodynamiczne, percepcyjne oraz fonotaktyczne. Następnie przeprowadza nową analizę palatalizacji /r/ w języku polskim i czeskim w ramach modelu teorii optymalności, dzięki której nie jest konieczne postulowanie kontrowersyjnego elementu przejściowego, proponowanego w poprzednich opisach. W drugim artykule przedmiotem dociekań jest mechanizm leżący u podstaw zmiękczenia spółgłosek tylnojęzykowych w językach polskim, niemieckim i katalońskim. Na podstawie eksperymentu percepcyjnego z udziałem grupy Polaków, Niemców i Katalończyków jego autorzy wykazują, iż hipoteza ekwiwalencji akustycznej 4

5 może wyjaśnić jedynie zmiękczenie aspirowanych spółgłosek zwarto-wybuchowych, lecz nie głosek nieaspirowanych, w przypadku których czynniki artykulacyjne odgrywają kluczową rolę. Trzecie studium poświęcone jest właściwościom niespalatalizowanych i powierzchniowo spalatalizowanych spółgłosek koronalnych w j. polskim, których artykulacja została precyzyjnie zbadana za pomocą nowoczesnych i technicznie bardzo zaawansowanych metod: elektropalatografii (EPG) oraz artykulografii elektromagnetycznej (EMA). Przeprowadzone badanie wykazało, iż głoski powierzchniowo spalatalizowane wymawiane są z uniesioną przednią częścią języka (predorsum). W artykułach pt. Phonetic syllabification and morphological parsability: The case of prefixed words in Polish (współautorka: B. Cetnarowska) oraz Phonetic and lexical gradience in Polish prefixed words (współautorka: I. Kraska-Szlenk) Kandydatka bada za pomocą experymentów wybrane właściwości fonetyczne oraz fonologiczne polskich form przedrostkowych. W pierwszej z wymienionych prac zajmuje się sylabifikacją wyrazów zawierających prefiksy, słusznie wskazując na związek tego zjawiska nie tylko z profilem sonorności zbitek spółgłoskowych na granicy przedrostka i rdzenia, ale także z przejrzystością semantycznej struktury badanych form oraz częstotliwością ich użycia, tym samym weryfikując wcześniejsze, znacznie uproszczone i często błędne poglądy na ten temat zawarte w literaturze przedmiotu. W drugim artykule analiza obejmuje wcześniej nie badane zjawiska o charakterze gradientnym (stopniowalnym) zachodzące na granicy przedrostka i rdzenia z inicjalną samogłoską takie, jak zwarcie krtaniowe, glotalizacja samogłoski i ubezdźwięcznienie finalnej spółgłoski przedrostka. Autorki w sposób przekonujący dowodzą, iż formy prefiksalne 5

6 we współczesnej polszczyźnie mają charakter fonetycznie i fonologicznie niejednorodny, gdyż działanie powyższych procesów uzależnione jest z jednej strony od fonotaktyki języka, z drugiej zaś strony od stopnia gramatykalizacji oraz częstotliwości leksykalnej omawianych wyrazów.. Kolejne dwa artykuły, tj. Why do glottal stops and low vowels like each other? (współautorka: J. Brunner) oraz Rhythmic structure effects on glottalization: A study of different speech styles in Polish and German (współautorzy: Malisz i Pompino- Marschall) zajmują się zjawiskiem glottalizacji w językach świata. Pierwszy z nich bada przyczynę częstego występowania glottalizacji w kontekście niskich samogłosek, którą autorzy upatrują w percepcji, gdyż glottalizowane samogłoski odbierane są jako niższe. Tezę tę potwierdzają wyniki eksperymentu percepcyjnego z udziałem niemieckich uczestników. W drugim artykule przedmiotem badania jest zależność glottalizacji w wyrazach z nagłosową samogłoską w języku polskim i niemieckim od różnych stylów mowy, struktury rytmicznej wypowiedzi, tempa mowy, typu użytych wyrazów, rodzaju następującej samogłoski, itd. Autorzy stwierdzają, ze jest to zjawisko znacznie częstsze w j. niemieckim niż polskim, a ich cechą wspólną jest znacznie częstsza glottalizacja w kontekście następujących niskich samogłosek, co dodatkowo potwierdza słuszność wniosków zawartych w pierwszej pracy. Jak wynika z powyższych skrótowych omówień kilku wybranych artykułów autorstwa Marzeny Żygis i jej współpracowników, podejmują one ważne zagadnienia z pogranicza fonetyki i fonologii, wykorzystując wyniki badań eksperymentalnych do nowej interpretacji wielu danych językowych. Jednocześnie prace Kandydatki cechuje umiejętne łączenie szczegółowej analizy zjawisk fonetyczno-fonologicznych z dążeniem 6

