Polska w drodze. do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego. Raport o rozwoju spo ecznym

Transkrypt

1 Polska w drodze do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego Raport o rozwoju spo ecznym

2 Polska w drodze do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego

3 Raport o rozwoju spo ecznym

4 Polska w drodze do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Warszawa 2002

5 Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Warszawa 2002 Copyright Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju al. Niepodleg oêci 186, Warszawa, 2002 Wydane przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju al. Niepodleg oêci 186, Warszawa UNDP jest zastrze onym znakiem organizacji Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju. Wszelkie prawa zastrze one. adna cz Êç tego opracowania nie mo e byç kopiowana, powielana lub rozpowszechniana bez pisemnej zgody UNDP. Raport o rozwoju spo ecznym zosta przygotowany przez zespó niezale nych konsultantów. Przedstawione w nim poglàdy stanowià punkt widzenia autorów i nie muszà odzwierciedlaç opinii UNDP. ISBN X (Wersja angielska) ISBN (Wersja polska) Wydrukowane w Polsce przez Grupa Wydawnicza INFOR Sp. z o.o. Projekt ok adki: Dariusz Jasiczak Fotografie: Ryszard Koco Sk ad komputerowy: perfekt, ul. Grodziska 11, Poznaƒ tel. (061) ; dtp@perfekt.pl

6 S owo wst pne Raport o Rozwoju Spo ecznym, zatytu owany Polska w drodze do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego, jest ju siódmym kolejnym raportem przygotowanym przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) w Polsce. Wszystkie dotychczasowe raporty przedstawiajà ró ne aspekty rozwoju Polski, w centrum uwagi stawiajàc rozwój i dobro cz owieka. Tegoroczny Raport ró ni si nieco od poprzednich, co wynika przede wszystkim z jego tematyki. Po pierwsze, nie ogranicza si on do jednej, wa nej, ale doêç wàskiej dziedziny ycia lub grupy spo ecznej, ale obejmuje wiele dziedzin: gospodark, prac, spo eczeƒstwo, kultur i edukacj. Po drugie, nie tyle analizuje stan aktualny w Polsce, ile ukazuje perspektyw przysz oêci. Jak zmieni si gospodarka, jeêli b dzie oparta na informacji i wiedzy? Na czym b dzie polegaç praca, jeêli b dzie mo na Êwiadczyç jà na odleg oêç? Jak b dzie zorganizowane spo eczeƒstwo, jeêli media elektroniczne zapewnià mo liwoêç indywidualnych kontaktów na masowà skal? Jakie b dzie miejsce kultury, i w gospodarce, i w spo eczeƒstwie w warunkach globalizacji? Jakie nowe wymagania czekajà edukacj? W niniejszym Raporcie zespó autorski stara si odpowiedzieç na wymienione wy ej pytania z perspektywy koncepcji rozwoju opracowanej przez UNDP jakich przemian nale y oczekiwaç ze wzgl du na ywio owy rozwój technik informacyjnych, a tak e, jak te przemiany wp ynà na jakoêç ycia ludzi oraz ich mo liwoêci yciowe. Wyra am nadziej, e tegoroczny Raport o Rozwoju Spo ecznym o ywi i poszerzy publicznà debat na temat drogi Polski ku globalnemu spo eczeƒstwu informacyjnemu. Taka debata jest niezb dnie potrzebna w aênie teraz, w trakcie tak wielu zmian prowadzonych w Polsce w ramach procesów dostosowawczych do integracji z Unià Europejskà. Zrozumienie bowiem trendów rozwojowych, przygotowanie si do czekajàcych zmian i wczesne stawienie czo a wyzwaniom pozwala przyspieszyç rozwój i obni yç jego koszty z korzyêcià dla spo eczeƒstwa. Ze swej strony UNDP traktuje Raport jako pierwszy krok w takiej publicznej debacie i majàc pe nà ÊwiadomoÊç wagi tematu obiecuje dalsze, liczne dzia ania w celu jej o ywienia. Marc Destanne de Bernis Sta y Przedstawiciel Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju V

7 Podzi kowania WÊród osób, którym pragn z o yç podzi kowania, na pierwszym miejscu chcia bym wymieniç pana ambasadora Marca Destanne de Bernis, sta ego przedstawiciela Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju w Polsce, za wybór nie atwego do opracowania, b dàcego wyzwaniem dla autorów tematu Raportu o Rozwoju Spo ecznym, jakim jest Polska w drodze do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego, oraz za odwag powierzenia realizacji tego tematu nieznanemu w pierwszej chwili zespo owi autorskiemu. Pragn wyraziç wdzi cznoêç wszystkim pracownikom Przedstawicielstwa Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju w Polsce, którzy wspomagali proces tworzenia Raportu na ró nych etapach. Trzy osoby z tego grona zas ugujà na szczególne podzi kowania: pani Karolina Mzyk, koordynator Raportu, której entuzjazm, m odzieƒcza ywio owoêç pokonujàca wszystkie bariery, pozytywna energia i niestrudzony optymizm stanowi y nieoceniony wk ad w przygotowanie Raportu, pan Pawe Grzesik, który pieczo owicie nadzorowa proces jego powstawania, oraz pan Janusz Czamarski, którego doêwiadczenie i yczliwy sceptycyzm pozwoli y autorom ustrzec si pewnych raf. Dzi kuj recenzentom, dr. in. Wac awowi Iszkowskiemu, prof. dr. hab. Piotrowi P oszajskiemu, dr. hab. Leszkowi Preisnerowi, panu Andreyowi Ivanovowi oraz zespo owi z Centrum Analiz Spo eczno-ekonomicznych CASE w osobach prof. dr hab. Stanis awy Golinowskiej oraz pani Ma gorzaty Jakubiak za trud przeczytania Raportu w r kopisie i ustosunkowanie si do jego treêci. Szczególnie jestem wdzi czny wszystkim autorom Raportu reprezentujàcym bardzo szerokie spektrum wiedzy, dyscyplin i doêwiadczeƒ. Bardzo dzi kuj za przyj cie mojego zaproszenia do udzia u w tym przedsi wzi ciu, poêwi cenie swego cennego czasu i wol podzielenia si z Czytelnikami swojà wiedzà. Ze swojej strony pragn dodaç, e wspó praca z Paƒstwem by a dla mnie nies ychanà przygodà intelektualnà. Pragn równie podzi kowaç wielu nie wymienionym z nazwiska osobom, które tak ch tnie, w ró nych formach pomaga y w tworzeniu Raportu bioràc udzia w licznych dyskusjach, zarówno tych klasycznych, jak i elektronicznych, oraz przysy ajàc mi teksty, które, g ównie z powodu ograniczonej obj toêci publikacji, nie mog y si w niej znaleêç. Dzi kuj tak e wszystkim tym osobom, od których pracy zale a a ostateczna forma tekstu panu Grzegorzowi Ganowiczowi z firmy perfekt, która podj a si redakcji technicznej, panu Jackowi GrzeÊkowiakowi, autorowi opracowania graficznego Raportu, panu Dariuszowi Jasiczakowi, który zaprojektowa ok adk, panu Ryszardowi Koco owi, który wykona zdj cia, pani Annie Zieliƒskiej-Krybus, która zweryfikowa a Raport od strony j zykowej, oraz panom Micha owi CieÊlakowi i Bartoszowi Nowakowi, którzy przet umaczyli Raport na j zyk angielski. Wojciech Cellary Redaktor Naukowy Raportu

8 Organizatorzy Karolina Mzyk jest koordynatorem niniejszego Raportu oraz doradcà Sta ego Przedstawiciela UNDP w Polsce Pawe Grzesik jest zast pcà Sta ego Przedstawiciela UNDP w Polsce Janusz Czamarski jest starszym doradcà Sta ego Przedstawiciela UNDP w Polsce VII

9 O autorach Redaktor naukowy Prof. dr hab. in. Wojciech Cellary jest kierownikiem Katedry Technologii Informacyjnych Akademii Ekonomicznej w Poznaniu Autorzy tekstów Prof. dr hab. in. Witold Abramowicz jest kierownikiem Katedry Informatyki Ekonomicznej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu Borys Czerniejewski jest dyrektorem Biura Wspó pracy Mi dzynarodowej w firmie Infovide sp. z o.o. Jerzy Da ek jest radcà Ministra Edukacji Narodowej i Sportu Konrad Frankowski jest niepe nosprawnym s uchaczem studiów doktoranckich w Akademii Ekonomicznej w Poznaniu Dr in. Jan Gliƒski jest wiceprezesem centrali Alcatela w Pary u, odpowiedzialnym za Key Account Management and Customer Development Prof. dr hab. Tomasz Goban-Klas jest kierownikiem Katedry Komunikowania i Mediów Spo ecznych Uniwersytetu Jagielloƒskiego w Krakowie oraz sekretarzem stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu Prof. dr hab. in. W odzimierz Gogo ek jest pracownikiem Wydzia u Nauczycielskiego Politechniki Radomskiej, Wydzia u Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wy szej Szko y Ubezpieczeƒ i BankowoÊci Dr Micha Goliƒski jest adiunktem w Katedrze Informatyki Gospodarczej Szko y G ównej Handlowej w Warszawie Dr Henryk Hollender jest dyrektorem Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie VIII