7 do syntezy i uogólnienia poczynionych obserwacji na obszar innych języków, zgodnie ze współczesną tendencją do formułowania prawidłowości rządzących systemami dźwiękowymi języków świata. W świetle powyższych uwag, jest dość oczywiste, iż moja ocena omawianej części dorobku naukowego Kandydatki jest jednoznacznie pozytywna. Ocena monotematycznego cyklu artykułów pt. Typologia sybilantów pod względem fonologicznym, akustycznym i percepcyjnym przedstawionych w postępowaniu habilitacyjnym Jako przedmiot oceny w postępowaniu habilitacyjnym dr Marzena Żygis przedstawiła tematyczny cykl ośmiu artykułów, które dotyczą fonologicznych, akustycznych oraz percepcyjnych właściwości sybilantów, głównie w językach słowiańskich, z implikacjami również dla innych języków oraz dla typologii tych głosek. Poniżej przedstawiam pokrótce najważniejsze, moim zdaniem, tezy stawiane przez Kandydatkę wraz z komentarzami recenzenckimi. W swoich artykułach (np. w Dlaczego polskie sybilanty š i ž są retrofleksami? ) Kandydatka dowodzi, w moim przekonaniu słusznie, iż symbole IPA: / / i / /, powszechnie stosowane dla języków słowiańskich, oznaczają w istocie dwie różne pary głosek szczelinowych: palatalno-dziąsłowe (np. w j. czeskim) oraz retrofleksyjne (np. w j. polskim), na rzecz czego przemawiają liczne argumenty o charakterze fonologicznym, akustycznym i percepcyjnym, jak również wyniki przeprowadzonych przez autorkę eksperymentów. Tezę tę rozszerza następnie na głoski zwarto-szczelinowe (np. w artykule (Non-)retroflex Slavic affricates and their motivation. Evidence from Czech and Polish współautorzy: Pape i Jesus), stosując podobną argumentację, przeprowadzając 7

8 kolejne eksperymenty na poparcie tego twierdzenia oraz proponując nową, zmodyfikowaną definicję retrofleksów jako apikalnych spółgłosek wymawianych w obszarze zadziąsłowym. Następnie Kandydatka przenosi swoje obserwacje na płaszczyznę diachroniczną (np. w artykułach On changes in Slavic sibilant systems and their perceptual motivation, A perceptual study of Polish fricatives and its implication for historical sound change (współautor J. Padgett,), The evolution of sibilants in Polish and Russian (współautor J. Padgett)) twierdząc, iż system sybilantów w językach słowiańskich w znacznej mierze został ukształtowany przez dążność do zapewnienia ich optymalnej percepcji. To z kolei oznacza, że tych językach, w których jak w j. polskim, w obszarze zadziąsłowym występowały twa typy takich spółgłosek (spalatalizowane zadziąsłowe oraz prepalatalne), nastąpiła konieczność ich odpowiedniego zróżnicowania percepcyjnego, co w konsekwencji doprowadziło do zmiany dziąsłowo-palatalnych (bardzo zbliżonych do wcześniej istniejących prepalatalnych) na retrofleksyjne. Według Kandydatki, nowopowstały system w sposób optymalny zapewnia kontrast miedzy parami spółgłosek zadziąsłowych, czyniąc to w znacznie lepszy sposób niż poprzednio istniejący. Prawdziwość powyższych twierdzeń oznacza, iż percepcja odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu inwentarzy fonemów, a historyczne zmiany dźwiękowe nie są arbitralne, gdyż można je wyjaśnić dążeniem do optymalizacji systemów fonemicznych motywowanych percepcją Powyższe rozważania prowadzą dr Żygis do postulowania dwóch typów języków: tych o prostym systemie, w którym istnieje tylko jedna para sybilantów zadziąłowych (zazwyczaj palatalno-dziąsłowych) (np. j. bułgarski, czeski, górnołużycki) oraz o 8