10 IX

11 Dr Dorota Ilczuk jest adiunktem w Instytucie Spraw Publicznych Uniwersytetu Jagielloƒskiego w Krakowie oraz prezesem sieci europejskich instytutów badajàcych problemy kultury CIRCLE Prof. dr hab. Kazimierz Krzysztofek jest pracownikiem Instytutu Socjologii Szko y Wy szej Psychologii Spo ecznej w Warszawie i kierownikiem Zak adu Komunikacji Spo ecznej Uniwersytetu w Bia ymstoku Dariusz Kupiecki jest dyrektorem naczelnym ds. Informatyki w Towarzystwach Ubezpieczeniowych Allianz Polska Prof. dr hab. in. Józef Lubacz jest kierownikiem Zak adu Teleinformatyki i Telekomutacji Politechniki Warszawskiej oraz dyrektorem OÊrodka Zagadnieƒ Spo eczeƒstwa Informacyjnego w Instytucie Problemów Wspó czesnej Cywilizacji Dr in. Maciej Markowski jest dyrektorem marketingu w firmie Accenture sp. z o.o. Prof. dr hab. in. Mieczys aw Muraszkiewicz jest pracownikiem Instytutu Informatyki Teoretycznej i Stosowanej Polskiej Akademii Nauk oraz Instytutu Informatyki Politechniki Warszawskiej Adam Niewiƒski jest prezesem zarzàdu przedsi biorstwa FinFin SA prowadzàcego internetowy portal finansowy Expander.pl Lucyna Nowak jest dyrektorem Departamentu Badaƒ Demograficznych G ównego Urz du Statystycznego Mec. Tadeusz Piàtek jest radcà prawnym w kancelarii White & Case W. Dani owicz, W. Jurcewicz i Wspólnicy Kancelaria Prawna sp. k. w Warszawie X

12 XI

13 Andrzej J. Piotrowski jest dyrektorem Instytutu Gospodarki Elektronicznej Centrum im. Adama Smitha oraz wyk adowcà w Instytucie Telekomunikacji Politechniki Warszawskiej Gra yna Staniszewska jest senatorem Rzeczypospolitej Polskiej Prof. dr hab. in. Janusz Stok osa jest pracownikiem Katedry Automatyki, Robotyki i Informatyki Politechniki Poznaƒskiej Bartosz Strycharczyk jest specjalistà ds. bankowoêci elektronicznej w Zwiàzku Banków Polskich Prof. dr hab. Maciej M. Sys o jest pracownikiem Instytutu Informatyki Uniwersytetu Wroc awskiego Prof. dr hab. Urszula Sztanderska jest prodziekanem Wydzia u Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego oraz pracownikiem Katedry Makroekonomii i Teorii Handlu Zagranicznego na tym wydziale Ks. prof. dr hab. Tomasz W c awski jest kierownikiem Zak adu Teologii Fundamentalnej i Dogmatycznej oraz dziekanem Wydzia u Teologicznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Daniel Wieszczycki jest pracownikiem kancelarii White & Case W. Dani owicz, W. Jurcewicz i Wspólnicy Kancelaria prawna sp. k. w Warszawie oraz s uchaczem studium doktorskiego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego Jerzy Wysokiƒski jest doradcà Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej XII

14 XIII

15 Spis treêci S owo wst pne Podzi kowania Organizatorzy OAutorach V VI VII VIII Synteza Raportu 1 Wprowadzenie Wst p Wojciech Cellary Spo eczeƒstwo informacyjne a rozwój cz owieka Kazimierz Krzysztofek Rozwój zrównowa ony i spo eczeƒstwo informacyjne Kazimierz Krzysztofek 9 Przemiany spo eczne i gospodarcze Przemiany spo eczne Wojciech Cellary 13 Polska spo eczeƒstwo trzech pr dkoêci Kazimierz Krzysztofek / Przemiany gospodarcze Wojciech Cellary Czynniki rozwoju spo ecznego i gospodarczego Maciej Markowski 22 Umowa strategiczna w Polsce Kazimierz Krzysztofek / 25 Gospodarka Gospodarka elektroniczna Andrzej J. Piotrowski 27 Rodzaje handlu elektronicznego Wojciech Cellary / 28 èród a przychodów z biznesu w Internecie Wojciech Cellary i Andrzej J. Piotrowski / 29 Zalety biznesu elektronicznego Wojciech Cellary / 30 Elektroniczne aƒcuchy dostaw Wojciech Cellary / 31 Organizacja wspó pracy mi dzy przedsi biorstwami Wojciech Cellary / 32 Handlowy system informacyjny w mi dzynarodowej korporacji Jan Gliƒski / 33 NowoÊç a globalizacja Wojciech Cellary / Gospodarczy sektor produktów i us ug niematerialnych Maciej Markowski 35 Modele biznesowe w Internecie Wojciech Cellary / 36 Najwa niejsze problemy ebanków Maciej Markowski / 37 BankowoÊç elektroniczna w Polsce Bartosz Strycharczyk / 38 XIV

16 3.3. Rozwój infrastruktury informacyjnej Józef Lubacz 39 Konwergencja Wojciech Cellary / 40 Czy dostawca us ug internetowych odpowiada za treêç informacyjnà? Tadeusz Piàtek / Wybrane statystyki gospodarcze telekomunikacji i informatyki Micha Goliƒski Przygotowanie polskiej gospodarki do konkurencji na rynku globalnym Adam Niewiƒski Nauka i innowacyjnoêç na potrzeby gospodarki Borys Czerniejewski Organizacja sektora publicznego na potrzeby gospodarki Dariusz Kupiecki 57 Podobieƒstwa i ró nice pomi dzy bankami a administracjà w drodze do gospodarki elektronicznej Wojciech Cellary / 59 Praca Konfrontacja cz owieka z komputerem na rynku pracy Wojciech Cellary Rynek pracy w gospodarce elektronicznej Wojciech Cellary Zmiany w strukturze zawodów Urszula Sztanderska Telepraca Wojciech Cellary 67 Telecentrum w korporacji mi dzynarodowej Jan Gliƒski / 71 Spo eczeƒstwo Technologie informacyjne a rozwój cywilizacyjny Kazimierz Krzysztofek Spo eczeƒstwo informacyjne i ryzyko Kazimierz Krzysztofek Scenariusze przysz oêci spo eczeƒstwa informacyjnego Kazimierz Krzysztofek Spo eczeƒstwo informacyjne a spo eczeƒstwo obywatelskie Tomasz Goban-Klas Spo eczeƒstwo informacyjne a demokracja dylematy Polski Kazimierz Krzysztofek Paƒstwo a informacja Tomasz Goban-Klas WolnoÊç a kontrola Kazimierz Krzysztofek 83 Dane osobowe w Internecie zagro enia i ochrona Daniel Wieszczycki / Problem kontroli treêci w Internecie Tomasz Goban-Klas Uwarunkowania kulturowe w spo eczeƒstwie informacyjnym Kazimierz Krzysztofek Zmiany cywilizacyjne Polski a KoÊció katolicki ks. Tomasz W c awski Organizacja sektora publicznego na potrzeby obywateli Wojciech Cellary 94 Podpis elektroniczny Wojciech Cellary / 95 Ustawa o podpisie elektronicznym Tadeusz Piàtek / Zdrowie Wojciech Cellary Polskie prawo karne a Internet Daniel Wieszczycki Homo mobilis: style ycia i aktywnoêci w spo eczeƒstwie informacyjnym Kazimierz Krzysztofek Charakterystyka statystyczna polskich internautów Micha Goliƒski 102 XV

17 6. Kultura Dost p do kultury Kazimierz Krzysztofek 107 Biblioteki Henryk Hollender / 108 Nowe media Mieczys aw Muraszkiewicz / Przemys y kultury Dorota Ilczuk 111 Polska kultura i przemys y kultury w 2000 roku Dorota Ilczuk / 112 Oddzia ywanie nowych mediów na kultur Mieczys aw Muraszkiewicz / Wyzwania globalizacji Kazimierz Krzysztofek Kontekst kulturowy spo eczeƒstwa informacyjnego Kazimierz Krzysztofek Edukacja Witold Abramowicz przy wspó udziale: W odzimierza Gogo ka, Janusza Stok osy, Macieja M. Sys y Obywatele globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego Witold Abramowicz Obywatele Informujàcy si Witold Abramowicz 122 Program Interkl@sa Gra yna Staniszewska / 123 Internet w szko ach projekt prezydenta RP Jerzy Wysokiƒski / Obywatele Komunikujàcy si Witold Abramowicz Obywatele Uczàcy si Witold Abramowicz 126 Statystyki komputerów w szko ach Jerzy Da ek / 127 Komputery w szko ach Witold Abramowicz / Obywatele Tworzàcy Wojciech Cellary 129 Kszta cenie osób niepe nosprawnych Konrad Frankowski / Narz dzia edukacyjne globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego Witold Abramowicz 130 Porównanie uniwersytetu dziê i jutro Wojciech Cellary / 131 Planowanie kszta cenia Maciej M. Sys o / 132 Wnioski i rekomendacje Wojciech Cellary 135 Wskaêniki statystyczne Lucyna Nowak Metodologia wyznaczania Wskaênika Rozwoju Spo ecznego HDI Wskaênik Rozwoju Spo ecznego HDI dla Polski w latach Metodologia wyznaczania Wskaênika Ubóstwa HPI Wskaênik Ubóstwa HPI dla Polski w latach Wskaêniki zró nicowania spo ecznego GDI oraz GEM dla Polski w latach Aneks tabelaryczny 148 Bibliografia 157 XVI