9 złożonym systemie, w którym występują dwie pary takich spółgłosek (np. j. polski, rosyjski, dolnołużycki). W tym drugim przypadku, zdaniem Kandydatki, jedna para sybilantów musi być retrofleksyjna. Istotnym aspektem sybilantów jest ich uczestnictwo w różnych procesach fonologicznych. Kandydatka (w artykule pt. An overview of the phonology of obstruents współautor T. Hall) analizuje i systematyzuje zmiany w zakresie sposobu artykulacji zachodzące wśród spółgłosek właściwych (zwarto-wybuchowych, zwartoszczelinowych oraz szczelinowych) w typologicznie różnych językach świata, badając przydatność do tego celu tradycyjnych generatywnych cech dystynktywnych, a także usiłując wyjaśnić omawiane zjawiska na płaszczyźnie akustycznej, percepcyjnej oraz artykulacyjnej. Również w asybilacji, tj. zmianie zwarto-wybuchowych na zwartoszczelinowe lub szczelinowe pod wpływem następujących po nich wysokich przednich wokoidów, będącej tematem artykułu pt. The phonetic motivation for phonological stop assibilation (współautorzy: Hall i Hamann) upatruje działanie czynników fonetycznych. Za szczególnie interesujący artykuł w tym nurcie badań Kandydatki uważam Phonetic explanations for the infrequency of voiced sibilant affricates across languages (współautorki: Fuchs i Koenig), w którym zajmuje się interesującą i dotychczas niewyjaśnioną kwestią bardzo rzadkiego występowania w językach świata dźwięcznych spółgłosek zwarto-szczelinowych będących sybilantami. Za przyczyny tego zjawiska autorka uważa znaczną długość tych głosek oraz zwarcie ustne, które wytwarzają ciśnienie utrudniające wibracje strun głosowych, co potwierdza przeprowadzony przez nią eksperyment pomiaru ciśnienia w jamie ustnej w czasie artykulacji tych dźwięków. Należy podkreślić, iż badania tego typu należą do rzadkości. 9

10 Jak wykazuje powyższe, dość pobieżne przedstawienie zawartości przedstawionego cyklu artykułów, stanowi on logicznie i metodologicznie spójną całość. Kandydatka z wielką starannością i wnikliwością zbadała w możliwie jak najpełniejszy sposób właściwości fonologiczne, artykulacyjne, akustyczne oraz percepcyjne sybilantów w językach słowiańskich, a także kilku innych, rzucając nowe, interesujące światło na prawidłowości w ich zachowaniu i udzielając odpowiedzi na wiele pytań, które dotychczas stanowiły niewyjaśnioną zagadkę. Innymi słowy, są to prace nowatorskie, zarówno tematycznie, jak i metodologicznie. Niewątpliwie trudno oprzeć się sile wielostronnej argumentacji Kandydatki, opartej na zróżnicowanym i dogłębnie zbadanym empirycznym materiale dowodowym. Dlatego też jestem przekonana, że od tej pory każda rzetelna praca naukowa dotycząca sybilantów będzie musiala odnieść się do ustaleń dr Żygis. Moja ocena przedstawionego cyklu artykułów jest jednoznacznie i zdecydowanie pozytywna. Znaczna część prac Kandydatki testuje za pomocą metod fonetycznych różne hipotezy o charakterze fonologicznym. Jako takie wpisują się one w bardzo popularny obecnie nurt tzw. fonologii laboratoryjnej. Jak już wspomniałam, są to badania ważne i pożyteczne, gdyż dotychczasowe studia fonologiczne, w tym z zakresu fonologii polskiej, zazwyczaj nie były oparte na dogłębnych badaniach fonetycznych, a prezentowane w nich tezy często wynikały z przyjętych przez danego autora koncepcji modelowoteoretycznych, bez należytego poparcia empirycznego. Dr Żygis stosuje odwrotną metodę w centrum jej zainteresowania są fakty fonetyczne, zaś modele fonologiczne stanowią kwestię drugorzędną, a ich przydatność mierzona jest stopniem, w jaki są w stanie owe dane uwzględnić i opisać. Lektura jej prac pozwala zatem na stwierdzenie, że fonetyka 10