18 Synteza raportu Polska znajduje si obecnie w trakcie dwóch transformacji dostosowywania do wymagaƒ Unii Europejskiej w celu integracji z nià oraz transformacji do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego. O tej pierwszej opinia publiczna jest lepiej lub gorzej poinformowana, natomiast drugà cz sto uwa a si za problem odleg y w czasie i zdecydowanie nie pierwszoplanowy w Polsce. Prawda na ten temat jest inna integracja z Unià Europejskà to de facto nadrabianie opóênieƒ w stosunku do Europy, jakie naros y w Polsce po wojnie, natomiast transformacja do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego stanowi wyzwanie, którym yje najbardziej rozwini ta cz Êç Êwiata. Udzia Polski w tej transformacji jest walkà o jej miejsce w Êwiecie przysz oêci. Globalne spo eczeƒstwo informacyjne b dzie inne ni obecne, podobnie jak nasze spo eczeƒstwo ró ni si diametralnie od spo eczeƒstwa agrarnego, choç dzieli nas od niego zaledwie nieco ponad sto lat a to w skali historii cywilizacji ludzkiej bardzo niewiele. W Raporcie, na bazie obecnej wiedzy, staramy si pokazaç tendencje rozwojowe transformacji naszego spo eczeƒstwa do spo eczeƒstwa informacyjnego. Wychodzimy z za o enia, e zmiany techniczne, w szczególnoêci w obszarze informatyki i telekomunikacji, prze o à si na zmiany w gospodarce, a te z kolei wywo ajà zmiany spo eczne i zmiany w stylu ycia ludzi. W Raporcie przedstawiono g ównie spodziewane zmiany jakoêciowe, jakie zajdà w tym procesie. Zgodnie z filozofià i metodologià Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP United Nations Development Programme) skupiono si przede wszystkim na zagadnieniach nietechnicznych, a dotyczàcych rozwoju cz owieka. Kolejne rozdzia y sà poêwi cone ogólnym przemianom spo ecznym i gospodarczym zachodzàcym w dzisiejszym Êwiecie, gospodarce, pracy, spo- eczeƒstwie, kulturze i edukacji. Celem Raportu jest przygotowanie ludzi do czekajàcych ich zmian, poszerzenie mo liwoêci ich Êwiadomych wyborów w asnej drogi yciowej w zmieniajàcym si Êwiecie i wyborów dotyczàcych ca ego spo eczeƒstwa, zgodnie z zasadami demokracji. W Raporcie przedstawiono najpierw ogólne kierunki zmian spo ecznych i gospodarczych, wykazujàc, e globalne spo eczeƒstwo informacyjne i gospodarka elektroniczna stanowià naturalny efekt rozwoju i dlatego sà nieuchronne. Z o onoêç polskich uwarunkowaƒ budowy takiego spo eczeƒstwa i takiej gospodarki polega na koniecznoêci uporania si w naszym kraju z wielkimi dysproporcjami rozwojowymi, zwiàzanymi ze wspó wyst powaniem modeli spo ecznych i gospodarczych z ró nych epok historycznych. Niepodj cie jednak odpowiednich dzia aƒ, lub dzia ania po owiczne gro à powstaniem w Polsce spo eczeƒstwa trzech pr dkoêci, charakterystycznych dla epoki przedprzemys owej, przemys owej i poprzemys owej informacyjnej. Z kolei niezb dne dzia ania muszà byç zharmonizowane i skoordynowane, obejmujàc: technik, ludzi, prawo, przedsi biorstwa i zasoby informacyjne. Rozwój w ka dym z tych obszarów z osobna daje na poczàtku pozytywne efekty, jednak e dalsza poprawa szybko przestaje byç mo liwa, gdy natrafia si na nieprzekraczalne ograniczenia z pozosta ych obszarów. Dlatego w Polsce jest potrzebne partnerstwo spo eczne na rzecz globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego, które umo liwi wspó dzia anie w adz publicznych na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym, organizacji pozarzàdowych oraz sektora prywatnego. Punktem wyjêcia do zrozumienia czekajàcych nas zmian gospodarczych jest poj cie produktu i us ugi cyfrowej, czyli w istocie informacji w postaci pisma, g osu, obrazu lub oprogramowania, przetworzonych na ciàg bitów, który mo na przesy aç przez sieç. W gospodarce elektronicznej, w przeciwieƒstwie do gospodarki papierowej, produkty i us ugi cyfrowe sà powszechnie stosowane w realizowaniu procesów biznesowych promocji i reklamy, marketingu i badania rynku, negocjowania i zawierania kontraktów, Êwiadczenia us ug po sprzeda y, obs ugi administracyjnej i finansowej. Ten sposób dzia ania i zarzàdzania cechuje si niezale noêcià od geograficznego po o enia partnerów i klientów, bardzo krótkim czasem reak- 1

19 Synteza raportu cji na zdarzenia, ni szymi kosztami i mo liwoêcià automatycznej reakcji na zdarzenia biznesowe, co prowadzi do masowej personalizacji i indywidualizacji obs ugi klientów. W gospodarce elektronicznej szczególnà rol odegra sektor, w którym produkt i us uga cyfrowa sà nie tylko Êrodkiem zarzàdzania, lecz tak e towarem. Ta cz Êç gospodarki obejmuje sektory: informatyczny (oprogramowanie), medialny (informacyjny, publicystyczny i rozrywkowy), finansowy (bankowy, kapita owy, ubezpieczeniowy, podatkowy itp.) i wiedzy (edukacja, konsulting ekonomiczny, prawny, zdrowotny itp.). Gospodarka elektroniczna w naturalny sposób zmierza do globalizacji, poniewa Internet w odniesieniu do produktów i us ug cyfrowych znosi ograniczenia wynikajàce z odleg oêci w Internecie nie ma geografii. Globalizacja dla polskiej gospodarki oznacza zarówno szans wejêcia na rynki globalne, jak i zagro enie pojawienia si na lokalnym, polskim rynku nowej konkurencji ze Êwiata. KonkurencyjnoÊç poszczególnych krajów w warunkach globalnej, elektronicznej gospodarki b dzie zale a a przede wszystkim od ich innowacyjnoêci i potencja u naukowego. Dlatego kluczowà sprawà jest odnowienie wi zi pomi dzy polskà naukà i gospodarkà oraz ukierunkowanie badaƒ na interdyscyplinarne potrzeby gospodarki elektronicznej i globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego. W drodze do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego szczególnà rol do odegrania ma administracja publiczna. Zastosowanie w niej metod elektronicznego biznesu jest niezb dne do poprawy jej efektywnoêci i zmniejszenia kosztów jej funkcjonowania, a ponadto mo e daç impuls rozwojowy ca ej gospodarce. Konieczne sà te zmiany w prawie i to zarówno wprowadzajàce do systemu prawnego nowe rozwiàzania, na przyk ad podpis elektroniczny, jak i kary za nowe rodzaje przest pstw. Praca jest z jednej strony cz Êcià gospodarki, a z drugiej bardzo wa nym czynnikiem kszta tujàcym ycie ludzi, dlatego poêwi cono jej osobny rozdzia w Raporcie. Podobnie jak w spo- eczeƒstwie industrialnym maszyny wyeliminowa y z rynku pracy du à cz Êç fizycznej pracy ludzkiej, tak w spo eczeƒstwie informacyjnym komputery wyeliminujà du à cz Êç rutynowej pracy nazywanej umys owà. Na rynku pracy cz owiek b dzie potrzebny przede wszystkim do tworzenia nowych produktów i us ug, cz sto o jednostkowym zastosowaniu, oraz do utrzymywania relacji, czyli komunikowania si z innymi ludêmi. Taka zmiana nie dokona si oczywiêcie z dnia na dzieƒ, ale w tym kierunku b dzie zmieniaç si struktura zawodów. Na pewno rozszerzy si zakres stosowania telepracy, czyli pracy Êwiadczonej zdalnie przez sieç. Wbrew rozpowszechnionym poglàdom telepraca nie musi byç Êwiadczona wy àcznie z domu pracownika, lecz tak e z zak adu pracy, telecentrum, mo e byç te elementem tak zwanego elastycznego biura lub ruchomego biura. Telepraca niesie za sobà liczne potencjalne korzyêci zarówno dla przedsi biorstwa, w którym jest stosowana, jak i dla pracowników. Od obu stron wymaga jednak nowych umiej tnoêci i stosowania nowych podejêç. Obszerny rozdzia Raportu zosta poêwi cony spo ecznym konsekwencjom rewolucji informacyjnej w Polsce. Informatyzacja staje si bowiem korelatem niemal wszystkich dzia aƒ spo- ecznych. W tekêcie przedstawiono zatem zagadnienia dotyczàce rozwoju spo ecznego, kultury sprawowania w adzy i korzystania z obywatelstwa, duchowego, w tym religijnego, wymiaru spo eczeƒstwa, a tak e stylu ycia wielkich grup spo ecznych oraz kultury informacyjnej Polaków. Przeanalizowano ró ne aspekty wp ywu technik informacyjno-komunikacyjnych na ycie polityczne w wymiarze uniwersalnym, odniesionym do konkretnych uwarunkowaƒ m odej polskiej demokracji. Autorów Raportu interesowa a w szczególnoêci kwestia, pod jakimi warunkami techniki informacyjno-komunikacyjne mogà sprzyjaç rozwojowi spo eczeƒstwa obywatelskiego, czy ofensywa telepolityki nie zak óci kszta towania si instytucjonalnej infrastruktury demokracji i kultury politycznej; na ile techniki te mogà w polskich warunkach wspomagaç si y samoorganizacji i samoregulacji spo ecznej, jak dalece pomogà one w godzeniu potrzeby wolnoêci z prawem do prywatnoêci, jaka jest potrzebna strategia, aby z jednej strony nie przeregulowaç spo eczeƒstwa informacyjnego, a z drugiej nie pozostawiç go zderegulowanym w stopniu utrudniajàcym osiàgni cie optymalnych korzyêci z nowych technologii. S owem, Autorów kusi a odpowiedê na pytanie, co uczyniç, aby z jednej strony spo eczeƒstwo polskie by o bardziej twórcze i inteligentne, a z drugiej bardziej inteligentnie rzàdzone. W cz Êci Raportu poêwi conej kulturze starano si z jednej strony ukazaç uniwersalne kierunki rozwoju, a z drugiej ich odbicie w uwarunkowaniach polskich, naznaczonych ni szym poziomem rozwoju oraz specyfikà kulturowà spo eczeƒstwa. Punktem wyjêcia by o zwrócenie uwagi na to, jak dalece nowe media u atwiajà dost p do kultury. Jest to w polskiej sytuacji klu- 2