11 jest Kandydatce dużo bliższa niż fonologia, zwłaszcza koncepcje fonologii abstrakcyjnej, które wykorzystywane są przez nią w dość ograniczonym zakresie, co wynika nie tylko z zainteresowań badawczych autorki, ale także z niemożliwości empirycznego testowania hipotez o dużym stopniu abstrakcji. Nie jest to jednak zarzut, gdyż jej podejście jest logiczną konsekwencją przyjętej przez nią perspektywy badawczej. Natomiast nieco krytycznie oceniam zbyt częste powtórzenia tych samych obserwacji i twierdzeń w różnych tekstach Kandydatki, które sprawiają, że niektóre z nich robią wrażenie bardzo do siebie podobnych. Na szczególne podkreślenie zasługuje wysoka jakość eksperymentów językoznawczych przeprowadzonych przez Kandydatkę w celu weryfikacji stawianych przez nią tez. Wszystkie zostały starannie przemyślane, zaplanowane i wykonane, z wykorzystaniem najnowszych metod, aparatury badawczej i statystycznej, np. metody pomiarów ciśnienia w jamie ustnej w wymowie spółgłosek zwarto-wybuchowych (np. w artykule Phonetic explanations for the infrequency of voiced sibilant affricates across languages ), pomiarów COG (środka ciężkości widma) (np. w artykule (Non-)retroflex Slavic affricates and their motivation. Evidence from Czech and Polish ), jak również badania z wykorzystaniem artykulografii i elektropalatografii (np. w artykule On changes in Slavic sibilant systems and their perceptual motivation ). Są to prace bardzo żmudne i czasochłonne, które zazwyczaj wymagają udziału kilku osób stąd wiele tekstów dr Żygis zostało napisanych we współautorstwie z innymi badaczami. Należy również dodać, iż wszystkie uzyskane przez nią wyniki są starannie opracowane pod względem statystycznym. Dr Żygis znakomicie opanowała warsztat pracy współczesnego fonetyka. 11

12 Podsumowując należy stwierdzić, że prace Kandydatki, oprócz powyżej wspomnianych walorów, cechuje dogłębna i możliwie wszechstronna analiza danych językowych, dokonywana zarówno z perspektywy danego języka, jak i w kontekście innych języków, dążenie do sformułowania ogólnych praw rządzących różnymi systemami dźwiękowymi, świetne wykorzystanie literatury przedmiotu, zarówno slawistycznej, jak i zachodniej, rzetelna, merytoryczna i bardzo wyważona polemika z wcześniejszymi koncepcjami, nowatorstwo koncepcyjne oraz metodologiczne. W jej osobie mamy zatem do czynienia z dojrzałą, w pełni profesjonalną, na prawdziwie światowym poziomie badaczką dźwięków mowy ludzkiej, która wniosła znaczący wkład do współczesnej fonetyki i fonologii. W świetle powyższych uwag dotyczących oceny zarówno jej dorobku przedhabilitacyjnego, jak i cyklu artykułów zgłoszonych w przewodzie habilitacyjnym, niniejsza recenzentka nie ma najmniejszych wątpliwości, iż dr Marzena Żygis w pełni spełnia wymogi stawiane kandydatom ubiegającym się o uzyskanie stopnia doktora habilitowanego i wnosi o dopuszczenie jej do dalszych etapów postępowania w tej sprawie. 12