20 czowy problem, zwa ywszy na ró norodne skutki transformacji ustrojowej, objawiajàce si w omawianej sferze spadkiem uczestnictwa w kulturze, wywo anego m.in. zubo eniem du- ych grup spo eczeƒstwa polskiego. Z drugiej jednak strony, Polska, podobnie jak wiele innych krajów o zbli onym poziomie rozwoju, prze ywa od poczàtku lat dziewi çdziesiàtych XX wieku swoisty cud medialny mierzony szybkim przyrostem wyposa enia domowych centrów informacji i rozrywki w urzàdzenia o nieporównywalnie wy szym ni w przesz oêci standardzie. Jednà z jego konsekwencji jest przekszta canie si tradycyjnych wzorów uczestnictwa w kulturze w jej konsumpcj, co nale y wiàzaç z faktem, e coraz wi cej dóbr kultury w obiegu publicznym pochodzi od prywatnych wytwórców. Wià e si to tak e z udzia em Polski w procesach globalizacji kultury, która niesie powa ne wyzwania, ale tak e stwarza szanse wi kszego udzia u polskich twórców w obiegu mi dzynarodowym. Uznajemy globalizacj kultury za proces nieunikniony, zwiàzany z faktem, e dobra symboliczne sà atwo przekazywalne przez sieç. Stawia to przed trudnym zadaniem polityk kulturalnà paƒstwa. Prze ywa si chyba zresztà jej formu a wypracowana w kr gu europejskim. Kszta towa a si ona w czasie, gdy oferowano kultur wyboru; dziê jest to kultura trafiajàca do obiegu przez media i Êwiatowy przemys kultury. W tej sytuacji tym bardziej pilna staje si debata o polityce kulturalnej i jej priorytetach. Szczególne znaczenie dla transformacji do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego ma system edukacyjny. W Raporcie wskazano cele edukacji wykszta cenie obywateli informujàcych si, komunikujàcych si, uczàcych si i tworzàcych w warunkach coraz bardziej powszechnego dost pu do technik informacyjno-komunikacyjnych i w konsekwencji do informacji. Realizacja tych celów wymaga wypracowania i wdro enia do praktyki zarówno nowych metod dydaktycznych, jak i nowych kompetencji nauczycieli. Konieczne jest wyrobienie w uczniach umiej tnoêci samodzielnego uczenia si i poszukiwania wiedzy, a tak e rozwiàzywania problemów i, co wa niejsze, samodzielnego stawiania problemów, wreszcie pracy zespo owej zarówno w warunkach interdyscyplinarnych, jak i mi dzynarodowych. System obecny 20 lat nauki (do osiàgni cia wykszta cenia wy szego) i 40 lat pracy odchodzi do historii. W spo eczeƒstwie informacyjnym konieczne b dzie uczenie si przez ca e ycie, poniewa co 5 10 lat b dzie konieczna zmiana zawodu, a nie tylko miejsca pracy, a do tego nowego zawodu trzeba b dzie byç profesjonalnie przygotowanym. W podsumowaniu Raportu wskazano na g ówne zagro enie dla Polski na drodze do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego, jakie stanowi problem wykluczenia. Nale y je rozumieç dwojako. Po pierwsze, jako faktyczne (nie werbalne) wykluczenie polskiego spo eczeƒstwa ze wspólnoty spo eczeƒstw najbardziej rozwini tych, tworzàcych globalne spo eczeƒstwo informacyjne. Po drugie, jako podzia polskiego spo eczeƒstwa na dwie cz Êci jednà uczestniczàcà w globalnym spo eczeƒstwie informacyjnym, a drugà wykluczonà z niego. U podstaw problemu wykluczenia le y tak naprawd nienadà anie za rozwojem. Unikni cie tych zagro eƒ wymaga przede wszystkim inwestycji w ludzi, danie im szans i mo liwoêci sta- ego rozwoju oraz dostosowywania si do warunków coraz szybciej zmieniajàcego si Êwiata. Wymaga to skoordynowanych dzia aƒ i przemyêlanej strategii. W warunkach polskich nikt nie zastàpi paƒstwa w realizacji tego zadania. 3

21 Wprowadzenie 1.1 Wojciech Cellary Wst p Polska znajduje si obecnie w szczególnym momencie historycznym, stojàc wobec wyzwaƒ dwóch równoleg ych transformacji. Pierwsza, zapoczàtkowana w 1989 roku, której celem jest integracja z Unià Europejskà, obejmuje dwa wielkie procesy demokratyzacj ycia publicznego i urynkowienie gospodarki. Transformacja ta polega na dostosowania polskiego prawa, gospodarki, instytucji i administracji do unijnych standardów, co jest wielkim wyzwaniem, o którym generalnie polskie spo eczeƒstwo lepiej lub gorzej jest poinformowane. Na bie- àco o tej integracji informujà media; stanowi przedmiot ciàg ych rozwa aƒ i analiz Êwiata biznesu i polityki. W istocie transformacja ta polega na nadrabianiu opóênieƒ wobec najbardziej rozwini tej cz Êci Êwiata. U atwieniem w tym procesie transformacji jest to, e standardy Unii, do których Polska chce si dostosowaç, sà po pierwsze znane, a po drugie wypróbowane w krajach Unii. W cieniu pierwszej transformacji mamy do czynienia z drugà, której has em jest Globalne Spo eczeƒstwo Informacyjne i Gospodarka Elektroniczna. Tà transformacjà yjà najbardziej rozwini te pot gi przemys owe Êwiata, do których chcemy do àczyç. ÂwiadomoÊç spo- eczna tej drugiej transformacji jest w Polsce znacznie mniejsza. Polacy nawet ci dobrze wykszta ceni traktujà to zagadnienie jako odleg e w czasie i nie dotyczàce ich bezpoêrednio. Uwa a si, e sà w Polsce wa niejsze rzeczy do zrobienia, a ta transformacja mo e poczekaç. Prawda na ten temat jest inna. Rozwini ta cz Êç Êwiata nie b dzie czekaç, a Polska nadrobi opóênienia. Chcàc odgrywaç nale nà nam rol w Êwiecie, musimy aktywnie w àczyç si w t drugà transformacj, co oznacza koniecznoêç skoordynowanej, równoleg ej realizacji obu przemian. Podj cie przez Polsk wyzwaƒ transformacji do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego i gospodarki elektronicznej jest szansà na przeskoczenie pewnych etapów rozwoju gospodarczego, a tym samym na dokonanie skoku cywilizacyjnego mniejszym kosztem. Przy ograniczonych zasobach finansowych, które mo emy przeznaczyç na obie transformacje, ma to strategiczne znaczenie dla kraju. Globalne spo eczeƒstwo informacyjne b dzie istotnie inne ni nasze obecne, nawet wyposa one w wi kszym stopniu w systemy komputerowe i Internet. Podobnie elektroniczna gospodarka nie b dzie dzisiejszà gospodarkà, w której zamiast listów na papierze wysy a si poczt elektronicznà, a reszta pozostaje nie zmieniona. Znaczàcym zmianom ulegnà bowiem podstawowe modele funkcjonowania instytucji spo ecznych i modele funkcjonowania gospodarki. Celem Raportu jest wskazanie jakoêciowych kierunków rozwojowych w procesie transformacji obecnego spo eczeƒstwa do globalnego spo eczeƒstwa informacyjnego. W okreêleniu spo eczeƒstwo informacyjne zwraca uwag s owo informacja. W odniesieniu do cz owieka chodzi jednak bardziej o wiedz, która jest niezb dna zarówno do przyswajania i rozumienia informacji, jak i do jej tworzenia. Równie dobrze jak spo eczeƒstwo informacyjne moglibyêmy u ywaç poj cia spo eczeƒstwo wiedzy, które jest tak e szeroko stosowane w literaturze. Raport idzie jednak dalej. Wskazujemy w nim, e kluczem do zrozumienia wymagaƒ, jakie globalne spo eczeƒstwo informacyjne b dzie stawiaç swoim cz onkom, jest zdolnoêç do rozwoju w ciàgu ca ego ycia. To wymaganie wynika ze sta ego, szybkiego przyrostu wiedzy z jednej strony oraz z szybkiej dezaktualizacji pewnej cz Êci wiedzy z drugiej. Nienadà anie za rozwojem grozi natomiast faktycznym wykluczeniem ze spo eczeƒstwa. Samo wymaganie rozwoju cz owieka w ciàgu jego ycia nie jest niczym nowym. W spo eczeƒstwie informacyjnym 5